Abay ózining birinshi qara sózinde, «Búl jasqa kelgenshe jaqsy ótkizdik pe, jaman ótkizdik pe, әiteuir birtalay ómirimizdi ótkizdik: alystyq, júlystyq, aitystyq, tartystyq - әureshilikti kóre-kóre keldik. Endi jer ortasy jasqa keldik: qajydyq, jalyqtyq; qylyp jýrgen isimizding bayansyzyn, baylausyzyn kórdik, bәri qorshylyq ekenin bildik. Al, endi qalghan ómirimizdi qaytip, ne qylyp ótkizemiz? Sony taba almay ózim de qayranmyn» deydi. Oishyl ózining ruhany ómirin, ómir sýrip otyrghan uaqytyn, qogham bolmysyn zerdeleu arqyly úrpaqqa ómirding mәnin, ómir, keler uaqyt, tarih aldynda atqaruy tiyis mindetterdi kórsetedi. Adam jas shaghynda neni eskerui qajet, eseygen shaghynda nege kónil bólui tiyis, ómirde qanday isterdi atqaruy qajet? degen saualdy júrt aldyna qoyyp, oghan qara sózderinde ózi jauap bergen. Abay úrpaqqa eldikting úghymynan alshaqtamaudyng qadir-qasiyetin eskertedi.

Keshegi kenes dәuirinde baydy, baydyng balasyn aqylsyz qylyp kórsetu oryn aldy. Jazylghan dýniyelerde, týsirilgen keybir kinolarda kedey adamdy mýsәpir beynesinde, bay ozbyr adam keypinde sanagha sinirildi. Shyn mәninde tarihta qazaq baylary, halyqtyng sanasynda bay degen úghymnyng basqasha keyipte ómir sýrgendigi anyq. Tarihta qazaqtyng bay adamdary elge, el mýddesine, elding tәuelsizdigine jauapty adamdardyng biri bolghan. Qazaqtyng baylarynyng arasynan diny sauaty mol, kemenger túlghalar shyqqan. Jýsipbek Aymauytov jazghanday, «Kәsibi mal baqqan, әleumeti ru basygha baghynghan júrtqa tap jigi, baylar, kedeyler taby degen nәrse ashyq bolmaydy».

Baylardyng arnayy institutynyng bolghandyghyn qazaq qoghamynyng tarihtaghy ómirinen anyq bayqaugha bolady. Búny aityp otyrghan sebebimiz Abay,  «Búl jasqa kelgenshe jaqsy ótkizdik pe, jaman ótkizdik pe, әiteuir birtalay ómirimizdi ótkizdik: alystyq, júlystyq, aitystyq, tartystyq - әureshilikti kóre-kóre keldik» dep patsha ókimetining iydeologiyasynyng saldarynan tabighaty ózgere bastaghan qoghamdy aitsa kerek. Qoghamdyq sanagha synmen qarauda Abay aldymenen últtyng taghdyryna da ara týsken:

Bolys boldym minekey,
Bar malymdy shyghyndap.
Týiede qom, atta jal,
Qalmady elge tyghyndap.
Sýitse daghy elimdi,
Ústay almadym myghymdap.
Kýshtilerim sóz aytsa,
Bas iyzeymin shybyndap.
Álsizdin sózin salghyrtsyp,
Shala úghamyn qyryndap.

Abaydyng búl óleninde sol uaqyttaghy qazaq qoghamynda oryn ala bastaghan mansapqorlyq psihologiya anyq surettelgen. Biylikke úmtylu, jaqsy ómirge qúshtarlyq adamnyng tabighatynda bar nәrse. Biraq búl qashanda aqylgha baghynuy tiyis, aqyl adamnyng minezin retteushi negiz. Adamnyng biylikke degen qúshtarlyghynyng aqylgha baghynuy saldarynan jauapkershilik kýsheyedi. Jauapkershilik adamnan kórkem minezdi, adaldyqty, tәjiriybeni, shynayy bilim men iskerlikti qajet etedi. Osynyng barlyghyn eskerip, iyelengende ghana adam, qoghamyna basshylyq jýrgizui qajet. Búny retteytin uaqyt, uaqyttyng talaby. Uaqyttyng talaby degenimiz búl ghasyrdyng janalyghy, adamzat әleminde payda bolyp jatatyn jana dýniyeler. Sony bilgen, tolyq mengergen, qoghamyn uaqyttyng talabyna iykemdeytin, iykemdeuge úmtylatyn adam shyn mәninde qoghamdy algha jeteleushi túlghagha ainalyp otyrady.

Otarshyldyq sayasattyng qanday maqsatta jýrgizilgeni sol zamannyng ózinde belgili boldy. Elding iygiligine qayshy keletin iske aralasu, onyng aitqanymen jýru, elding iygiligine qarsy kelu Abay siyaqty oily adamdargha ersi kórinedi. Sol ersilikting qoghamgha tiyer zardabyn oishyl ózgege de esketken:

Mәz bolady bolysyn,
Arqagha úlyq qaqqangha,
Sheltireytip orysyn,
Shendi shekpen japqangha.

Kýnde jaqsy bola ma,
Bir qylyghy jaqqangha?
Oqaly ton tola ma,
Ar-úyatyn satqangha?!

Kýlmen qaghyp qasqayyp,
Salynyp ap maqtangha,
Tanqalamyn, qampayyp
Joqty-bardy shatqangha.

Memleketting bolashaghyn oilaghan adamgha manyzdy nәrse ol últtyng taghdyry. Últtyng taghdyryn sheshetin nәrse onyng qúndylyqtary, qúndylyqtaryn saqtay almasa últ qansha myqty bolghanymen úzaq ómir sýre almaydy. Sondyqtan qay uaqytta bolmasyn elding kýshtiligi, mәdeniyettiligi men órkeniyettiligi qúndylyqtardy aqyl tarazysyna salyp, últtyq mýddeni qorghaudan, onyng ómirin jalghaytyn dýniyelerdi oilap tabudan (qalyptastyrudan) shyghyp otyrghan.

Últtyq iydeya dep halyqqa, úrpaqqa últtyng iygiligi men bolashaghyna ortaq tәjiriybeler men bilim týrlerin, danalyqtyng ýlgilerin aitamyz. IYdeya sózining týpkilikti mәni (kóne grek tilindegi) týr, keskin degen maghynany bildiredi. Yaghny nәrsening týri, keskini (formasy) jәne t.b. Mәselen nәrsening (tabighat, últ jәne adam bolmysy) belgili bir dәrejedegi ómir sýru formasy, sol ómir sýrudegi formadan tuyndaytyn zandylyq, dәstýr, erejeler iydeya men últtyq iydeyanyng mәnin aiqyndap otyrady. Osy túrghydan qaraytyn bolsaq, iydeya degenimiz jeke adam, últ, halyq, el bolmysy negizinde kórinip otyratyn danalyq bilim, bilimderding jiyntyghy. IYdeyany danalyq bilim deytinimiz búnda adam ómirine qajetti tәjiriybe, maqsat, ereje, tәsilder men ústanym ýlgileri, ýilesimdilik bar.

IYdeya kezdeysoq qalyptaspaydy jәne kez kelgen uaqytta qalyptasa bermeydi. Kez kelgen últtyng nemese memleketting últtyq iydeyasyn alyp qaraytyn bolsaq, onyng bastauy bar, tarihy kezenderdi basynan ótkizude jinaqtaghan tәjiriybeleri bolady. Kóne zamanynan bastap iydeya úghymy oishyldardyng tarapynan zerttelip keledi, ejelgi dәuirding ózinde iydeya fenomeni eki shenberde (dengey, negiz) qarastyryla bastaghan. Birinshi, iydeya qúbylysy jalpy jaratylysqa tәn dese, ekinshiden iydeya búl intellekt ónimi, jeke adam men últtyng ishki әleminen tuyndap, ishki әlemde ómir sýrip otyratyn bilimning erekshe týri.

IYdeyany jaratylys bolmysyna tәn qúbylys deytin sebebi, jaratylys әlemi, tabighat sheksizdikten, ýilesimdilikten túrady, әlemde, tabighatta damu, qozghalys, ósu, bir kýiden ekinshi kýige ózgeru, auysu bar. Osy әlemdegi, tabighattaghy damuda, qozghalys pen qalyptasu negizinde bastapqy sebep pen maqsat jatyr.  Álemdegi barlyq qúbylys jaratylys maqsatymen kórinedi jәne soghan baghyttalady. Últtyng mәdeny kodynyng negizinde de jaratylys iydeyasynyng qúbylysy jatyr. Adam bolmysyn ózge tirshilik ókilderinen daralap túratyn nәrse onyng bolmysyndaghy mәdeny kod. Búl úrpaqtyng tanymyn, minezin, is-әreketin rettep otyrady.

Últtyq iydeya últ pen onyng ókili jeke adamnyng ruhany týp qazyghy. Últtyq iydeyamen tәrbiyelenip ósken adam keyingi buyngha iygilik bolyp sanalatyn qúndylyqtardy tabystap otyrmaq. Atap aitsaq  últtyng tili, atameken,  din men dil, dәstýr, dәstýr men mәdeniyet turaly kemel týsinik adamnyng tanymyna últtyq iydeya arqyly enedi. Últtyq iydeyanyng negizinde, әsirese ony úrpaqqa nasihattauda qúndylyq bilimderi jatyr. Últtyq iydeyanyng kýsh aluyna yqpal etetin qúndylyqdardy Abay bylay dep týiindegen:

Ghylym tappay maqtanba,
Oryn tappay baptanba,
Qúmarlanyp shattanba,
Oynap bosqa kýluge.
Bes nәrseden qashyq bol,
Bes nәrsege asyq bol,
Adam bolam deseniz.
Tileuin, ómiring aldynda,
Oghan qayghy jeseniz.
Ósek, ótirik, maqtanshaq,
Erinshek, beker mal shashpaq
- Bes dúshpanyn, bilseniz.
Talap, enbek, tereng oi,
Qanaghat, raqym, oilap qoy
- Bes asyl is, kónseniz.

Ghylym qoghamdyq aqyl oidyng biyiginde ómir sýretin dýniye. Kez kelgen adamgha ghalym bolu mindet emes, biraq ghalymnyng aitqan sózin eskerip, shynayy bilimdi tanu, taghylymyn  ómirde paydalanu últtyq iydeyanyng qúndylyghyn arttyrady, últtyq iydeya shenberindegi últtyq qúndylyqtardyng qoghamdyq sanada taraluyna jol ashpaq. Sebebi adamnyng jaqsy qasiyetteri baghalanyp, әleumettik ortagha nasihattalghanda qoghamnyng mәdeny iygilikterge úmtylary anyq. Jeke adam men qoghamgha ortaq nәrse, olardy biriktiretin jәne últtyq qúndylyqtardyng últtyq iydeya shenberinde ómir sýruine yqpal etetin qoghamgha ortaq minez. Qoghamgha ortaq minez ýlgileri últtyq qasiyetke ainaluy nemese baghynyp otyruy tiyis. Sonda ghana qogham órkeniyet jolynda. Qogham órkeniyet jolyna týsui ýshin qogham mýshesi (jeke adam) ózine talap qoya bilui qajet jәne búl úghym dәstýrge ainaluy tiyis. Dúrys talaptan enbek shyghady, enbek aqyl men bilimge baghynady, oilau arqyly enbek iygilikke ainalady, enbekting iygilikke ainaluynda qanaghat pen tózim, janashyrlyq, meyirim sekildi adamnyn asyl minezderi bar. Búghan qatysty Abay bylay degen: «Dәl osy kýnde qazaqtyng ishinde kimdi jaqsy kórip, kimdi qadirleymin dep oiladym.

Baydy qadirleyin desen, bay joq. Bay bolsa, óz basynyn, óz malynyng erki ózinde joq. Key bay ózi bireumen kýsh talastyramyn dep, jýz kisige qorghalauyqtyghynan jalynyp, malyn ýlestirip jýr...

Myrzalardy qadirleyin desen, osy kýnde anyq myrza elde joq, mal bergish myrza itten kóp. Bireu bir paydama keltirem dep myrza bolyp jýr.

Bolys pen biydi qúrmetteyin desen, qúdaydyng ózi bergen bolystyq pen biylik elde joq. Satyp alghan, jalynyp, bas úryp alghan bolystyq penen biylikting eshbir qasiyeti joq.

Myqtyny qúrmetteyin desen, jamanshylyqqa elding bәri myqty, jaqsylyqqa myqty kisi elde joq.

Esti kisini tauyp qúrmetteyin desen, әdilet, úyat, nysapqa esti kisi elde joq. Qulyq, súmdyq, aramdyq, amalgha elding bәri de esti.

Gharip-qasar bisharany qúrmetteyin desen, jatqan týiege mine almasa da, ol momyndyqqa esep emes. Eger minerlik jayy bolsa, birdemeni eptep ilerlik te jayy bar.

Endi qaldy qu men súm, olar ózi de quartpay, sualtpay tynyshtyq kórer emes.

Jә, kimdi sýidik, kimning tileuin tiledik? Ózi qúrttanyp shashylghan bolys-biyler túra túrsyn. Endi, әlbәttә, amal joq, momyndyghynan «Yrys baqqan dau baqpas» degen maqalmen bolamyn dep, bergeninen jagha almay, jarymyn berip, jarymyn tynyshtyghymen bagha almay, úry, zalym, qulargha jemit bolyp jýrgen shyn momyn baylardy ayamasang hәm sonyng tileuin tilemeseng bolmaydy. Sonan basqany taba almadym».

Últtyq iydeya qoghamda damuy jәne úrpaq ómirinde jalghasyn tabuy ýshin intelliygenttik missiya qajet. Intelliygenttik missiya sol qoghamnyng bet-beynesin aiqyndaydy. Intelliygenttik missiya halyqqa ashyq kóringen qoghamda qúndylyqtardy baghalau әleumettik ústanymgha ainalady. Elding mýddesi, jer taghdyry, ómir, uaqyt, enbek, kәsip, bilim, óner, baylyq, jaqsy túrmys jónindegi týsinik tegistey  әleumettik damudyng birden-bir tetigine ainalyp otyrady. Mәselen damyghan elderdi alyp qaraytyn bolsaq, onyng órkeniyet jolyna týsuining negizinde qogham mýshelerinin, ziyalylardyng tarihy uaqyttaghy intelliygenttik missiyasy erekshe kózge týsedi. Onsyz esh nәrsening de bolmaytyndyghyn úghynu qiyn emes. Intelliygenttik missiya tarihta qazaq túlghalarynda da joghary boldy. Biraq ókinishke oray sol kezdegi qoghamda oryn alghan jaghdaylar (elge syrttan jýrgizilgen sayasat) qazaq ziyalylarynyng qataryn siyrete týsti.

Tarih qashanda úrpaqqa últ ziyalylarynan qol ýzse qogham damuynyng tejeletindigin, qoghamdyq sananyng ýlken daghdarysqa úshyraytyndyghyn eskertedi. Mәselen ózge elderding filosofiyasy men bilimin alyp qaraytyn bolsaq, onda qogham iygiligine baghyttalghan iydeyalar ómirding mәni mәselesin zerdeleuden órbip otyrghan. Qazaq filosofiyasynda da búl mәsele ruhany qúndylyqtarmen úshtastyrylyp otyrdy. Qazaq danalyghynda jii aitylatyn «jalghan dýniye» úghymy adam, adam men qoghamdy ortaq mýddege baghyttaudan tuyndaghan. Búl úghymnyng negizinde adamnyng ómirge kelui men ketuin ghana emes, osy eki aralyqtaghy adamnyng dúrys әri maghynaly ómir sýruin negizdeu jatyr. Abay úghymynda, adamnyng osy dýnie esigin ashqan sәtinen ómirining aqyrghy sәtine deyingi jýrip ótken jolynyng belgisi uaqyt. Osy uaqyttyng qúbylysyn zerdeleude, onyng talabyna ilesude adamgha qajet nәrse ar men namys.

Payda oilama, ar oila,

Talap qyl artyq biluge.

Artyq ghylym kitapta,

Erinbey oqyp kóruge.

Voennyy qyzmet izdeme,

Oqaly kiyim kiige.

Bos maqtangha salynyp,

Beker kókirek keruge.

Qyzmet qylma oyazgha,

Janbay jatyp sónuge.

Intelliygenttik tanymnyng negizinde últtyn, jeke adamnyng dýniyetanymy, ruhany qasiyetter, kórkem minez, bilim, enbekqorlyq, tózim jatyr. Adamynyng ósken ortadan, alghan tәrbiyesi, bilimi, minezi  arqyly oqshau shyghyp, qoghamyna әdil bagha beruin, oghan iygilik bolyp tabylatyn nәrselerdi kórsetip otyruy jәne ony qalyptastyru qashanda intelliygenttik ústanym belgisi bolyp tanylghan.

Qazaq oishyldarynyng el, qogham, keler uaqyt (tariyh) aldyndaghy ruhany qyzmeti olardyng danalyghymen erekshe qúbylysqa iye.  Oishyldar taghylymy tarihtaghy qazaq qoghamynyng ruhany ómirinde qoghamdy biriktirip otyrushy negiz bolghan. Mәselen Qoja Ahmet Yassauiyding danalyq kitabynda, «әrkim sóz jazsa qara sózben jazsyn» degen ósiyet bar. Búnyng maghynasy  sózding bilimi boluy kerek, sózding bilimi qoghamdyq sanagha әsert etetin dengeyimen tarihta qaluy qajet degendi bildiredi. Shynymende  adamzat qoghamynyng damu jolyna zer salsaq, mәdeny damu aldymenen qoghamdyq sananyng jetiluinen (janghyryp otyruynan) kýsh alghan. Aldymenen sana ózgerui tiyis, ortagha, uaqytqa beyimdelu, bәsekege qabilettilik sananda bastaluy kerek. Qoghamdaghy últtyq jәne azamattyq biregeylik jeke adam sanasynan bastalyp, qoghamdyq sananyng tiregine ainaluy tiyis. Qoghamdyq sana últtyq jәne azamattyq biregeylikting negizinde jetilip otyrghanda ghana әleumettik damu jýieli týrde iske asyp otyrady.

Jeke adamnyng túlgha mәrtebesine qol jetkizui (ruhany dengeydi iyelenui) algha qoyghan maqsattarynyn, ómirde atqaratyn qyzmetterining jeke bastyng qamymen shektelmey, el mýddesining talabymen úshtasyp otyruynan bilinedi. Osy túrghydan qaraytyn bolsaq, Abaydyng qara sózderi  tarih pen bolashaqtyng arasyn jalghap otyratyn ruhany kópir ispettes.

Abaydyng últtyq iydeyasy qoghamnyng barlyq salasyn qamtidy. Eng birinshi mәsele qoghamda әrbir adamgha tiyesili, onyng aldynda túratyn mindet bolashaq turaly týsinikti, kózqarasty, oy óristi dúrys qalyptastyru. Mәdeniyetting bir týri ghylym. Adam uaqytty iygerude ghylymdy qalyptastyrghan, ghylym arqyly tabighat baylyghyn iygeruge qajetti qúraldardy jasaghan. Búny órkeniyettilik deymiz. Al osy órkeniyetke jetude adamnyng ómir sýru, tirshilik etu filosofiyasynyng jana qyrlary erekshe kózge týsedi.

Últtyq iydeya qoghamnyng damuyna yqpal etip qana qoymaydy, adam men qoghamgha ortaq qoghamdyq sananyng mәdeny janghyruyna sebep bolatyn qúndylyqtardy da negizdep otyrady. Abay ózining ekinshi qara sózinde, әr halyqtyng jaqsy qasiyetteri bolady, sony bilu, baghalau, dәstýrdegi tәjiriybeni ómirge paydalanu qajet deydi. Jana aityp ótkenimizdey órkeniyettilikke bastaytyn adamnyng uaqyt turaly týsinigi men bilimi bolsa, búny jýzege asyruda qajetti qúral tәjiriybe.  Sol tәjiriybeni jinaqtap el mәdeniyetining órisin keneytu ýshin ózgede bar jaqsy dýniyelerdi bilu, ýirenu qajet.

Memleket belgili bir uaqyt shenberinde ómir sýrip jatqan nemese payda bolyp jatatyn qúndylyqtardy zerdelep, bilim men kәsipting ozyq ýlgilerine qol jetkizip otyrmasa bәsekege qabiletti bola almaydy. Damudyng biyigine shyqqanymen, onyng arghy jaghynda jana nәrseler bar. Sol jana dengeydegi  uaqyttyng qúndylyqtaryn iyelenude, qoghamgha qajet nәrse tәjiriybe men bilim. Árbir qoghamnyng damuy tarihy tәjiriybeler men bilimning jana týrlerine toly. Birak memleketting uaqyt talabyna say damuy men mәdeniyetin ilgeriletuinde memleket iyesi últtyng bolmysyn saqtaytyn dýnie jer men til, dәstýr men din ekendigin úrpaq esten shygharmauy qajet: «Búrynghy bizding ata-babalarymyzdyng búl zamandaghylardan artyq eki minezi bar eken. Endigi júrt ata-babalarymyzdyng mindi isin bir-birlep tastap kelemiz, әlgi eki ghana tәuir isin birjola joghaltyp aldyq. Osy kýngiler ózge minezge osy órmelep ilgeri bara jatqanyna qaray sol atalarymyzdyng eki ghana tәuir minezin joghaltpay túrsaq, biz de el qataryna kirer edik. Sol eki minez joq bolghan son, әlgi ýirengen ónerimizding bәri de adamshylyqqa úqsamaydy, shaytandyqqa tartyp barady. Júrttyqtan ketip bara jatqanymyzdyng bir ýlken sebebi sol kórinedi.

Ol eki minezi qaysy desen, әueli - ol zamanda el basy, top basy degen kisiler bolady eken. Kósh-qondy bolsa, dau-janjaldy bolsa, biylik solarda bolady eken. Ózge qara júrt jaqsy-jaman ózderining sharuasymen jýre beredi eken. Ol el basy men top basylary kalay qylsa, kalay bitirse, halyqta ony synamaq, birden birge jýrgizbek bolmaydy eken. Ekinshi minezi - namysqorlyq eken. At atalyp, aruaq shaqyrylghan jerde aghayyngha ókpe, arazdyqqa qaramaydy eken, janyn salysady eken...Kәneki, endi osy eki minez qayda bar? Búlar da arlylyq, namystylyq, tabandylyqtan keledi. Búlardan aiyryldyq. Endigilerding dostyghy - peyil emes, aldau, dúshpandyghy - keyis emes, ne kýndestik, ne tynysh otyra almaghandyq». Birlik, enbekqorlyq, iskerlik, namysqoylyq, әdiletti jәne shynayy bolu, bilim men ónerge qúshtarlyq qoghamdy qashanda ilgeriletip otyrghan. Osy qúndylyqtargha ózining bolmysyn iykemdeytin adamda tarihy sana men uaqyt turaly kemel týsinik jatyr.

Abaydyng últtyq mýdde turaly úghymynan týietinimiz qoghamnyng bolashaghyn aiqyndaytyn, elding mýddesining saqtaluyna yqpal etetin últtyq minez, qoghamdyq sana. Qoghamdyq psihologiyanyng elding mýdddesi men uaqyttyng talabyna qayshy kelui qoghamnyng damuyn tejep otyrady. Qoghamda kózi ashyq, kókiregi oyau adamdar kóp bolghan sayyn qoghamnyng mәdeny qalpy saqtalyp otyrady.  Memleket pen onyng ókili әr adam qoghamnyng syrty men ishinde ne bar ekenin, nening bolyp jatqandyghyn ýnemi bilip otyruy tiyis. Uaqyt adamnan  sauattylyq pen sauatty isti talap etedi.

Abay últtyq mýdde isine asa dayyndyqpen kelgen adam. Jogharyda keltirilgen ólenderi men qara sózderining maghynasy osyny anghartady. Oishyldyng tarihta búnday dengeydi qaldyruyna yqpal etken últynyng ruhaniyaty, ata-ananyng tәrbiyesi boldy. Abaydyng әkesi Qúnanbaydyng da el mýddesine adal qyzmet etken túlgha bolghandyghy belgili. Otarshyldyq iydeologiyagha shyrmalghan qogham túsynda ómir sýrgen, Qúnanbay siyaqty qazaqtyng diny sauaty mol, by әri auqatty bay adamdary, últtyq mýddege ara týsudi ózining balasyn dúrys tәrbiyeleuden bastaghan.

Abay fenomeni tereng dýniye. Onyng iydeyasynyn, dýniyetanymynyng negizi adamzattyq filosofiyanyng irgesimen úshtasyp jatyr. Oishyldyn  birghana últtyq bolmys, últtyq mýdde turaly úghymy qoghamdy, úrpaqtyng tanymyn  tarihtyn, adamzat mәdeniyetining órisindegi qúndylyqtarmen, bilim, óner týrlerimen biriktirip otyrady. Úrpaqqa qanday joldy, qanday bilim men óner jolyn tandaudy ýiretedi, kisilikti talap etedi:

Ásempaz bolma әr nege,

Ónerpaz bolsan, arqalan.

Sen de - bir kirpish dýniyege

Ketigin tap ta, bar qalan!

Qayrat pen aqyl jol tabar

Qashqangha da, qughangha.

Ádilet, shapqat kimde bar,

Sol jarasar tughangha.

Memleket últtyng úrpaqqa qaldyratyn negizgi múrasy, ortaq ýii. Osy ýidi túrghyzuda, ony kýtip, qorghap otyruda úrpaqtan úrpaqqa qaldyrylatyn múralardyng biri últtyq iydeya. Osy últtyq iydeya arqyly ata-babalarynyng atqarghan isterining tanbasy, memleketting qabyrghasyna kirpish siyaqty qalanady. Memleketting beriktigi úrpaqtyng túlghalyq isterining ónimi arqyly saqtalyp otyrady.

Kezinde Ál-Faraby babamyz atyp ketkendey, el basqaratyn, qoghamgha baghyt-baghdar beretin adamnyng boyynda on eki qasiyet boluy qajet. Al últtyn, qoghamnyng әrbir mýshesi jeke adamda osy on eki qasiyetting kem degende tórteui boluy kerek.  On eki qasiyetting tórteui qoghamdaghy әr adamnyng boyynda tegistey oryn alghan jaghdayda, qoghamda tútastyq, últtyq jәne azamattyq biregeylik saqtalady. Sol siyaqty bizding oiymyzsha býgingi qoghamnyng әr mýshesi Abaydyng danalyghyn zerdelep, onyng iydeyasynyng baghytymen jýrer bolsa, keleshekte qazaq qoghamynyng әlemdik órkeniyetten ózine layyqty oryndy myqtap bekiteri anyq. Búl mәsele keshegi alash ziyalylarynyng da armany boldy. Osy iydeyany memleketting ústanymyna ainaldyruda olar da Abay filosofiyasyn negizge aldy, Abaydyng iydeyalarynyng úrpaqqa jetuine enbek sinirdi. «Abay syndy aqynnyng qadirin bilmeu qazaq halqynyng zor kemshiligin kórsetuge tolyq jaraydy. Sebebi qazaq basqa júrtpen ýzenge qaghysyp, teng halyq bolyp jasay almauy tarihy, әdebiyeti joqtyqtan. Tarihy, әdebiyeti joq halyqtyng dýniyede ómir sýrui, últtyghyn saqtap ilgeri basuy qiyn. Ádebiyeti, tarihy joq halyqtar basqalargha sinisip, jútylyp joq bolady. Qay júrttyng bolsa da jany әdebiyet, jansyz tәn jasamaq emes. Qaydan órbigenin, qaydan óskenin, ata-babalary kim bolghanyn, ne istegenin  júrtqa búl talas-tartys tar zamanda arnauly oryn joq. Sondyqtan Abaydyng aty joghaluy, múnan keyin de shyghatyn Abaylar sonday eskersiz úmytylu yqtimaly qazaqtyng joghaluy, qazaq atty halyqtyng úmytyluymen birdey» dep jazyp ketken edi Mirjaqyp Dulatov. Búghan deyin de aityp ótkenimizdey, órkeniyetti elderding әleumettik filosofiyasynyng negizinde adam bolmysyna qatysty mәseleler, ony dúrys zerdelep, ondayly sheshuge baghyttalghan ghylym týrleri túrady. Qoghamnyng bolmysy adamnyng bolmysyna qatysty bolsa, adamnyng jan dýniyesin tәrbiyelep, últtyq sanasyn qalyptastyratyn tariyh, әdebiyet. Qoghamdyq ghylymdardyng qalyptasu sebebi osynda jatyr. Últ ózining mýddesin qorghau jolynda tarihy men mәdeniyetin, onyng qúndylyqtaryn qalyptastyryp, úrpaqty soghan baghyttap otyrady. Últtyq mýdde qúndylyqtaryna ie bolyp qaludyng bir ghana joly sol qúndylyqtar turaly ghylymdy qoghamynda damytu.

Abay әlemdik filosofiyanyng negizderin zerttegen, odan qoghamyna qajet nәrselerdi ala bilgen oishyl. Oishyldyng úghymymen qaraytyn bolsaq, bilim bir orynda túrmaydy. Órkeniyette solay, adam balasy dýnie men uaqyttyng zandylyqtaryn, onyng logikasyn tereng bilgen sayyn bilimning de órisi keneyip otyrady. Filosofiyanyng ózi qoghamnyng әrbir tarihy kezeninde jetilip otyratyn qoghamdyq sananyng erekshe týri. Osynday filosofiya men mәdeniyetting tәjiriybelerin (bilimin) әlemdik aqyl-oydyng negizinde zerdeley otyryp Abay, keleshekte elding mәdeniyeti men bolmysyna tirek bolatyn dýniyelerdi qaldyryp ketken.

Sәrsembin Ýmbetqan Quandyqúly,

Abai.kz