اباي ءوزىنىڭ ءبىرىنشى قارا سوزىندە، «بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك: الىستىق، جۇلىستىق، ايتىستىق، تارتىستىق - اۋرەشىلىكتى كورە-كورە كەلدىك. ەندى جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك: قاجىدىق، جالىقتىق; قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك. ال، ەندى قالعان ءومىرىمىزدى قايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟ سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن» دەيدى. ويشىل ءوزىنىڭ رۋحاني ءومىرىن، ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۋاقىتىن، قوعام بولمىسىن زەردەلەۋ ارقىلى ۇرپاققا ءومىردىڭ ءمانىن، ءومىر، كەلەر ۋاقىت، تاريح الدىندا اتقارۋى ءتيىس مىندەتتەردى كورسەتەدى. ادام جاس شاعىندا نەنى ەسكەرۋى قاجەت، ەسەيگەن شاعىندا نەگە كوڭىل ءبولۋى ءتيىس، ومىردە قانداي ىستەردى اتقارۋى قاجەت؟ دەگەن ساۋالدى جۇرت الدىنا قويىپ، وعان قارا سوزدەرىندە ءوزى جاۋاپ بەرگەن. اباي ۇرپاققا ەلدىكتىڭ ۇعىمىنان الشاقتاماۋدىڭ قادىر-قاسيەتىن ەسكەرتەدى.

كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە بايدى، بايدىڭ بالاسىن اقىلسىز قىلىپ كورسەتۋ ورىن الدى. جازىلعان دۇنيەلەردە، تۇسىرىلگەن كەيبىر كينولاردا كەدەي ادامدى ءمۇساپىر بەينەسىندە، باي وزبىر ادام كەيپىندە ساناعا ءسىڭىرىلدى. شىن مانىندە تاريحتا قازاق بايلارى، حالىقتىڭ ساناسىندا باي دەگەن ۇعىمنىڭ باسقاشا كەيىپتە ءومىر سۇرگەندىگى انىق. تاريحتا قازاقتىڭ باي ادامدارى ەلگە، ەل مۇددەسىنە، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە جاۋاپتى ادامداردىڭ ءبىرى بولعان. قازاقتىڭ بايلارىنىڭ اراسىنان ءدىني ساۋاتى مول، كەمەڭگەر تۇلعالار شىققان. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جازعانداي، «كاسىبى مال باققان، الەۋمەتى رۋ باسىعا باعىنعان جۇرتقا تاپ جىگى، بايلار، كەدەيلەر تابى دەگەن نارسە اشىق بولمايدى».

بايلاردىڭ ارنايى ينستيتۋتىنىڭ بولعاندىعىن قازاق قوعامىنىڭ تاريحتاعى ومىرىنەن انىق بايقاۋعا بولادى. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز اباي،  «بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك: الىستىق، جۇلىستىق، ايتىستىق، تارتىستىق - اۋرەشىلىكتى كورە-كورە كەلدىك» دەپ پاتشا وكىمەتىنىڭ يدەولوگياسىنىڭ سالدارىنان تابيعاتى وزگەرە باستاعان قوعامدى ايتسا كەرەك. قوعامدىق ساناعا سىنمەن قاراۋدا اباي الدىمەنەن ۇلتتىڭ تاعدىرىنا دا ارا تۇسكەن:

بولىس بولدىم مىنەكەي،
بار مالىمدى شىعىنداپ.
تۇيەدە قوم، اتتا جال،
قالمادى ەلگە تىعىنداپ.
سۇيتسە داعى ەلىمدى،
ۇستاي المادىم مىعىمداپ.
كۇشتىلەرىم سوز ايتسا،
باس يزەيمىن شىبىنداپ.
ءالسىزدىڭ سوزىن سالعىرتسىپ،
شالا ۇعامىن قىرىنداپ.

ابايدىڭ بۇل ولەڭىندە سول ۋاقىتتاعى قازاق قوعامىندا ورىن الا باستاعان مانساپقورلىق پسيحولوگيا انىق سۋرەتتەلگەن. بيلىككە ۇمتىلۋ، جاقسى ومىرگە قۇشتارلىق ادامنىڭ تابيعاتىندا بار نارسە. بىراق بۇل قاشاندا اقىلعا باعىنۋى ءتيىس، اقىل ادامنىڭ مىنەزىن رەتتەۋشى نەگىز. ادامنىڭ بيلىككە دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ اقىلعا باعىنۋى سالدارىنان جاۋاپكەرشىلىك كۇشەيەدى. جاۋاپكەرشىلىك ادامنان كوركەم مىنەزدى، ادالدىقتى، تاجىريبەنى، شىنايى ءبىلىم مەن ىسكەرلىكتى قاجەت ەتەدى. وسىنىڭ بارلىعىن ەسكەرىپ، يەلەنگەندە عانا ادام، قوعامىنا باسشىلىق جۇرگىزۋى قاجەت. بۇنى رەتتەيتىن ۋاقىت، ۋاقىتتىڭ تالابى. ۋاقىتتىڭ تالابى دەگەنىمىز بۇل عاسىردىڭ جاڭالىعى، ادامزات الەمىندە پايدا بولىپ جاتاتىن جاڭا دۇنيەلەر. سونى بىلگەن، تولىق مەڭگەرگەن، قوعامىن ۋاقىتتىڭ تالابىنا يكەمدەيتىن، يكەمدەۋگە ۇمتىلاتىن ادام شىن مانىندە قوعامدى العا جەتەلەۋشى تۇلعاعا اينالىپ وتىرادى.

وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قانداي ماقساتتا جۇرگىزىلگەنى سول زاماننىڭ وزىندە بەلگىلى بولدى. ەلدىڭ يگىلىگىنە قايشى كەلەتىن ىسكە ارالاسۋ، ونىڭ ايتقانىمەن ءجۇرۋ، ەلدىڭ يگىلىگىنە قارسى كەلۋ اباي سياقتى ويلى ادامدارعا ەرسى كورىنەدى. سول ەرسىلىكتىڭ قوعامعا تيەر زاردابىن ويشىل وزگەگە دە ەسكەتكەن:

ءماز بولادى بولىسىڭ،
ارقاعا ۇلىق قاققانعا،
شەلتىرەيتىپ ورىسىڭ،
شەندى شەكپەن جاپقانعا.

كۇندە جاقسى بولا ما،
ءبىر قىلىعى جاققانعا؟
وقالى تون تولا ما،
ار-ۇياتىن ساتقانعا؟!

كۇلمەڭ قاعىپ قاسقايىپ،
سالىنىپ اپ ماقتانعا،
تاڭقالامىن، قامپايىپ
جوقتى-باردى شاتقانعا.

مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن ويلاعان ادامعا ماڭىزدى نارسە ول ۇلتتىڭ تاعدىرى. ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن نارسە ونىڭ قۇندىلىقتارى، قۇندىلىقتارىن ساقتاي الماسا ۇلت قانشا مىقتى بولعانىمەن ۇزاق ءومىر سۇرە المايدى. سوندىقتان قاي ۋاقىتتا بولماسىن ەلدىڭ كۇشتىلىگى، مادەنيەتتىلىگى مەن وركەنيەتتىلىگى قۇندىلىقتاردى اقىل تارازىسىنا سالىپ، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدان، ونىڭ ءومىرىن جالعايتىن دۇنيەلەردى ويلاپ تابۋدان (قالىپتاستىرۋدان) شىعىپ وتىرعان.

ۇلتتىق يدەيا دەپ حالىققا، ۇرپاققا ۇلتتىڭ يگىلىگى مەن بولاشاعىنا ورتاق تاجىريبەلەر مەن ءبىلىم تۇرلەرىن، دانالىقتىڭ ۇلگىلەرىن ايتامىز. يدەيا ءسوزىنىڭ تۇپكىلىكتى ءمانى (كونە گرەك تىلىندەگى) ءتۇر، كەسكىن دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ياعني نارسەنىڭ ءتۇرى، كەسكىنى (فورماسى) جانە ت.ب. ماسەلەن نارسەنىڭ (تابيعات، ۇلت جانە ادام بولمىسى) بەلگىلى ءبىر دارەجەدەگى ءومىر ءسۇرۋ فورماسى، سول ءومىر سۇرۋدەگى فورمادان تۋىندايتىن زاڭدىلىق، ءداستۇر، ەرەجەلەر يدەيا مەن ۇلتتىق يدەيانىڭ ءمانىن ايقىنداپ وتىرادى. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، يدەيا دەگەنىمىز جەكە ادام، ۇلت، حالىق، ەل بولمىسى نەگىزىندە كورىنىپ وتىراتىن دانالىق ءبىلىم، بىلىمدەردىڭ جيىنتىعى. يدەيانى دانالىق ءبىلىم دەيتىنىمىز بۇندا ادام ومىرىنە قاجەتتى تاجىريبە، ماقسات، ەرەجە، تاسىلدەر مەن ۇستانىم ۇلگىلەرى، ۇيلەسىمدىلىك بار.

يدەيا كەزدەيسوق قالىپتاسپايدى جانە كەز كەلگەن ۋاقىتتا قالىپتاسا بەرمەيدى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ نەمەسە مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن الىپ قارايتىن بولساق، ونىڭ باستاۋى بار، تاريحي كەزەڭدەردى باسىنان وتكىزۋدە جيناقتاعان تاجىريبەلەرى بولادى. كونە زامانىنان باستاپ يدەيا ۇعىمى ويشىلداردىڭ تاراپىنان زەرتتەلىپ كەلەدى، ەجەلگى ءداۋىردىڭ وزىندە يدەيا فەنومەنى ەكى شەڭبەردە (دەڭگەي، نەگىز) قاراستىرىلا باستاعان. ءبىرىنشى، يدەيا قۇبىلىسى جالپى جاراتىلىسقا ءتان دەسە، ەكىنشىدەن يدەيا بۇل ينتەللەكت ءونىمى، جەكە ادام مەن ۇلتتىڭ ىشكى الەمىنەن تۋىنداپ، ىشكى الەمدە ءومىر ءسۇرىپ وتىراتىن ءبىلىمنىڭ ەرەكشە ءتۇرى.

يدەيانى جاراتىلىس بولمىسىنا ءتان قۇبىلىس دەيتىن سەبەبى، جاراتىلىس الەمى، تابيعات شەكسىزدىكتەن، ۇيلەسىمدىلىكتەن تۇرادى، الەمدە، تابيعاتتا دامۋ، قوزعالىس، ءوسۋ، ءبىر كۇيدەن ەكىنشى كۇيگە وزگەرۋ، اۋىسۋ بار. وسى الەمدەگى، تابيعاتتاعى دامۋدا، قوزعالىس پەن قالىپتاسۋ نەگىزىندە باستاپقى سەبەپ پەن ماقسات جاتىر.  الەمدەگى بارلىق قۇبىلىس جاراتىلىس ماقساتىمەن كورىنەدى جانە سوعان باعىتتالادى. ۇلتتىڭ مادەني كودىنىڭ نەگىزىندە دە جاراتىلىس يدەياسىنىڭ قۇبىلىسى جاتىر. ادام بولمىسىن وزگە تىرشىلىك وكىلدەرىنەن دارالاپ تۇراتىن نارسە ونىڭ بولمىسىنداعى مادەني كود. بۇل ۇرپاقتىڭ تانىمىن، مىنەزىن، ءىس-ارەكەتىن رەتتەپ وتىرادى.

ۇلتتىق يدەيا ۇلت پەن ونىڭ وكىلى جەكە ادامنىڭ رۋحاني ءتۇپ قازىعى. ۇلتتىق يدەيامەن تاربيەلەنىپ وسكەن ادام كەيىنگى بۋىنعا يگىلىك بولىپ سانالاتىن قۇندىلىقتاردى تابىستاپ وتىرماق. اتاپ ايتساق  ۇلتتىڭ ءتىلى، اتامەكەن،  ءدىن مەن ءدىل، ءداستۇر، ءداستۇر مەن مادەنيەت تۋرالى كەمەل تۇسىنىك ادامنىڭ تانىمىنا ۇلتتىق يدەيا ارقىلى ەنەدى. ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزىندە، اسىرەسە ونى ۇرپاققا ناسيحاتتاۋدا قۇندىلىق بىلىمدەرى جاتىر. ۇلتتىق يدەيانىڭ كۇش الۋىنا ىقپال ەتەتىن قۇندىلىقداردى اباي بىلاي دەپ تۇيىندەگەن:

عىلىم تاپپاي ماقتانبا،
ورىن تاپپاي باپتانبا،
قۇمارلانىپ شاتتانبا،
ويناپ بوسقا كۇلۋگە.
بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول،
ادام بولام دەسەڭىز.
تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىڭدا،
وعان قايعى جەسەڭىز.
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق
- بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي
- بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز.

عىلىم قوعامدىق اقىل ويدىڭ بيىگىندە ءومىر سۇرەتىن دۇنيە. كەز كەلگەن ادامعا عالىم بولۋ مىندەت ەمەس، بىراق عالىمنىڭ ايتقان ءسوزىن ەسكەرىپ، شىنايى ءبىلىمدى تانۋ، تاعىلىمىن  ومىردە پايدالانۋ ۇلتتىق يدەيانىڭ قۇندىلىعىن ارتتىرادى، ۇلتتىق يدەيا شەڭبەرىندەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قوعامدىق سانادا تارالۋىنا جول اشپاق. سەبەبى ادامنىڭ جاقسى قاسيەتتەرى باعالانىپ، الەۋمەتتىك ورتاعا ناسيحاتتالعاندا قوعامنىڭ مادەني يگىلىكتەرگە ۇمتىلارى انىق. جەكە ادام مەن قوعامعا ورتاق نارسە، ولاردى بىرىكتىرەتىن جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ۇلتتىق يدەيا شەڭبەرىندە ءومىر سۇرۋىنە ىقپال ەتەتىن قوعامعا ورتاق مىنەز. قوعامعا ورتاق مىنەز ۇلگىلەرى ۇلتتىق قاسيەتكە اينالۋى نەمەسە باعىنىپ وتىرۋى تيىس. سوندا عانا قوعام وركەنيەت جولىندا. قوعام وركەنيەت جولىنا ءتۇسۋى ءۇشىن قوعام مۇشەسى (جەكە ادام) وزىنە تالاپ قويا ءبىلۋى قاجەت جانە بۇل ۇعىم داستۇرگە اينالۋى ءتيىس. دۇرىس تالاپتان ەڭبەك شىعادى، ەڭبەك اقىل مەن بىلىمگە باعىنادى، ويلاۋ ارقىلى ەڭبەك يگىلىككە اينالادى، ەڭبەكتىڭ يگىلىككە اينالۋىندا قاناعات پەن ءتوزىم، جاناشىرلىق، مەيىرىم سەكىلدى ادامنىڭ اسىل مىنەزدەرى بار. بۇعان قاتىستى اباي بىلاي دەگەن: «ءدال وسى كۇندە قازاقتىڭ ىشىندە كىمدى جاقسى كورىپ، كىمدى قادىرلەيمىن دەپ ويلادىم.

بايدى قادىرلەيىن دەسەڭ، باي جوق. باي بولسا، ءوز باسىنىڭ، ءوز مالىنىڭ ەركى وزىندە جوق. كەي باي ءوزى بىرەۋمەن كۇش تالاستىرامىن دەپ، ءجۇز كىسىگە قورعالاۋىقتىعىنان جالىنىپ، مالىن ۇلەستىرىپ ءجۇر...

مىرزالاردى قادىرلەيىن دەسەڭ، وسى كۇندە انىق مىرزا ەلدە جوق، مال بەرگىش مىرزا يتتەن كوپ. بىرەۋ ءبىر پايداما كەلتىرەم دەپ مىرزا بولىپ ءجۇر.

بولىس پەن ءبيدى قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن بولىستىق پەن بيلىك ەلدە جوق. ساتىپ العان، جالىنىپ، باس ۇرىپ العان بولىستىق پەنەن بيلىكتىڭ ەشبىر قاسيەتى جوق.

مىقتىنى قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، جامانشىلىققا ەلدىڭ ءبارى مىقتى، جاقسىلىققا مىقتى كىسى ەلدە جوق.

ەستى كىسىنى تاۋىپ قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، ادىلەت، ۇيات، نىساپقا ەستى كىسى ەلدە جوق. قۋلىق، سۇمدىق، ارامدىق، امالعا ەلدىڭ ءبارى دە ەستى.

عارىپ-قاسار بيشارانى قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، جاتقان تۇيەگە مىنە الماسا دا، ول مومىندىققا ەسەپ ەمەس. ەگەر مىنەرلىك جايى بولسا، بىردەمەنى ەپتەپ ىلەرلىك تە جايى بار.

ەندى قالدى قۋ مەن سۇم، ولار ءوزى دە قۋارتپاي، سۋالتپاي تىنىشتىق كورەر ەمەس.

ءجا، كىمدى سۇيدىك، كىمنىڭ تىلەۋىن تىلەدىك؟ ءوزى قۇرتتانىپ شاشىلعان بولىس-بيلەر تۇرا تۇرسىن. ەندى، ءالباتتا، امال جوق، مومىندىعىنان «ىرىس باققان داۋ باقپاس» دەگەن ماقالمەن بولامىن دەپ، بەرگەنىنەن جاعا الماي، جارىمىن بەرىپ، جارىمىن تىنىشتىعىمەن باعا الماي، ۇرى، زالىم، قۋلارعا جەمىت بولىپ جۇرگەن شىن مومىن بايلاردى اياماساڭ ءھام سونىڭ تىلەۋىن تىلەمەسەڭ بولمايدى. سونان باسقانى تابا المادىم».

ۇلتتىق يدەيا قوعامدا دامۋى جانە ۇرپاق ومىرىندە جالعاسىن تابۋى ءۇشىن ينتەلليگەنتتىك ميسسيا قاجەت. ينتەلليگەنتتىك ميسسيا سول قوعامنىڭ بەت-بەينەسىن ايقىندايدى. ينتەلليگەنتتىك ميسسيا حالىققا اشىق كورىنگەن قوعامدا قۇندىلىقتاردى باعالاۋ الەۋمەتتىك ۇستانىمعا اينالادى. ەلدىڭ مۇددەسى، جەر تاعدىرى، ءومىر، ۋاقىت، ەڭبەك، كاسىپ، ءبىلىم، ونەر، بايلىق، جاقسى تۇرمىس جونىندەگى تۇسىنىك تەگىستەي  الەۋمەتتىك دامۋدىڭ بىردەن-ءبىر تەتىگىنە اينالىپ وتىرادى. ماسەلەن دامىعان ەلدەردى الىپ قارايتىن بولساق، ونىڭ وركەنيەت جولىنا ءتۇسۋىنىڭ نەگىزىندە قوعام مۇشەلەرىنىڭ، زيالىلاردىڭ تاريحي ۋاقىتتاعى ينتەلليگەنتتىك ميسسياسى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. ونسىز ەش نارسەنىڭ دە بولمايتىندىعىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس. ينتەلليگەنتتىك ميسسيا تاريحتا قازاق تۇلعالارىندا دا جوعارى بولدى. بىراق وكىنىشكە وراي سول كەزدەگى قوعامدا ورىن العان جاعدايلار (ەلگە سىرتتان جۇرگىزىلگەن ساياسات) قازاق زيالىلارىنىڭ قاتارىن سيرەتە ءتۇستى.

تاريح قاشاندا ۇرپاققا ۇلت زيالىلارىنان قول ۇزسە قوعام دامۋىنىڭ تەجەلەتىندىگىن، قوعامدىق سانانىڭ ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىرايتىندىعىن ەسكەرتەدى. ماسەلەن وزگە ەلدەردىڭ فيلوسوفياسى مەن ءبىلىمىن الىپ قارايتىن بولساق، وندا قوعام يگىلىگىنە باعىتتالعان يدەيالار ءومىردىڭ ءمانى ماسەلەسىن زەردەلەۋدەن ءوربىپ وتىرعان. قازاق فيلوسوفياسىندا دا بۇل ماسەلە رۋحاني قۇندىلىقتارمەن ۇشتاستىرىلىپ وتىردى. قازاق دانالىعىندا ءجيى ايتىلاتىن «جالعان دۇنيە» ۇعىمى ادام، ادام مەن قوعامدى ورتاق مۇددەگە باعىتتاۋدان تۋىنداعان. بۇل ۇعىمنىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ ومىرگە كەلۋى مەن كەتۋىن عانا ەمەس، وسى ەكى ارالىقتاعى ادامنىڭ دۇرىس ءارى ماعىنالى ءومىر ءسۇرۋىن نەگىزدەۋ جاتىر. اباي ۇعىمىندا، ادامنىڭ وسى دۇنيە ەسىگىن اشقان ساتىنەن ءومىرىنىڭ اقىرعى ساتىنە دەيىنگى ءجۇرىپ وتكەن جولىنىڭ بەلگىسى ۋاقىت. وسى ۋاقىتتىڭ قۇبىلىسىن زەردەلەۋدە، ونىڭ تالابىنا ىلەسۋدە ادامعا قاجەت نارسە ار مەن نامىس.

پايدا ويلاما، ار ويلا،

تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە.

ارتىق عىلىم كىتاپتا،

ەرىنبەي وقىپ كورۋگە.

ۆوەننىي قىزمەت ىزدەمە،

وقالى كيىم كيۋگە.

بوس ماقتانعا سالىنىپ،

بەكەر كوكىرەك كەرۋگە.

قىزمەت قىلما ويازعا،

جانباي جاتىپ سونۋگە.

ينتەلليگەنتتىك تانىمنىڭ نەگىزىندە ۇلتتىڭ، جەكە ادامنىڭ دۇنيەتانىمى، رۋحاني قاسيەتتەر، كوركەم مىنەز، ءبىلىم، ەڭبەكقورلىق، ءتوزىم جاتىر. ادامىنىڭ وسكەن ورتادان، العان تاربيەسى، ءبىلىمى، مىنەزى  ارقىلى وقشاۋ شىعىپ، قوعامىنا ءادىل باعا بەرۋىن، وعان يگىلىك بولىپ تابىلاتىن نارسەلەردى كورسەتىپ وتىرۋى جانە ونى قالىپتاستىرۋ قاشاندا ينتەلليگەنتتىك ۇستانىم بەلگىسى بولىپ تانىلعان.

قازاق ويشىلدارىنىڭ ەل، قوعام، كەلەر ۋاقىت (تاريح) الدىنداعى رۋحاني قىزمەتى ولاردىڭ دانالىعىمەن ەرەكشە قۇبىلىسقا يە.  ويشىلدار تاعىلىمى تاريحتاعى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ومىرىندە قوعامدى بىرىكتىرىپ وتىرۋشى نەگىز بولعان. ماسەلەن قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ دانالىق كىتابىندا، «اركىم ءسوز جازسا قارا سوزبەن جازسىن» دەگەن وسيەت بار. بۇنىڭ ماعىناسى  ءسوزدىڭ ءبىلىمى بولۋى كەرەك، ءسوزدىڭ ءبىلىمى قوعامدىق ساناعا اسەرت ەتەتىن دەڭگەيىمەن تاريحتا قالۋى قاجەت دەگەندى بىلدىرەدى. شىنىمەندە  ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ جولىنا زەر سالساق، مادەني دامۋ الدىمەنەن قوعامدىق سانانىڭ جەتىلۋىنەن (جاڭعىرىپ وتىرۋىنان) كۇش العان. الدىمەنەن سانا وزگەرۋى ءتيىس، ورتاعا، ۋاقىتقا بەيىمدەلۋ، باسەكەگە قابىلەتتىلىك ساناندا باستالۋى كەرەك. قوعامداعى ۇلتتىق جانە ازاماتتىق بىرەگەيلىك جەكە ادام ساناسىنان باستالىپ، قوعامدىق سانانىڭ تىرەگىنە اينالۋى ءتيىس. قوعامدىق سانا ۇلتتىق جانە ازاماتتىق بىرەگەيلىكتىڭ نەگىزىندە جەتىلىپ وتىرعاندا عانا الەۋمەتتىك دامۋ جۇيەلى تۇردە ىسكە اسىپ وتىرادى.

جەكە ادامنىڭ تۇلعا مارتەبەسىنە قول جەتكىزۋى (رۋحاني دەڭگەيدى يەلەنۋى) العا قويعان ماقساتتارىنىڭ، ومىردە اتقاراتىن قىزمەتتەرىنىڭ جەكە باستىڭ قامىمەن شەكتەلمەي، ەل مۇددەسىنىڭ تالابىمەن ۇشتاسىپ وتىرۋىنان بىلىنەدى. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، ابايدىڭ قارا سوزدەرى  تاريح پەن بولاشاقتىڭ اراسىن جالعاپ وتىراتىن رۋحاني كوپىر ىسپەتتەس.

ابايدىڭ ۇلتتىق يدەياسى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن قامتيدى. ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە قوعامدا ءاربىر ادامعا تيەسىلى، ونىڭ الدىندا تۇراتىن مىندەت بولاشاق تۋرالى تۇسىنىكتى، كوزقاراستى، وي ءورىستى دۇرىس قالىپتاستىرۋ. مادەنيەتتىڭ ءبىر ءتۇرى عىلىم. ادام ۋاقىتتى يگەرۋدە عىلىمدى قالىپتاستىرعان، عىلىم ارقىلى تابيعات بايلىعىن يگەرۋگە قاجەتتى قۇرالداردى جاساعان. بۇنى وركەنيەتتىلىك دەيمىز. ال وسى وركەنيەتكە جەتۋدە ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ، تىرشىلىك ەتۋ فيلوسوفياسىنىڭ جاڭا قىرلارى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.

ۇلتتىق يدەيا قوعامنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتىپ قانا قويمايدى، ادام مەن قوعامعا ورتاق قوعامدىق سانانىڭ مادەني جاڭعىرۋىنا سەبەپ بولاتىن قۇندىلىقتاردى دا نەگىزدەپ وتىرادى. اباي ءوزىنىڭ ەكىنشى قارا سوزىندە، ءار حالىقتىڭ جاقسى قاسيەتتەرى بولادى، سونى ءبىلۋ، باعالاۋ، داستۇردەگى تاجىريبەنى ومىرگە پايدالانۋ قاجەت دەيدى. جاڭا ايتىپ وتكەنىمىزدەي وركەنيەتتىلىككە باستايتىن ادامنىڭ ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگى مەن ءبىلىمى بولسا، بۇنى جۇزەگە اسىرۋدا قاجەتتى قۇرال تاجىريبە.  سول تاجىريبەنى جيناقتاپ ەل مادەنيەتىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن وزگەدە بار جاقسى دۇنيەلەردى ءبىلۋ، ۇيرەنۋ قاجەت.

مەملەكەت بەلگىلى ءبىر ۋاقىت شەڭبەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان نەمەسە پايدا بولىپ جاتاتىن قۇندىلىقتاردى زەردەلەپ، ءبىلىم مەن كاسىپتىڭ وزىق ۇلگىلەرىنە قول جەتكىزىپ وتىرماسا باسەكەگە قابىلەتتى بولا المايدى. دامۋدىڭ بيىگىنە شىققانىمەن، ونىڭ ارعى جاعىندا جاڭا نارسەلەر بار. سول جاڭا دەڭگەيدەگى  ۋاقىتتىڭ قۇندىلىقتارىن يەلەنۋدە، قوعامعا قاجەت نارسە تاجىريبە مەن ءبىلىم. ءاربىر قوعامنىڭ دامۋى تاريحي تاجىريبەلەر مەن ءبىلىمنىڭ جاڭا تۇرلەرىنە تولى. بىراك مەملەكەتتىڭ ۋاقىت تالابىنا ساي دامۋى مەن مادەنيەتىن ىلگەرىلەتۋىندە مەملەكەت يەسى ۇلتتىڭ بولمىسىن ساقتايتىن دۇنيە جەر مەن ءتىل، ءداستۇر مەن ءدىن ەكەندىگىن ۇرپاق ەستەن شىعارماۋى قاجەت: «بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بار ەكەن. ەندىگى جۇرت اتا-بابالارىمىزدىڭ ءمىندى ءىسىن ءبىر-بىرلەپ تاستاپ كەلەمىز، الگى ەكى عانا ءتاۋىر ءىسىن ءبىرجولا جوعالتىپ الدىق. وسى كۇنگىلەر وزگە مىنەزگە وسى ورمەلەپ ىلگەرى بارا جاتقانىنا قاراي سول اتالارىمىزدىڭ ەكى عانا ءتاۋىر مىنەزىن جوعالتپاي تۇرساق، ءبىز دە ەل قاتارىنا كىرەر ەدىك. سول ەكى مىنەز جوق بولعان سوڭ، الگى ۇيرەنگەن ونەرىمىزدىڭ ءبارى دە ادامشىلىققا ۇقسامايدى، شايتاندىققا تارتىپ بارادى. جۇرتتىقتان كەتىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ ءبىر ۇلكەن سەبەبى سول كورىنەدى.

ول ەكى مىنەزى قايسى دەسەڭ، اۋەلى - ول زاماندا ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەر بولادى ەكەن. كوش-قوندى بولسا، داۋ-جانجالدى بولسا، بيلىك سولاردا بولادى ەكەن. وزگە قارا جۇرت جاقسى-جامان وزدەرىنىڭ شارۋاسىمەن جۇرە بەرەدى ەكەن. ول ەل باسى مەن توپ باسىلارى كالاي قىلسا، كالاي بىتىرسە، حالىقتا ونى سىناماق، بىردەن بىرگە جۇرگىزبەك بولمايدى ەكەن. ەكىنشى مىنەزى - نامىسقورلىق ەكەن. ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن...كانەكي، ەندى وسى ەكى مىنەز قايدا بار؟ بۇلار دا ارلىلىق، نامىستىلىق، تاباندىلىقتان كەلەدى. بۇلاردان ايىرىلدىق. ەندىگىلەردىڭ دوستىعى - پەيىل ەمەس، الداۋ، دۇشپاندىعى - كەيىس ەمەس، نە كۇندەستىك، نە تىنىش وتىرا الماعاندىق». بىرلىك، ەڭبەكقورلىق، ىسكەرلىك، نامىسقويلىق، ادىلەتتى جانە شىنايى بولۋ، ءبىلىم مەن ونەرگە قۇشتارلىق قوعامدى قاشاندا ىلگەرىلەتىپ وتىرعان. وسى قۇندىلىقتارعا ءوزىنىڭ بولمىسىن يكەمدەيتىن ادامدا تاريحي سانا مەن ۋاقىت تۋرالى كەمەل تۇسىنىك جاتىر.

ابايدىڭ ۇلتتىق مۇددە تۋرالى ۇعىمىنان تۇيەتىنىمىز قوعامنىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن، ەلدىڭ مۇددەسىنىڭ ساقتالۋىنا ىقپال ەتەتىن ۇلتتىق مىنەز، قوعامدىق سانا. قوعامدىق پسيحولوگيانىڭ ەلدىڭ مۇدددەسى مەن ۋاقىتتىڭ تالابىنا قايشى كەلۋى قوعامنىڭ دامۋىن تەجەپ وتىرادى. قوعامدا كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادامدار كوپ بولعان سايىن قوعامنىڭ مادەني قالپى ساقتالىپ وتىرادى.  مەملەكەت پەن ونىڭ وكىلى ءار ادام قوعامنىڭ سىرتى مەن ىشىندە نە بار ەكەنىن، نەنىڭ بولىپ جاتقاندىعىن ۇنەمى ءبىلىپ وتىرۋى ءتيىس. ۋاقىت ادامنان  ساۋاتتىلىق پەن ساۋاتتى ءىستى تالاپ ەتەدى.

اباي ۇلتتىق مۇددە ىسىنە اسا دايىندىقپەن كەلگەن ادام. جوعارىدا كەلتىرىلگەن ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىنىڭ ماعىناسى وسىنى اڭعارتادى. ويشىلدىڭ تاريحتا بۇنداي دەڭگەيدى قالدىرۋىنا ىقپال ەتكەن ۇلتىنىڭ رۋحانياتى، اتا-انانىڭ تاربيەسى بولدى. ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ دا ەل مۇددەسىنە ادال قىزمەت ەتكەن تۇلعا بولعاندىعى بەلگىلى. وتارشىلدىق يدەولوگياعا شىرمالعان قوعام تۇسىندا ءومىر سۇرگەن، قۇنانباي سياقتى قازاقتىڭ ءدىني ساۋاتى مول، بي ءارى اۋقاتتى باي ادامدارى، ۇلتتىق مۇددەگە ارا ءتۇسۋدى ءوزىنىڭ بالاسىن دۇرىس تاربيەلەۋدەن باستاعان.

اباي فەنومەنى تەرەڭ دۇنيە. ونىڭ يدەياسىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزى ادامزاتتىق فيلوسوفيانىڭ ىرگەسىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. ويشىلدىڭ  بىرعانا ۇلتتىق بولمىس، ۇلتتىق مۇددە تۋرالى ۇعىمى قوعامدى، ۇرپاقتىڭ تانىمىن  تاريحتىڭ، ادامزات مادەنيەتىنىڭ ورىسىندەگى قۇندىلىقتارمەن، ءبىلىم، ونەر تۇرلەرىمەن بىرىكتىرىپ وتىرادى. ۇرپاققا قانداي جولدى، قانداي ءبىلىم مەن ونەر جولىن تاڭداۋدى ۇيرەتەدى، كىسىلىكتى تالاپ ەتەدى:

اسەمپاز بولما ءار نەگە،

ونەرپاز بولساڭ، ارقالان.

سەن دە - ءبىر كىرپىش دۇنيەگە

كەتىگىن تاپ تا، بار قالان!

قايرات پەن اقىل جول تابار

قاشقانعا دا، قۋعانعا.

ادىلەت، شاپقات كىمدە بار،

سول جاراسار تۋعانعا.

مەملەكەت ۇلتتىڭ ۇرپاققا قالدىراتىن نەگىزگى مۇراسى، ورتاق ءۇيى. وسى ءۇيدى تۇرعىزۋدا، ونى كۇتىپ، قورعاپ وتىرۋدا ۇرپاقتان ۇرپاققا قالدىرىلاتىن مۇرالاردىڭ ءبىرى ۇلتتىق يدەيا. وسى ۇلتتىق يدەيا ارقىلى اتا-بابالارىنىڭ اتقارعان ىستەرىنىڭ تاڭباسى، مەملەكەتتىڭ قابىرعاسىنا كىرپىش سياقتى قالانادى. مەملەكەتتىڭ بەرىكتىگى ۇرپاقتىڭ تۇلعالىق ىستەرىنىڭ ءونىمى ارقىلى ساقتالىپ وتىرادى.

كەزىندە ءال-فارابي بابامىز اتىپ كەتكەندەي، ەل باسقاراتىن، قوعامعا باعىت-باعدار بەرەتىن ادامنىڭ بويىندا ون ەكى قاسيەت بولۋى قاجەت. ال ۇلتتىڭ، قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسى جەكە ادامدا وسى ون ەكى قاسيەتتىڭ كەم دەگەندە تورتەۋى بولۋى كەرەك.  ون ەكى قاسيەتتىڭ تورتەۋى قوعامداعى ءار ادامنىڭ بويىندا تەگىستەي ورىن العان جاعدايدا، قوعامدا تۇتاستىق، ۇلتتىق جانە ازاماتتىق بىرەگەيلىك ساقتالادى. سول سياقتى ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇگىنگى قوعامنىڭ ءار مۇشەسى ابايدىڭ دانالىعىن زەردەلەپ، ونىڭ يدەياسىنىڭ باعىتىمەن جۇرەر بولسا، كەلەشەكتە قازاق قوعامىنىڭ الەمدىك وركەنيەتتەن وزىنە لايىقتى ورىندى مىقتاپ بەكىتەرى انىق. بۇل ماسەلە كەشەگى الاش زيالىلارىنىڭ دا ارمانى بولدى. وسى يدەيانى مەملەكەتتىڭ ۇستانىمىنا اينالدىرۋدا ولار دا اباي فيلوسوفياسىن نەگىزگە الدى، ابايدىڭ يدەيالارىنىڭ ۇرپاققا جەتۋىنە ەڭبەك ءسىڭىردى. «اباي سىندى اقىننىڭ قادىرىن بىلمەۋ قازاق حالقىنىڭ زور كەمشىلىگىن كورسەتۋگە تولىق جارايدى. سەبەبى قازاق باسقا جۇرتپەن ۇزەڭگە قاعىسىپ، تەڭ حالىق بولىپ جاساي الماۋى تاريحى، ادەبيەتى جوقتىقتان. تاريحى، ادەبيەتى جوق حالىقتىڭ دۇنيەدە ءومىر ءسۇرۋى، ۇلتتىعىن ساقتاپ ىلگەرى باسۋى قيىن. ادەبيەتى، تاريحى جوق حالىقتار باسقالارعا ءسىڭىسىپ، جۇتىلىپ جوق بولادى. قاي جۇرتتىڭ بولسا دا جانى ادەبيەت، جانسىز ءتان جاساماق ەمەس. قايدان وربىگەنىن، قايدان وسكەنىن، اتا-بابالارى كىم بولعانىن، نە ىستەگەنىن  جۇرتقا بۇل تالاس-تارتىس تار زاماندا ارناۋلى ورىن جوق. سوندىقتان ابايدىڭ اتى جوعالۋى، مۇنان كەيىن دە شىعاتىن ابايلار سونداي ەسكەرسىز ۇمىتىلۋ ىقتيمالى قازاقتىڭ جوعالۋى، قازاق اتتى حالىقتىڭ ۇمىتىلۋىمەن بىردەي» دەپ جازىپ كەتكەن ەدى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. بۇعان دەيىن دە ايتىپ وتكەنىمىزدەي، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ الەۋمەتتىك فيلوسوفياسىنىڭ نەگىزىندە ادام بولمىسىنا قاتىستى ماسەلەلەر، ونى دۇرىس زەردەلەپ، وڭدايلى شەشۋگە باعىتتالعان عىلىم تۇرلەرى تۇرادى. قوعامنىڭ بولمىسى ادامنىڭ بولمىسىنا قاتىستى بولسا، ادامنىڭ جان دۇنيەسىن تاربيەلەپ، ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىراتىن تاريح، ادەبيەت. قوعامدىق عىلىمداردىڭ قالىپتاسۋ سەبەبى وسىندا جاتىر. ۇلت ءوزىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جولىندا تاريحى مەن مادەنيەتىن، ونىڭ قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرىپ، ۇرپاقتى سوعان باعىتتاپ وتىرادى. ۇلتتىق مۇددە قۇندىلىقتارىنا يە بولىپ قالۋدىڭ ءبىر عانا جولى سول قۇندىلىقتار تۋرالى عىلىمدى قوعامىندا دامىتۋ.

اباي الەمدىك فيلوسوفيانىڭ نەگىزدەرىن زەرتتەگەن، ودان قوعامىنا قاجەت نارسەلەردى الا بىلگەن ويشىل. ويشىلدىڭ ۇعىمىمەن قارايتىن بولساق، ءبىلىم ءبىر ورىندا تۇرمايدى. وركەنيەتتە سولاي، ادام بالاسى دۇنيە مەن ۋاقىتتىڭ زاڭدىلىقتارىن، ونىڭ لوگيكاسىن تەرەڭ بىلگەن سايىن ءبىلىمنىڭ دە ءورىسى كەڭەيىپ وتىرادى. فيلوسوفيانىڭ ءوزى قوعامنىڭ ءاربىر تاريحي كەزەڭىندە جەتىلىپ وتىراتىن قوعامدىق سانانىڭ ەرەكشە ءتۇرى. وسىنداي فيلوسوفيا مەن مادەنيەتتىڭ تاجىريبەلەرىن ء(بىلىمىن) الەمدىك اقىل-ويدىڭ نەگىزىندە زەردەلەي وتىرىپ اباي، كەلەشەكتە ەلدىڭ مادەنيەتى مەن بولمىسىنا تىرەك بولاتىن دۇنيەلەردى قالدىرىپ كەتكەن.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى،

Abai.kz