Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 3690 0 pikir 2 Tamyz, 2011 saghat 08:34

Ghadilshe ÓTEBÁLI. Isatay batyrdyng ziraty qayda?

Ishki Ordadaghy kóterilisting tarihyn alghashqy zertteushiler (A.Ryazanov, M.Vyat­kiyn, A.Shahmatov) osy shayqas tura­ly jazghanmen (Aqbúlaq qyrghyny), qaza bolghan sarbazdardyn, sonyng ishinde Isataydyng qay jerge jerlengeni tura­ly eshqanday habar bermeydi.

Isataytanuda qazaq tilindegi al­ghash­qy derek ghalym Halel Dosmúha­med­úlynyng estelikteri deuge bolady. Ol kólemi shaghyn bir-eki maqalasynda («Qa­zaq batyrlary: Isatay, Mahambet», «Tay­manúly Isataydyng qozgha­ly­sy tu­ra­synda qysqasha maghlúmat») ýsh ret qay­talap jazyp ketipti: «Isa­taydyng sý­yegi Temir uezindegi Qiyl degen ózenning boyynda «Sholaq­mol­da» degen molada». Maqalada ekiúsh­ty, qúr әsheyin sóz joq. Yaghni, ghalym­nyng jazghany - ózi anyq biletin, shyn­dyqqa keletin mәsele.

Isataydyng songhy shayqasy turaly negizgi qújat polkovnik Gekkening «Raport polkovnika Gekke Orenburgskomu voennomu gubernatoru o srajeniy s pov­stansamy pry reke Akbulak y giybely Isataya Taymanova» (13.07.1838) degen esebi. Onda Gekke Orynbordaghy úlyqqa soghystyng mәn-jayyn qysqa­sha anyq jetkizipti. Yaghni, ol Eshki­qyr­ghan­nan týn­­deletip 60 shaqy­rym­day jý­rip, Aq­búlaqtyng búlaq-bas­tauyna jetip qú­la­gha­nyn, 12 shilde kýni tanerteng so­ghys­tyng osy jerde bastalghanyn tәp­tish­tey ja­zypty. «...Otryad pereshyol r. Akbulak, poshyol na protivnikov, ko­torye na­chaly medlenno otstupati...» - deydi ol.

Ishki Ordadaghy kóterilisting tarihyn alghashqy zertteushiler (A.Ryazanov, M.Vyat­kiyn, A.Shahmatov) osy shayqas tura­ly jazghanmen (Aqbúlaq qyrghyny), qaza bolghan sarbazdardyn, sonyng ishinde Isataydyng qay jerge jerlengeni tura­ly eshqanday habar bermeydi.

Isataytanuda qazaq tilindegi al­ghash­qy derek ghalym Halel Dosmúha­med­úlynyng estelikteri deuge bolady. Ol kólemi shaghyn bir-eki maqalasynda («Qa­zaq batyrlary: Isatay, Mahambet», «Tay­manúly Isataydyng qozgha­ly­sy tu­ra­synda qysqasha maghlúmat») ýsh ret qay­talap jazyp ketipti: «Isa­taydyng sý­yegi Temir uezindegi Qiyl degen ózenning boyynda «Sholaq­mol­da» degen molada». Maqalada ekiúsh­ty, qúr әsheyin sóz joq. Yaghni, ghalym­nyng jazghany - ózi anyq biletin, shyn­dyqqa keletin mәsele.

Isataydyng songhy shayqasy turaly negizgi qújat polkovnik Gekkening «Raport polkovnika Gekke Orenburgskomu voennomu gubernatoru o srajeniy s pov­stansamy pry reke Akbulak y giybely Isataya Taymanova» (13.07.1838) degen esebi. Onda Gekke Orynbordaghy úlyqqa soghystyng mәn-jayyn qysqa­sha anyq jetkizipti. Yaghni, ol Eshki­qyr­ghan­nan týn­­deletip 60 shaqy­rym­day jý­rip, Aq­búlaqtyng búlaq-bas­tauyna jetip qú­la­gha­nyn, 12 shilde kýni tanerteng so­ghys­tyng osy jerde bastalghanyn tәp­tish­tey ja­zypty. «...Otryad pereshyol r. Akbulak, poshyol na protivnikov, ko­torye na­chaly medlenno otstupati...» - deydi ol.

Sonyna týsken Ayshuaqov tobyn bayqap, isataylyqtar olargha qarsy shabuyl salghanda jasyrynghan kazak-orys әskerining qorshauynda qalady. Jantalasta shegingen sarbazdaryn qor­­ghashtap, songhy shepte atysyp kele jatqan Isataydy súltan Ayshuaqov­tyng ózi horunjiy Petrovqa «mynau Taymanovtyng ózi» dep kórsetip, oq­qa baylap ketetinin oilaghanda búl jer әri ketkende, ózen arnasynan 10-15 shaqyrymday dep shamalaugha bola­dy. Ádeyi tapsyrys alghan qughynshy­lar qatarynda on alty kazak-orys, ýsh qa­zaq (Kópen Subuliyn, Sәtibay IYgitov, Japar Elekbay) bar kórinedi. Astyn­daghy aty jaralanghan Isataydy nayzalap attan qúlatqan ýsheu jara­ly ba­tyr­gha tiyise almay, kezekti myl­ty­ghy bar kazak-orysqa bergen kóri­ne­di. Qa­lay bolghanda da, jendetter Isa­taydy Aqbúlaqtan kóp úzatpay mert qylghan. Batyrdyng ólimi turaly sol alghashqy qújatta: «Za upornoe soprotivlenie kazaky ego izrubily (yaghni, býkil denesine zaqym kelgen). Uryadnik Boga­tyrev sobstvennoi ego je sablei razrubil emu golovu, a odin iz kazakov okonchil ego stradaniya vystrelom iz rujiya v grudi» - deydi.

N.Shayahmetov 1968 jyldan bastap Isataydyng ziratyn izdeudi bastaghan eken. Belgili antropolog ýshin qazba júmys­tary nәtiyjesiz bo­lypty. - Yaghni, «osy Isa­tay­dyng zira­ty» dep kelgen jerler­den Isataydyng sý­yegi tabyl­mapty. (Janbolat Aupbaev, «Antropolog», «Leninshil jas», 1980 j. 20 qantar).

Endi «Sheyitsay» әngimesi qaydan, qashan shyqty? «Qazaq әde­biye­tin­de» (1962 j. 14 jeltoqsan) Hattar Dýi­senәliyevting «Isataydyng mo­la­sy ta­byldy» degen maqalasy shyq­qan bola­tyn. Onda Aqtóbe oblysy, Qobda auda­n­y, Qiyl ózeni boyyndaghy (Qiyl sov­hozy) Sheyitsayda Isatay batyr­dyng denesi kómilgen jer ta­byl­dy. Jergilikti bir aqsaqal (oghan 7-8 ja­synda auyly­nyng bir qariyasy ai­typ­ty) audan jurnalisterine Isa­tay­dyng molasyn kórse­tip­ti dep jazyl­ghan osy maqalagha oray (18 qarasha 1963 j.) jauap qatqan Qajym agha Jú­maliyev: «Ma­terial asyghystau jazyl­ghan... Av­tor­dyng keltirip otyrghan derekteri tarihy shyndyqtan alshaq ja­tyr» degen bolatyn. Sonymen qatar, akademik jazu­shy Isataydyng zira­tyn izdes­tiruding baghyt-baghdaryn da aityp óte­di: «Isatay Aqbúlaq ózeni­ning Qiylgha qaraghan betinde Aq­bú­laq­tan 15 sha­qy­rym jerde óledi,» - depti ol. Búl al­ghashqy qújattaghy: kóterilis­shi­lerdi Aq­búlaqtan 15 verst shama­syn­daghy jerge deyin quyp, shashyrat­tyq degen sózden alshaq ketpey túr. Biraq isataytanuda Halel Dosmúha­med­úly kór­set­ken Sho­laq­moldagha da, kýni keshegi ótken Qajym Júma­liyev­tyng «Aqbú­laq­tyng Qiyl betine qaray 15 shaqyrymy» da eskerusiz qalyp, nege ekeni belgisiz, býgin «Sheyitsay» algha shyghyp otyr.

«Jas Alash» gazeti ótken jyldyng 18 qarashasyn «Isataydyng songhy shay­qasy nemese Qiyl qyrghyny» degen ma­terial­dy kóp nazaryna úsyndy. Onda Sheyitsay - tәuelsizdik kýresining qúr­bany Isataydyng qany tógilgen jer (ól­gen jeri) әri Isataydyng songhy shay­qasy bolghan jer dep kórsetilgen. Biyl­ghy jyldyng alghashqy nómirinde «Ana tili» gazeti de Isatay batyr turaly kó­lemdi maqala ja­riya­laghan eken. Múnda da maqala avtor­lary «Sheyitsay» әngi­me­sin jalghasty­ryp, osyn­da «Isa­tay­dyng ziraty taby­lyp», qor­shau kóte­ril­genin jazady.

Sonymen, Bókey ordasyndaghy ha­lyq kóterilisining kósemi Isatay batyr Tay­manúlynyng ziraty qayda? Batyr­dyng sýiegin Aqbúlaq-Sholaqmolda ma­ny­nan izdestiru mýmkinshiligi qanday? Isatay-Mahambet ruhyn asqaqtatyp, qala tórinde zәulim eskertkish boy­lat­qan atyraulyqtar, Isatay batyrdyng úrpaqtary ne aitady?

Eluinshi jyldary Atyrau oblysy, Qyzylqogha audanynyng túrghyny, Isa­tay­dyng nemere aghasy Jabal Begәliúly úrpaghy Nәjimeden Isataydyng mola­syn izdestirgen kórinedi. Oghan batyr baba molasynyng Qiyl-Aqbúlaq ara­ly­ghynda, Sholaqmolda-Ýitas degen jer­de degen habar Qazaq SSR Ghylym aka­demiyasynan kelgen. Búl dәiek­te­mening týsiniksizdeu túsy - izdeushi Nә­jimeden Jabal úrpaghy respubliy­ka­lyq múraghat mekemesine, bolmasa Or­talyq komiytet­ting tiyisti bólimine emes (Nә­ji­meden - audandyq partiya ko­miy­­tetining qyzmet­keri bolatyn) - Qazaq SSR Ghy­lym aka­demiyasyna silteme ja­say­dy. Býginde sol Nәjimeden-Paruh úr­paq­ta­rynda 50-shi jyldardaghy Isatay­dyng zira­ty­nyng orny kórsetilgen qú­jattar bar ma? Sony kim biledi? Al osy mәlimetti «Isatay-Mahambet» zert­teu enbeginde keltirgen jazushy Ánes Saray ózi songhy shay­qasty Aqbúlaq qyrghyny dep ata­ghanmen, «kóterilisshiler sol She­yit­saygha jerlengen» degen pikirdi algha tartady: «Sonda ortaq zirat bar. Isa­tay­dyng ziy­raty bólek bolghan» - degendey oy ai­ta­dy. Yaghni, sol 1962 jyl­ghy maqa­ladaghy «Sheyitsay» әngimesin qayta­laydy. Búl 1997 jyly shyqqan enbek.

Sonymen barymen bazar dep, osy Sheyitsaydy «maldanyp» jýre beruge de bo­lar edi. Biraq, óitip batyr aruaghy al­dyn­da kýnәpar bolugha bolmaydy. Taghy bir gazet «batyrdyng bas sýie­gin­siz denesin tauyp, N.Shayahmetov zertteuge alyp ketipti» dep jazypty. Búl da bos sóz siyaq­ty. Nege deseniz, bas sýiegi bolmasa onyng kimdiki ekenin ajyratu da mýmkin emes qoy. Alayda, N.Shayahmetovting Sheyitsayda jýrgiz­gen qazba júmystary 40 jyl­dan keyin anyz-әngimege ainalyp, an­tropolog­tyng ózi tappaghan «mýrdeler ta­bylyp», sol jerge eskertkish-qúlpy­tas or­nady. Alayda, sol uaqytta (1991 j.) qyruar jú­mys atqarghandargha aldyn ala (qor­shau, eskertkish, toy, bayandamalar) sol jyldary antropologtyng ózimen de, ony­­men birge qazba júmystarynyng ba­sy-qasynda bol­ghan aqtóbelik ghalym-ta­riyh­shy­larmen de habarlasugha bolatyn edi ghoy...

Ózimizge belgili, biyl Isataydyng 220 jyldyghy. Olay bolsa, oghan da­yyn­dyqty batyrdyng topyraghy tor­qa­lan­ghan jerdi izdestiruden bastau qa­jet. Isatay batyr­dyng bas sýiegin eshkim eshqayda alyp ketken joq. Aruaq­ty batyrdyng mýrdesi sol 12 shilde kýni, qarulas serikteri qasha soghy­syp jýrip, qay tóbede topyraqpen betin japsa, әli tap sol ornynda. Internet kartada (Google Earth) Jarsay men Aqbúlaq auyldary­nyng arasy 36 km, al Sholaq­mol­danyng shamasy Aqbúlaqtyng bastau búla­ghynan 14 km jerde túr. Jarsaylyq Jal­ghas­bay Ótepúlynyng aituynsha, búl qo­rymgha kelip-ketushiler bar kórinedi. Aq­tóbede ótken jyly «Isatay qory» qúry­lypty. Iske sәt! 172 jyl ótse de ziraty tabylmay kele jatqan Isataydyng ruhyn tiriltetin uaqyt kelgendey.

Ghadilshe ÓTEBÁLI.

Batys Qazaqstan oblysy.

Suretti salghan M.Qalimov.

http://www.egemen.kz/309825.html

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1582
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3616