ىشكى ورداداعى كوتەرىلىستىڭ تاريحىن العاشقى زەرتتەۋشىلەر (ا.ريازانوۆ، م.ۆيات­كين، ا.شاحماتوۆ) وسى شايقاس تۋرا­لى جازعانمەن (اقبۇلاق قىرعىنى), قازا بولعان ساربازداردىڭ، سونىڭ ىشىندە يساتايدىڭ قاي جەرگە جەرلەنگەنى تۋرا­لى ەشقانداي حابار بەرمەيدى.

يساتايتانۋدا قازاق تىلىندەگى ال­عاش­قى دەرەك عالىم حالەل دوسمۇحا­مەد­ۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى دەۋگە بولادى. ول كولەمى شاعىن ءبىر-ەكى ماقالاسىندا («قا­زاق باتىرلارى: يساتاي، ماحامبەت»، «تاي­مانۇلى يساتايدىڭ قوزعا­لى­سى تۋ­را­سىندا قىسقاشا ماعلۇمات») ءۇش رەت قاي­تالاپ جازىپ كەتىپتى: «يسا­تايدىڭ ءسۇ­يەگى تەمىر ۋەزىندەگى قيىل دەگەن وزەننىڭ بويىندا «شولاق­مول­دا» دەگەن مولادا». ماقالادا ەكىۇش­تى، قۇر اشەيىن ءسوز جوق. ياعني، عالىم­نىڭ جازعانى - ءوزى انىق بىلەتىن، شىن­دىققا كەلەتىن ماسەلە.

يساتايدىڭ سوڭعى شايقاسى تۋرالى نەگىزگى قۇجات پولكوۆنيك گەككەنىڭ «راپورت پولكوۆنيكا گەككە ورەنبۋرگسكومۋ ۆوەننومۋ گۋبەرناتورۋ و سراجەني س پوۆ­ستانتسامي پري رەكە اكبۋلاك ي گيبەلي يساتايا تايمانوۆا» (13.07.1838) دەگەن ەسەبى. وندا گەككە ورىنبورداعى ۇلىققا سوعىستىڭ ءمان-جايىن قىسقا­شا انىق جەتكىزىپتى. ياعني، ول ەشكى­قىر­عان­نان ءتۇن­­دەلەتىپ 60 شاقى­رىم­داي ءجۇ­رىپ، اق­بۇلاقتىڭ بۇلاق-باس­تاۋىنا جەتىپ قۇ­لا­عا­نىن، 12 شىلدە كۇنى تاڭەرتەڭ سو­عىس­تىڭ وسى جەردە باستالعانىن ءتاپ­تىش­تەي جا­زىپتى. «...وترياد پەرەشيول ر. اكبۋلاك، پوشيول نا پروتيۆنيكوۆ، كو­تورىە نا­چالي مەدلەننو وتستۋپات...» - دەيدى ول.

ىشكى ورداداعى كوتەرىلىستىڭ تاريحىن العاشقى زەرتتەۋشىلەر (ا.ريازانوۆ، م.ۆيات­كين، ا.شاحماتوۆ) وسى شايقاس تۋرا­لى جازعانمەن (اقبۇلاق قىرعىنى), قازا بولعان ساربازداردىڭ، سونىڭ ىشىندە يساتايدىڭ قاي جەرگە جەرلەنگەنى تۋرا­لى ەشقانداي حابار بەرمەيدى.

يساتايتانۋدا قازاق تىلىندەگى ال­عاش­قى دەرەك عالىم حالەل دوسمۇحا­مەد­ۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى دەۋگە بولادى. ول كولەمى شاعىن ءبىر-ەكى ماقالاسىندا («قا­زاق باتىرلارى: يساتاي، ماحامبەت»، «تاي­مانۇلى يساتايدىڭ قوزعا­لى­سى تۋ­را­سىندا قىسقاشا ماعلۇمات») ءۇش رەت قاي­تالاپ جازىپ كەتىپتى: «يسا­تايدىڭ ءسۇ­يەگى تەمىر ۋەزىندەگى قيىل دەگەن وزەننىڭ بويىندا «شولاق­مول­دا» دەگەن مولادا». ماقالادا ەكىۇش­تى، قۇر اشەيىن ءسوز جوق. ياعني، عالىم­نىڭ جازعانى - ءوزى انىق بىلەتىن، شىن­دىققا كەلەتىن ماسەلە.

يساتايدىڭ سوڭعى شايقاسى تۋرالى نەگىزگى قۇجات پولكوۆنيك گەككەنىڭ «راپورت پولكوۆنيكا گەككە ورەنبۋرگسكومۋ ۆوەننومۋ گۋبەرناتورۋ و سراجەني س پوۆ­ستانتسامي پري رەكە اكبۋلاك ي گيبەلي يساتايا تايمانوۆا» (13.07.1838) دەگەن ەسەبى. وندا گەككە ورىنبورداعى ۇلىققا سوعىستىڭ ءمان-جايىن قىسقا­شا انىق جەتكىزىپتى. ياعني، ول ەشكى­قىر­عان­نان ءتۇن­­دەلەتىپ 60 شاقى­رىم­داي ءجۇ­رىپ، اق­بۇلاقتىڭ بۇلاق-باس­تاۋىنا جەتىپ قۇ­لا­عا­نىن، 12 شىلدە كۇنى تاڭەرتەڭ سو­عىس­تىڭ وسى جەردە باستالعانىن ءتاپ­تىش­تەي جا­زىپتى. «...وترياد پەرەشيول ر. اكبۋلاك، پوشيول نا پروتيۆنيكوۆ، كو­تورىە نا­چالي مەدلەننو وتستۋپات...» - دەيدى ول.

سوڭىنا تۇسكەن ايشۋاقوۆ توبىن بايقاپ، يساتايلىقتار ولارعا قارسى شابۋىل سالعاندا جاسىرىنعان كازاك-ورىس اسكەرىنىڭ قورشاۋىندا قالادى. جانتالاستا شەگىنگەن ساربازدارىن قور­­عاشتاپ، سوڭعى شەپتە اتىسىپ كەلە جاتقان يساتايدى سۇلتان ايشۋاقوۆ­تىڭ ءوزى حورۋنجي پەتروۆقا «مىناۋ تايمانوۆتىڭ ءوزى» دەپ كورسەتىپ، وق­قا بايلاپ كەتەتىنىن ويلاعاندا بۇل جەر ءارى كەتكەندە، وزەن ارناسىنان 10-15 شاقىرىمداي دەپ شامالاۋعا بولا­دى. ادەيى تاپسىرىس العان قۋعىنشى­لار قاتارىندا ون التى كازاك-ورىس، ءۇش قا­زاق (كوپەن سۋبۋلين، ءساتىباي يگىتوۆ، جاپار ەلەكباي) بار كورىنەدى. استىن­داعى اتى جارالانعان يساتايدى نايزالاپ اتتان قۇلاتقان ۇشەۋ جارا­لى با­تىر­عا تيىسە الماي، كەزەكتى مىل­تى­عى بار كازاك-ورىسقا بەرگەن كورى­نە­دى. قا­لاي بولعاندا دا، جەندەتتەر يسا­تايدى اقبۇلاقتان كوپ ۇزاتپاي مەرت قىلعان. باتىردىڭ ءولىمى تۋرالى سول العاشقى قۇجاتتا: «زا ۋپورنوە سوپروتيۆلەنيە كازاكي ەگو يزرۋبيلي (ياعني، بۇكىل دەنەسىنە زاقىم كەلگەن). ۋريادنيك بوگا­تىرەۆ سوبستۆەننويۋ ەگو جە سابلەيۋ رازرۋبيل ەمۋ گولوۆۋ، ا ودين يز كازاكوۆ وكونچيل ەگو سترادانيا ۆىسترەلوم يز رۋجيا ۆ گرۋد» - دەيدى.

ن.شاياحمەتوۆ 1968 جىلدان باستاپ يساتايدىڭ زيراتىن ىزدەۋدى باستاعان ەكەن. بەلگىلى انتروپولوگ ءۇشىن قازبا جۇمىس­تارى ناتيجەسىز بو­لىپتى. - ياعني، «وسى يسا­تاي­دىڭ زيرا­تى» دەپ كەلگەن جەرلەر­دەن يساتايدىڭ ءسۇ­يەگى تابىل­ماپتى. (جانبولات اۋپباەۆ، «انتروپولوگ»، «لەنينشىل جاس»، 1980 ج. 20 قاڭتار).

ەندى «شەيىتساي» اڭگىمەسى قايدان، قاشان شىقتى؟ «قازاق ادە­بيە­تىن­دە» (1962 ج. 14 جەلتوقسان) حاتتار ءدۇي­سەناليەۆتىڭ «يساتايدىڭ مو­لا­سى تا­بىلدى» دەگەن ماقالاسى شىق­قان بولا­تىن. وندا اقتوبە وبلىسى، قوبدا اۋدا­ن­ى، قيىل وزەنى بويىنداعى (قيىل سوۆ­حوزى) شەيىتسايدا يساتاي باتىر­دىڭ دەنەسى كومىلگەن جەر تا­بىل­دى. جەرگىلىكتى ءبىر اقساقال (وعان 7-8 جا­سىندا اۋىلى­نىڭ ءبىر قارياسى اي­تىپ­تى) اۋدان جۋرناليستەرىنە يسا­تاي­دىڭ مولاسىن كورسە­تىپ­تى دەپ جازىل­عان وسى ماقالاعا وراي (18 قاراشا 1963 ج.) جاۋاپ قاتقان قاجىم اعا جۇ­ماليەۆ: «ما­تەريال اسىعىستاۋ جازىل­عان... اۆ­تور­دىڭ كەلتىرىپ وتىرعان دەرەكتەرى تاريحي شىندىقتان الشاق جا­تىر» دەگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار، اكادەميك جازۋ­شى يساتايدىڭ زيرا­تىن ىزدەس­تىرۋدىڭ باعىت-باعدارىن دا ايتىپ وتە­دى: «يساتاي اقبۇلاق وزەنى­نىڭ قيىلعا قاراعان بەتىندە اق­بۇ­لاق­تان 15 شا­قى­رىم جەردە ولەدى،» - دەپتى ول. بۇل ال­عاشقى قۇجاتتاعى: كوتەرىلىس­شى­لەردى اق­بۇلاقتان 15 ۆەرست شاما­سىن­داعى جەرگە دەيىن قۋىپ، شاشىرات­تىق دەگەن سوزدەن الشاق كەتپەي تۇر. بىراق يساتايتانۋدا حالەل دوسمۇحا­مەد­ۇلى كور­سەت­كەن شو­لاق­مولداعا دا، كۇنى كەشەگى وتكەن قاجىم جۇما­ليەۆ­تىڭ «اقبۇ­لاق­تىڭ قيىل بەتىنە قاراي 15 شاقىرىمى» دا ەسكەرۋسىز قالىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇگىن «شەيىتساي» العا شىعىپ وتىر.

«جاس الاش» گازەتى وتكەن جىلدىڭ 18 قاراشاسىن «يساتايدىڭ سوڭعى شاي­قاسى نەمەسە قيىل قىرعىنى» دەگەن ما­تەريال­دى كوپ نازارىنا ۇسىندى. وندا شەيىتساي - تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنىڭ قۇر­بانى يساتايدىڭ قانى توگىلگەن جەر ء(ول­گەن جەرى) ءارى يساتايدىڭ سوڭعى شاي­قاسى بولعان جەر دەپ كورسەتىلگەن. بيىل­عى جىلدىڭ العاشقى نومىرىندە «انا ءتىلى» گازەتى دە يساتاي باتىر تۋرالى كو­لەمدى ماقالا جا­ريا­لاعان ەكەن. مۇندا دا ماقالا اۆتور­لارى «شەيىتساي» اڭگى­مە­سىن جالعاستى­رىپ، وسىن­دا «يسا­تاي­دىڭ زيراتى تابى­لىپ»، قور­شاۋ كوتە­رىل­گەنىن جازادى.

سونىمەن، بوكەي ورداسىنداعى حا­لىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى يساتاي باتىر تاي­مانۇلىنىڭ زيراتى قايدا؟ باتىر­دىڭ سۇيەگىن اقبۇلاق-شولاقمولدا ما­ڭى­نان ىزدەستىرۋ مۇمكىنشىلىگى قانداي؟ يساتاي-ماحامبەت رۋحىن اسقاقتاتىپ، قالا تورىندە ءزاۋلىم ەسكەرتكىش بوي­لات­قان اتىراۋلىقتار، يساتاي باتىردىڭ ۇرپاقتارى نە ايتادى؟

ەلۋىنشى جىلدارى اتىراۋ وبلىسى، قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ تۇرعىنى، يسا­تاي­دىڭ نەمەرە اعاسى جابال بەگالىۇلى ۇرپاعى ناجىمەدەن يساتايدىڭ مولا­سىن ىزدەستىرگەن كورىنەدى. وعان باتىر بابا مولاسىنىڭ قيىل-اقبۇلاق ارا­لى­عىندا، شولاقمولدا-ءۇيتاس دەگەن جەر­دە دەگەن حابار قازاق سسر عىلىم اكا­دەمياسىنان كەلگەن. بۇل دايەك­تە­مەنىڭ تۇسىنىكسىزدەۋ تۇسى - ىزدەۋشى ءنا­جىمەدەن جابال ۇرپاعى رەسپۋبلي­كا­لىق مۇراعات مەكەمەسىنە، بولماسا ور­تالىق كوميتەت­تىڭ ءتيىستى بولىمىنە ەمەس ء(نا­جى­مەدەن - اۋداندىق پارتيا كو­مي­­تەتىنىڭ قىزمەت­كەرى بولاتىن) - قازاق سسر عى­لىم اكا­دەمياسىنا سىلتەمە جا­ساي­دى. بۇگىندە سول ناجىمەدەن-پارۋح ۇر­پاق­تا­رىندا 50-ءشى جىلدارداعى يساتاي­دىڭ زيرا­تى­نىڭ ورنى كورسەتىلگەن قۇ­جاتتار بار ما؟ سونى كىم بىلەدى؟ ال وسى مالىمەتتى «يساتاي-ماحامبەت» زەرت­تەۋ ەڭبەگىندە كەلتىرگەن جازۋشى انەس ساراي ءوزى سوڭعى شاي­قاستى اقبۇلاق قىرعىنى دەپ اتا­عانمەن، «كوتەرىلىسشىلەر سول شە­يىت­سايعا جەرلەنگەن» دەگەن پىكىردى العا تارتادى: «سوندا ورتاق زيرات بار. يسا­تاي­دىڭ زي­راتى بولەك بولعان» - دەگەندەي وي اي­تا­دى. ياعني، سول 1962 جىل­عى ماقا­لاداعى «شەيىتساي» اڭگىمەسىن قايتا­لايدى. بۇل 1997 جىلى شىققان ەڭبەك.

سونىمەن بارىمەن بازار دەپ، وسى شەيىتسايدى «مالدانىپ» جۇرە بەرۋگە دە بو­لار ەدى. بىراق، ءويتىپ باتىر ارۋاعى ال­دىن­دا كۇناپار بولۋعا بولمايدى. تاعى ءبىر گازەت «باتىردىڭ باس سۇيە­گىن­سىز دەنەسىن تاۋىپ، ن.شاياحمەتوۆ زەرتتەۋگە الىپ كەتىپتى» دەپ جازىپتى. بۇل دا بوس ءسوز سياق­تى. نەگە دەسەڭىز، باس سۇيەگى بولماسا ونىڭ كىمدىكى ەكەنىن اجىراتۋ دا مۇمكىن ەمەس قوي. الايدا، ن.شاياحمەتوۆتىڭ شەيىتسايدا جۇرگىز­گەن قازبا جۇمىستارى 40 جىل­دان كەيىن اڭىز-اڭگىمەگە اينالىپ، ان­تروپولوگ­تىڭ ءوزى تاپپاعان «مۇردەلەر تا­بىلىپ»، سول جەرگە ەسكەرتكىش-قۇلپى­تاس ور­نادى. الايدا، سول ۋاقىتتا (1991 ج.) قىرۋار جۇ­مىس اتقارعاندارعا الدىن الا (قور­شاۋ، ەسكەرتكىش، توي، باياندامالار) سول جىلدارى انتروپولوگتىڭ وزىمەن دە، ونى­­مەن بىرگە قازبا جۇمىستارىنىڭ با­سى-قاسىندا بول­عان اقتوبەلىك عالىم-تا­ريح­شى­لارمەن دە حابارلاسۋعا بولاتىن ەدى عوي...

وزىمىزگە بەلگىلى، بيىل يساتايدىڭ 220 جىلدىعى. ولاي بولسا، وعان دا­يىن­دىقتى باتىردىڭ توپىراعى تور­قا­لان­عان جەردى ىزدەستىرۋدەن باستاۋ قا­جەت. يساتاي باتىر­دىڭ باس سۇيەگىن ەشكىم ەشقايدا الىپ كەتكەن جوق. ارۋاق­تى باتىردىڭ مۇردەسى سول 12 شىلدە كۇنى، قارۋلاس سەرىكتەرى قاشا سوعى­سىپ ءجۇرىپ، قاي توبەدە توپىراقپەن بەتىن جاپسا، ءالى تاپ سول ورنىندا. ينتەرنەت كارتادا (Google Earth) جارساي مەن اقبۇلاق اۋىلدارى­نىڭ اراسى 36 كم، ال شولاق­مول­دانىڭ شاماسى اقبۇلاقتىڭ باستاۋ بۇلا­عىنان 14 كم جەردە تۇر. جارسايلىق جال­عاس­باي وتەپۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل قو­رىمعا كەلىپ-كەتۋشىلەر بار كورىنەدى. اق­توبەدە وتكەن جىلى «يساتاي قورى» قۇرى­لىپتى. ىسكە ءسات! 172 جىل وتسە دە زيراتى تابىلماي كەلە جاتقان يساتايدىڭ رۋحىن تىرىلتەتىن ۋاقىت كەلگەندەي.

عادىلشە وتەبالى.

باتىس قازاقستان وبلىسى.

سۋرەتتى سالعان م.قاليموۆ.

http://www.egemen.kz/309825.html