Jurnalshy jolym bastalghan jyly әkem: «Sen, әiteuir, qolyna qalam ústaghan ekensin, eger qiiyn keltire alsan, qazaqty qyrghan eki pәleket boldy, biri – asharshylyq, ekinshisi – Myrzayan degen, solar turaly shyndyqty jazu kerek, sony oilastyryndar», dedi. Janynda otyrghan etikshi Qúsayyn basyn iyzep: «Ol ekeui qylmaqshyny qyldy ghoy.., ózimizding qazekemder de kómektesti», dep qaldy. Ol ekeuimen jәne auylymyzdyng basqa on shaqty aqsaqalymen әngimelesip, biraz jәitti anghardym. Alayda, tirshilik tolqyny ary әketip, beri әkelip, kópke deyin uaqyt bermedi.

2012-jyly ghana kirisip, qolym jetken múraghattardan alghan derekter negizinde 1932-33 jyldardaghy asharshylyq, 1937-38 jyldardaghy «qyzyl qyrghyn» turaly әuelde qysqasha jazdym, ol maqalam 2015-jyly «Preziydent jәne halyq» gәzetinde (Bas redaktory – Marat Toqashbaev) jariyalandy. Odan beride qosymsha izdenip, Reseyding Múraghat ortalyghyndaghy hat-maqala-qaulylardan kóshirme alyp, KSRO halyqtaryna tajal bolghan qandy eki oqighany da Troskiy men Sverdlovtyng úiymdastyrghandary naqty dәleldengen: «Asharshylyqtyng «astary» men «tysy»; «Qandy qyrghynnyng basy men ayaghy» degen maqala jazyp, joghary dengeyli ýsh gәzetimizge joldaghanyma tórt ay boldy, basylghan da, jauap ta joq. Meninshe, osy eki taqyrypty qauzaushy tarihshylarymyz Troskiy men Sverdlov jәne olardyng «uaghyzdaryna» úiyghan jergilikti satqyndar turaly tap basyp dәnene aitpay jýrgende, gәzet iyeleri tarihshy emes mening jazghandaryma ilana qoymaghan shyghar.

Meyilderi deyin de, mysaly, «qyzyl qyrghyngha» qatysty myna eki oqighany aitayyn:
1. Kósherbay Keshubaev degen tentekteu jigit: «Osy ýkimetining salyqqa toyatyn kýni bola ma, bolmay ma?!» degeni ýshin (joldas-joralarynyng bireui «kerek jerge» jetkizgen ghoy!) «halyq jauy» retinde tútqyndala jazdap, alyp ketuge kelgen eki milisionerden qashyp qútylyp, taugha sinip ketedi. Milisionerler aqyrynda ony ústay almay, ýshinshi kýni qashqyn inisining ornyna ýiinen shygha almaytyn jarymjan aghasy Sydyqty alyp ketedi, sóitip, «halyq jauy Keshubaev ústaldy» bolady.

2. 1937-jyldyng kýzinde bizding Toqsanbay auylymyzda (ShQO, Úlan audany) bir shildehanagha keshigip kelgen Qayyrly degen jigit: «Mening audan ortalyghynan kelgenim jana ghana, kәne, shýiinshi berinder! Audandyq «Sosialdy maydan» degen gәzetimiz shyqty!» dep qoyynqaltasynan býkteuli gәzetti alyp kórsetedi. Sonda Raqysh degen jigit:
«Au, alaqanday «Maydan»,
shygha kelding qaydan?
Bastyqtargha jagharsyn,
bizge bolmas paydan!»
- dep júrtty kýlkige qaryq qylady. Sodan ýsh kýnnen keyin: «Kommunistik partiyanyng gәzetin jamandaghan halyq jaulary» Qayyrly, Raqysh, ýy iyesi Rýstembek, «olarmen ymy-jymy bir» tórt jigit ústalyp ketedi. Áriyne, «dos-joldastary» ústatqan son. Ol nening kórinisi? Satqyndyqtyn! Qazekemning osy bir «kәsibi» baghzy zamannan bar. Kóne dastandardan, Búhar jyrau men Abaydyn, Mahambettin... ólenderinen oqyp bildim.

IYә, «Qazaq desen, ózine tiyedi», biraq, ne shara, qazekemning birazynda bolghan, bar, bolatyn da bir «kәsip» - satqyndyq.

«DAT-OP» gәzetinen «Aqiqatty» satyp ketkender turaly súhbatty (Ermúrat Bapy men Qoyshybek Mýbarak) oqyp otyrghanymda jogharyda aitqandarym, qyzmet babymen respublika oblystarynyng bәrinde derlik bolyp jýrgenimde bilgen kóptegen derekter esime týsip: kýni keshe Qaraghandy lagerining «dәmi tartqandardyn» keminde seksen payyzy qayyrly-raqysh-rýstembek-sydyqtar ekeni sózsiz dep týidim.

«Azattyq» halyqtyng mún-sherin der kezinde batyl aityp, maqsat-mýddesin qaltqysyz qorghaytyn partiya bolmaq edi, yaghny oghan opasyzdyq jasau – halyqqa opasyzdyq jasau! Satqyndyq – opasyzdyqtyng úiytqysy! Betpaq biylikke qashanda birden-bir kerek «qúral» - saqyndardyng tini men tili.
Úiymdastyrylghany ekining birine týsinikti jәitting maghan búlynghyr bir gәbi – Parijge Ermúrat Bapiymen birge barghan Asqar Rahymjanovtyng endi Bapidyng ornyna tóragha bola qalghany. Eger o basta sol topqa ashyq, taza peyilmen qosylyp, býgingi biylikting halyqty tobyrgha ainaldyryp jibergen óreskel óktemdigi talqylanghan әngimelerge qatysyp, pikirlesip, aqyrynda keri ketkeni nesi? Meninshe, ol biylikpen baylanysta boldy jәne Parijge biylikting tapsyrmasymen bardy, sengen saparlastaryna satqyndyq jasady. Óitpese, ar-úyaty arzandamas edi, Bapidyng ornyna jarmasa ketpes edi.
Qashanda: dos-joldastaryna, otbasyna, újymyna, qoghamyna, Otanyna satqyndyq jasaghandar – eng әueli ózine satqandyq jasaytyn әbiletter!

Týiin sózim: Halyqtyq «Aqiqat» partiyasynyng jer-jerdegi barsha mýsheleri! «Óter is ótti» dep ókinip tynbanyzdar! Halyq ýshin qaharly qimyl jasap, partiyany satqyndardan qaytaryp alugha jigerlene júmylynyzdar! Sizderding jenip shyghatyndarynyzgha shýbәm joq!

Ghabbas Qabyshúly 

Abai.kz