جۋرنالشى جولىم باستالعان جىلى اكەم: «سەن، ايتەۋىر، قولىڭا قالام ۇستاعان ەكەنسىڭ، ەگەر قيۋىن كەلتىرە الساڭ، قازاقتى قىرعان ەكى پالەكەت بولدى، ءبىرى – اشارشىلىق، ەكىنشىسى – مىرزايان دەگەن، سولار تۋرالى شىندىقتى جازۋ كەرەك، سونى ويلاستىرىڭدار»، دەدى. جانىندا وتىرعان ەتىكشى قۇسايىن باسىن يزەپ: «ول ەكەۋى قىلماقشىنى قىلدى عوي..، ءوزىمىزدىڭ قازەكەمدەر دە كومەكتەستى»، دەپ قالدى. ول ەكەۋىمەن جانە اۋىلىمىزدىڭ باسقا ون شاقتى اقساقالىمەن اڭگىمەلەسىپ، ءبىراز ءجايتتى اڭعاردىم. الايدا، تىرشىلىك تولقىنى ارى اكەتىپ، بەرى اكەلىپ، كوپكە دەيىن ۋاقىت بەرمەدى.

2012-جىلى عانا كىرىسىپ، قولىم جەتكەن مۇراعاتتاردان العان دەرەكتەر نەگىزىندە 1932-33 جىلدارداعى اشارشىلىق، 1937-38 جىلدارداعى «قىزىل قىرعىن» تۋرالى اۋەلدە قىسقاشا جازدىم، ول ماقالام 2015-جىلى «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىندە (باس رەداكتورى – مارات توقاشباەۆ) جاريالاندى. ودان بەرىدە قوسىمشا ىزدەنىپ، رەسەيدىڭ مۇراعات ورتالىعىنداعى حات-ماقالا-قاۋلىلاردان كوشىرمە الىپ، كسرو حالىقتارىنا تاجال بولعان قاندى ەكى وقيعانى دا تروتسكي مەن سۆەردلوۆتىڭ ۇيىمداستىرعاندارى ناقتى دالەلدەنگەن: «اشارشىلىقتىڭ «استارى» مەن «تىسى»; «قاندى قىرعىننىڭ باسى مەن اياعى» دەگەن ماقالا جازىپ، جوعارى دەڭگەيلى ءۇش گازەتىمىزگە جولداعانىما ءتورت اي بولدى، باسىلعان دا، جاۋاپ تا جوق. مەنىڭشە، وسى ەكى تاقىرىپتى قاۋزاۋشى تاريحشىلارىمىز تروتسكي مەن سۆەردلوۆ جانە ولاردىڭ «ۋاعىزدارىنا» ۇيىعان جەرگىلىكتى ساتقىندار تۋرالى تاپ باسىپ دانەڭە ايتپاي جۇرگەندە، گازەت يەلەرى تاريحشى ەمەس مەنىڭ جازعاندارىما يلانا قويماعان شىعار.

مەيىلدەرى دەيىن دە، مىسالى، «قىزىل قىرعىنعا» قاتىستى مىنا ەكى وقيعانى ايتايىن:
1. كوشەرباي كەشۋباەۆ دەگەن تەنتەكتەۋ جىگىت: «وسى ۇكىمەتىنىڭ سالىققا توياتىن كۇنى بولا ما، بولماي ما؟!» دەگەنى ءۇشىن (جولداس-جورالارىنىڭ بىرەۋى «كەرەك جەرگە» جەتكىزگەن عوي!) «حالىق جاۋى» رەتىندە تۇتقىندالا جازداپ، الىپ كەتۋگە كەلگەن ەكى ميليتسيونەردەن قاشىپ قۇتىلىپ، تاۋعا ءسىڭىپ كەتەدى. ميليتسيونەرلەر اقىرىندا ونى ۇستاي الماي، ءۇشىنشى كۇنى قاشقىن ءىنىسىنىڭ ورنىنا ۇيىنەن شىعا المايتىن جارىمجان اعاسى سىدىقتى الىپ كەتەدى، ءسويتىپ، «حالىق جاۋى كەشۋباەۆ ۇستالدى» بولادى.

2. 1937-جىلدىڭ كۇزىندە ءبىزدىڭ توقسانباي اۋىلىمىزدا (شقو، ۇلان اۋدانى) ءبىر شىلدەحاناعا كەشىگىپ كەلگەن قايىرلى دەگەن جىگىت: «مەنىڭ اۋدان ورتالىعىنان كەلگەنىم جاڭا عانا، كانە، ءشۇيىنشى بەرىڭدەر! اۋداندىق «سوتسيالدى مايدان» دەگەن گازەتىمىز شىقتى!» دەپ قويىنقالتاسىنان بۇكتەۋلى گازەتتى الىپ كورسەتەدى. سوندا راقىش دەگەن جىگىت:
«اۋ، الاقانداي «مايدان»،
شىعا كەلدىڭ قايدان؟
باستىقتارعا جاعارسىڭ،
بىزگە بولماس پايداڭ!»
- دەپ جۇرتتى كۇلكىگە قارىق قىلادى. سودان ءۇش كۇننەن كەيىن: «كوممۋنيستىك پارتيانىڭ گازەتىن جامانداعان حالىق جاۋلارى» قايىرلى، راقىش، ءۇي يەسى رۇستەمبەك، «ولارمەن ىمى-جىمى ءبىر» ءتورت جىگىت ۇستالىپ كەتەدى. ارينە، «دوس-جولداستارى» ۇستاتقان سوڭ. ول نەنىڭ كورىنىسى؟ ساتقىندىقتىڭ! قازەكەمنىڭ وسى ءبىر «كاسىبى» باعزى زاماننان بار. كونە داستانداردان، بۇحار جىراۋ مەن ابايدىڭ، ماحامبەتتىڭ... ولەڭدەرىنەن وقىپ ءبىلدىم.

ءيا، «قازاق دەسەڭ، وزىڭە تيەدى»، بىراق، نە شارا، قازەكەمنىڭ ءبىرازىندا بولعان، بار، بولاتىن دا ءبىر «كاسىپ» - ساتقىندىق.

«دات-وپ» گازەتىنەن «اقيقاتتى» ساتىپ كەتكەندەر تۋرالى سۇحباتتى (ەرمۇرات باپي مەن قويشىبەك مۇباراك) وقىپ وتىرعانىمدا جوعارىدا ايتقاندارىم، قىزمەت بابىمەن رەسپۋبليكا وبلىستارىنىڭ بارىندە دەرلىك بولىپ جۇرگەنىمدە بىلگەن كوپتەگەن دەرەكتەر ەسىمە ءتۇسىپ: كۇنى كەشە قاراعاندى لاگەرىنىڭ «ءدامى تارتقانداردىڭ» كەمىندە سەكسەن پايىزى قايىرلى-راقىش-رۇستەمبەك-سىدىقتار ەكەنى ءسوزسىز دەپ ءتۇيدىم.

«ازاتتىق» حالىقتىڭ مۇڭ-شەرىن دەر كەزىندە باتىل ايتىپ، ماقسات-مۇددەسىن قالتقىسىز قورعايتىن پارتيا بولماق ەدى، ياعني وعان وپاسىزدىق جاساۋ – حالىققا وپاسىزدىق جاساۋ! ساتقىندىق – وپاسىزدىقتىڭ ۇيىتقىسى! بەتپاق بيلىككە قاشاندا بىردەن-ءبىر كەرەك «قۇرال» - ساقىنداردىڭ ءتىنى مەن ءتىلى.
ۇيىمداستىرىلعانى ەكىنىڭ بىرىنە تۇسىنىكتى ءجايتتىڭ ماعان بۇلىڭعىر ءبىر گابى – پاريجگە ەرمۇرات باپيمەن بىرگە بارعان اسقار راحىمجانوۆتىڭ ەندى باپيدىڭ ورنىنا توراعا بولا قالعانى. ەگەر و باستا سول توپقا اشىق، تازا پەيىلمەن قوسىلىپ، بۇگىنگى بيلىكتىڭ حالىقتى توبىرعا اينالدىرىپ جىبەرگەن ورەسكەل وكتەمدىگى تالقىلانعان اڭگىمەلەرگە قاتىسىپ، پىكىرلەسىپ، اقىرىندا كەرى كەتكەنى نەسى؟ مەنىڭشە، ول بيلىكپەن بايلانىستا بولدى جانە پاريجگە بيلىكتىڭ تاپسىرماسىمەن باردى، سەنگەن ساپارلاستارىنا ساتقىندىق جاسادى. ويتپەسە، ار-ۇياتى ارزانداماس ەدى، باپيدىڭ ورنىنا جارماسا كەتپەس ەدى.
قاشاندا: دوس-جولداستارىنا، وتباسىنا، ۇجىمىنا، قوعامىنا، وتانىنا ساتقىندىق جاساعاندار – ەڭ اۋەلى وزىنە ساتقاندىق جاسايتىن ابىلەتتەر!

ءتۇيىن ءسوزىم: حالىقتىق «اقيقات» پارتياسىنىڭ جەر-جەردەگى بارشا مۇشەلەرى! «وتەر ءىس ءوتتى» دەپ وكىنىپ تىنباڭىزدار! حالىق ءۇشىن قاھارلى قيمىل جاساپ، پارتيانى ساتقىنداردان قايتارىپ الۋعا جىگەرلەنە جۇمىلىڭىزدار! سىزدەردىڭ جەڭىپ شىعاتىندارىڭىزعا ءشۇبام جوق!

عابباس قابىشۇلى 

Abai.kz