Kenesarynyng esimi patshaly Resey kezinde de, kenes ókimeti jyldarynda da jabyq taqyryp bo­lyp keldi. Sebebi, Kenesary qolyna karu alyp, qar­sy ký­resken patsha otarshylarynyng sayasaty jana dәuir­de syrtqy formasy ózgergenimen de maz­mún-mәni jana­sha sosial-imperiyalyq sipatta jalghasyn tapty. Óit­­keni, «birtútas sovet halqy­nyn» kýshimen kommunizm kúrudy kózdegen kompartiyagha últ-azattyqty an­saghan Kenesarylar ruhy asa kauipti edi. Kenes ókimeti jyldarynda jýzege asqan halyqtyng últtyq sanasyn óshiru maqsatymen oilap shygharylghan nebir «ghylymy teoriyalar», iydeologiyalyq júmystar óz «jemisin» bermey qoyghan joq, jýzge juyq el tilinen aiyrylyp, últtyq bolmysyn joghaltyp, assimiy­liya­siyagha týsip, «sovet halqyna» ainalyp ketti. Áupirim­men qazaq halqy múnday kýiden әren-әreng aman qal­dy desek, aman saqtap qalghan - kezinde Kenesarylar tu ghyp kótergen qazaqtyng ómirsheng últtyq ruhy-túghyn.

Kenesarynyng esimi patshaly Resey kezinde de, kenes ókimeti jyldarynda da jabyq taqyryp bo­lyp keldi. Sebebi, Kenesary qolyna karu alyp, qar­sy ký­resken patsha otarshylarynyng sayasaty jana dәuir­de syrtqy formasy ózgergenimen de maz­mún-mәni jana­sha sosial-imperiyalyq sipatta jalghasyn tapty. Óit­­keni, «birtútas sovet halqy­nyn» kýshimen kommunizm kúrudy kózdegen kompartiyagha últ-azattyqty an­saghan Kenesarylar ruhy asa kauipti edi. Kenes ókimeti jyldarynda jýzege asqan halyqtyng últtyq sanasyn óshiru maqsatymen oilap shygharylghan nebir «ghylymy teoriyalar», iydeologiyalyq júmystar óz «jemisin» bermey qoyghan joq, jýzge juyq el tilinen aiyrylyp, últtyq bolmysyn joghaltyp, assimiy­liya­siyagha týsip, «sovet halqyna» ainalyp ketti. Áupirim­men qazaq halqy múnday kýiden әren-әreng aman qal­dy desek, aman saqtap qalghan - kezinde Kenesarylar tu ghyp kótergen qazaqtyng ómirsheng últtyq ruhy-túghyn.

Qansha kýshti bolghanymen de sovet ókimeti qa­zaq­tyng últ-azattyq kýreske toly tarihyn óshire al­mady. Resmy týrde jabyq bolghanymen jýrek­terde jazylyp qalghan Kenesary turaly anyz-jyrlar neshe úrpaqtardyng últtyq sana-sezimderin oyatyp, ruhany jaghynan bayyta týsti. XIX ghasyrda tughan kóptegen jyr-dastandardy bylay qoyghannyng ózinde kenestik kezende de Kenesary turaly birneshe enbekter jaryq kórdi. Solardyng ishinde M.Áuezovting «Han Kene» (1934) piesasyn, E.Bek­mahanovtyng «XIX ghasyrdyng 20-40 jylda­ryn­da­ghy Qazaqstan» (1947) atty monografiyasyn, I.Esenber­linning «Qahar» romanyn erekshe ataugha bolady.

Soghysqa deyingi dәuirde KSRO-ny mekendegen halyqtardyng barlyghynda derlik últtyq batyrlar bolmady. Ol, әriyne, joqtyqtan emes. Últtyq ba­tyr­lardyng boluy sovet ókimetining últtardy mәn­gýrt­tendirip, baghynyshty etip ústau sayasatyna qay­shy kelgendikten de resmy týrde olardyng barlyghy da eskishil, kertartpa dep jariyalandy. Osynday sayasattyng saldarynan qazaqtyng bay auyz әdebiyeti, onyng ishinde, әsirese batyrlar jyry týgelge juyq halyqqa ziyandy dep tanyldy. Eluinshi jyldardyng sonyna deyin «Qambar batyr» jyrynan basqalary týgeldey derlik reaksiyashyl sanalyp keldi. Orys otarshylaryna qarsy kýresken Kenesary týgili, epostyq jyrlardyng kýiining ózinen-aq sol kezdegi әdebiyet, mәdeniyet, ghylym salasyndaghy iydeolo­giya­lyq sayasy ústanymdy tolyq angharugha bolady.

Ótkennin, últtyq ataulynyng barlyghyn sypy­ryp tastap, aldymen sosializm, sonynan kommunizm qúramyz dep, halyqty jyltyr sózben jy­ly­typ, semirtip jatqan kezde Úly Otan soghysy bas­ta­lyp ketti. Jaudy jenu ýshin sovettik patriotizm turaly qúrghaq sózderding azdyq etetindigi bayqaldy. Qiyn-qystau kezderde halyqtyng ruhyn kóteretin úly kýsh últ batyrlarynyng el qorghaudaghy erlikterin ýlgi etu qolgha alyndy. Osynday maqsatpen búryndary «jabyq» bolyp kelgen últtyq batyrlar taqyryby jedel qolgha alynyp, nasihattala basta­dy. Qazaq jauyngerlerine Alpamys, Qobylandy siyaqty batyrlardyng el qorghau jolyndaghy erlikteri ýlgi etildi. Mine, osynday kezde qazaqtyng últtyq ba­tyry retinde orys otarshyldaryna qarsy kýreste eren erlikter jasap, janqiyarlyq ister atqarghan Ke­nesary Qasymúlynyng esimi de jarq etip shygha keldi.

Otan soghysy bastalghanda, bir top orys tariyh­shy­lary Almatygha qonys audaryp, enbek etti. 1943 jyly jaryq kórgen «Qazaq SSR tarihyn» ja­zysugha belgili orys ghalymdary Grekov, Drujiniyn, Kuchkiyn, Bernshtam, Pankratova, Vyatkin atsalysty. Onyng redaksiyasyn M.Ábdiqalyqov pen A.Pankratova basqardy. M.Ábdiqalyqov sol kezdegi Qazaq­stan kompartiyasy Ortalyq komiytetining iydeo­logiya jónindegi hatshysy da, al A.Pankratova KSRO Ghylym akademiyasy Tarih institutynyng jetekshi ghylymy kyzmetkeri, ghylym doktory (1951 jyldan akademiyk) belgili ghalym bolatyn. Avtorlar újymy­nyng qúramyndaghy M.Áuezov, S.Mú­qanov, E.Ys­mayylov, B.Kenjebaev tarihtyng týrli ta­raularyn ja­zysty. Osy kitaptyng Kenesary Qasy­múly bas­ta­ghan qozghalys turaly tarauyn jazghan Voronej pedagogika instituty joghary partiya mektebinde oqyp kelgen jas tarihshy, ghalym Ermúhan Bekmahanov edi.

«Qazaq SSR tarihy» shyghysymen-aq últ res­pub­likalarynyng tarihyn túnghysh zerdelegen eleu­li enbek retinde odaqtyq ghylymda jyly qa­byl­danyp, birden Stalindik syilyqqa úsynyldy. Biraq shovinistik ruhtaghy professor A.Yakovlev bastaghan birsypyra tarihshy ghalymdar qarsy shyghyp, kitap syilyqqa ilinbey qalady. Búghan narazy bolghan A.Pankratova partiyanyng Ortalyq ko­miytetine hat jazyp, enbekti qayta talqylau ýshin jetekshi ghalymdardyng kenesin shaqyrudy úsynady. Búl jiyn 1944 jyldyng mamyr-shilde ai­larynda birneshe kýnge sozyldy. Kenesting jú­my­syna sol kezdegi jetekshi tarihshylardyng kóp­shi­ligi qatysqan. Jiyndy VKP(b) Ortalyq komiy­teti­ning hatshysy A.Sherbakov jýrgizip, tal­qy­lau­gha A.Jdanov pen G.Malenkov qatysyp otyrady.

Talqylaudyng barysynda ekiúday pikir boy kór­setti. A.Pankratova, B.Grekov, N.Derjavin siyaq­ty ghalymdar «Qazaq SSR tarihyn» dúrys zerdelengen manyzdy enbek dep baghalady. Al A.Yakovlev, S.Bushuev bastaghan tarihshylar búl enbek orysqa qarsy jazylghan kitap, óitkeni, múnda Kenesary qozghalysy siyaqty últ-azattyq kýreskeri dәripteledi dep aiyp­tady. Býkil iydeologiyalyq júmystarda qyra­ghylyq tanytyp jýrgen A.Jdanov, G.Malenkov, A.Sherbakovtar da songhy pikirding jaghynda ketti. Sóitip, «Qazaq SSR tarihyna» layyqty baghasyn alamyz dep jýrgende, kerisinshe, «orysqa qarsy» degen ýl­ken sayasy aiyptaudyng shetin shygharyp alady. Búl kez soghystan keyingi iydeologiyalyq qysymnyng qyzuy qaytadan kóterilip kele jatqan tús edi. Mú­nyng aldynda qazaqtyng ótkendegi batyrlary, epos­tyq jyrlary turaly birsypyra zertteu, nasihattyq maqalalary jariyalanyp kelse, endi sap tyiyl­ghanday boldy. Múnyng ózi jenetin jaudy jendik, endi últ­tyq ruhty oyatatyn batyrlardyn, ótkenning epos­tyq jyrlarynyng keregi joq degendi anghar­tatyn. Óit­keni, olar әr týrli últtardy kýshpen ba­ghyn­­dy­ryp otyr­ghan sovet ókimetining iydeologiyalyq ús­ta­nym­daryna qayshy kele bastaghan edi. Soghys kezinde bar kýsh-jiger fashizmdi jenuge baghyttalyp, últ­tyq tarihty, mәdeniyetti, әdebiyetti zertteuge, damy­tu­gha kónil bólip, sol arqyly qiyn-qystau kezde jan­qiyarlyqpen tirshilik keship jatqan halyqtyng ensesin kóterip kelse, endigi jaghdayda iydeologiyalyq júmystardyng aldyna jana mindetter qoyyla bastady.

1946 jyly kýzde E.Bekmahanov Mәskeude KSRO Ghylym akademiyasynyng Tarih institutyn­da doktorlyq dissertasiyasyn qorghaydy. Kelesi jyly «HIH ghasyrdyng 20-40 jyldaryndaghy Qa­zaq­stan» atty negizinen Kenesary kóterilisine arnalghan monografiyalyq zertteui jaryq kóredi. Sóitip, E.Bekmahanovtyng alghashynda 1943 jyly shyqqan «Qazaq SSR tarihyna» Kenesary qozgha­ly­sy turaly tarau jazuy, osy kitapty talqylau barysynda negizgi syndar últ-azattyq qozghalys­tar­gha baylanysty aitylghanyna qaramastan, búl taqyrypty әri qaray terendete zerttep, aldymen doktorlyq dissertasiya qorghap, Mәskeu ghalym­dary­na tarihy shyndyqty ghylymy túrghydan ta­nytuy, sonynan zertteulerining nәtiyjelerin jeke ki­tap etip bastyryp shygharuy halqymyzdyng últ­tyq sana-sezimin oyatuda tarihy manyzy bar is boldy.

Qazaq ziyalylarynyng ishindegi últshyldardy, bur­juaziyalyq iydeologiyanyng yqpalyndaghylardy «әshkereleu» qarqyn ala bastaghanda, E.Bek­ma­hanov­tyng «HIH ghasyrdyng 20-40 jyldaryn­daghy Qazaq­stan» atty kitabynyng basylyp shyghuy janyp jat­qan otqa may qúiyp jibergendey boldy. Últ­shyldardy qay jerden tauyp qalar ekenbiz dep timiskilep jýrgen әsire sayasatshylar ýshin búl jerden jeti qoyan tapqanday «olja» edi. Jalghan belsendiler jendi týrip, alaqangha týkirip shygha keldi.

Solay bola túra, búl kitap shygha salysymen oghan re­senziya jazghan tarih ghylymynyng kandidaty Á.Jiy­renshinning enbekti «Qazaqstan tarihynyng kýr­deli mәselelerining birine arnalghan búl kitap - asa baghaly jәne paydaly enbek», «búl kitap Qazaq­stan­nyng XIX ghasyrdyng alghashqy jartysyndaghy tariy­hyn markstik-lenindik ghylymy metodologiya negizinde zertteuding bastamasy bolyp tabylady» («Sosialistik Qazaqstan», 14.HII.1947) dep baghalaghany sol kezding sayasy ahualy jaghdayynda kýtpegen erlik edi. Ol E.Bek­mahanovtyng qazaq tarihynyng asa bir kýr­de­li kezeni turaly qúndy enbek jazghanyn ghyly­my túr­ghydan dәiektey kelip, Kenesary qozghalysy ha­qyn­da da avtordyng konsepsiyasyn qolday­tyn­dy­ghyn «Kenesarynyng sayasy talaptary jaghynan al­ghan­da da onyng kóterilisi progresshildik qozghalys bol­dy. Qazaq handyghyn ornatyp, Kenesary әkim­shilik, sot, jer, finans, әsker jóninde reformalar jasady, búl reformalardyng progresshildik manyzy boldy» dep bildiredi.

Kóp kýttirmey-aq «Leninshil jas» gazetining (31.01.1948) betinde M.Aqynjanov pen T.Shoyyn­baev­­tyng «Sayasy qate, ghylymy qúnsyz kitap» atty maqa­la­sy jarq ete qalady. Tarih ghylymdarynyng kandiy­dat­tary E.Bekmahanovtyng kitabyn bastan-ayaq qara­lay­dy. Partiya qaulylaryn basshylyqqa ala otyryp jazylghan resenziyanyng negizgi baghyty Kenesary qozghalysyn feodaldyq-monarhiyalyq siy­patta, yaghny kýni ótken handyq qúrylysty qal­pyna keltiru ekendigin dәleldeu bolghan. «Bekmahanov Kenesaryny en­bek­shi halyqtyng qorghany, últ baty­ry dep madaq­ta­ghan burjuaziyashyl últ­shyl­dardy bolishevikshe әsh­ke­releuding ornyna, bile túrsa da kitabynda burjua­ziya­shyl últ­shyl­dardyng sol san­dy­raghyn tura qay­ta­lady»; «Kenesary halyq mýddesi ýshin janyn qighan, halyqtyng qorghaushysy bolghan dep, avtor naghyz iydealistikke úryndy»; «Kenesary patshalyq Reseyge qarsy kýres ashumen ózining handyq mýddesin qorghap qalmaq boldy. Búl ýshin ol halyqtyng otarshyl sayasatqa narazylyghyn paydalanyp, ol narazylyqty patshalyq Reseyge qarsy júmsamaq boldy», «Azat etkende olar Qazaqstandy basqarudy handar men súl­tandardyng qolyna berip, qazaq halqyn solargha baghynyrudy kózdedi. Mine, feodalidyq-monarhiya­lyq últshyl­dyq­tyng bir týri», «Kenesary Qasymov­ty sonshama dәriptep, onyng qanaushy ozbyrlyghyn te­reng taldaudy jadynan shygharghan. Sóitip, Kene­sary­­nyng handyq mýddesin qorghauyn búqaranyng mýd­desin qorghauy dep bilgen. Osynyng saldarynan Kene­sary búqaranyng mýddesin korghaghan halyq qam­qor­shysy bolyp shygha kelgen»; «Kenesary handy «halyq batyry», «búqaranyng kósemi» degen dәre­je­ge deyin jetkizgisi keledi. Búl enbekting basynan aya­ghy­na deyin Kenesary han dәriptelip, onyng batyr­ly­ghy asyra maqtalady» dey kelip, «Eger Kenesary degenine jetip, handyghy dәuirlese, Qazaqstan Reseyding ozat ekonomikasy men mәdeniyetining damyghan yq­palynan syrt qalyp, tomagha-túiyq tonazyghan bolar edi... Qazaqstangha shyghystaghy kýshti feodaldyq mem­leketterding basyp alu qaupi de tóngen bolar edi... «Qazaqstan osy memleketterding birining jemi bolyp qúryp ketui yqtimal edi» - dep, negizgi oilaryn bir týiindep tastaydy. Avtorlardyng «Kenesary han­dyghy naghyz kemeline kelgen memleket bolyp edi deui Bekmahanovtyng anghaldyghy, sayasy qate. Qazaqstanda tәuelsiz memleket - qazaqtyng Sovettik Sosialistik respublikasy túnghysh ret úly Oktyabri sosialistik revolusiyasy arqasynda ghana qúryldy» deulerin shyndyqqa kanshalyqty jaqyn ekenin shyn tәuel­sizdikting dәmin tatyp otyrghan býgingi kózi ashyq azamattardyng ózderi-aq aiyrady degen oidamyz.

Alghashqy pikir eki údayda kóringen «XIX gha­syr­dyng 20-40 jyldaryndaghy Qazaqstan» turaly talas qyza týsti. 1948 jylghy 28 aqpan kýni KSRO Ghylym akademiyasynyng Tarih instiy­tu­tyn­da E.Bekmahanovtyng monografiyasyna arnal­ghan ýl­ken pikiralysu bolyp ótti. N.Drujiniyn, S.Batrushiyn, M.Vyatkiyn, A.Kuchkiyn, S.iyshkin siyaq­ty belgili tarihshylar qatysqan jinalysty KSRO Ghy­lym akademiyasynyng Tarih jәne filosofiya bó­lim­shesining akademiyk-hatshysy B.Grekov jýr­gizip otyrdy. Talqylau­dyng barysynda orys gha­lymdarynyng pikiri kóp­tegen kemshilikterine qaramastan, E.Bekma­hanov­tyng monografiyalyq zertteui eleuli enbek degenge saydy. Jiyngha Almatydan arnayy kelgen ghylym kan­diy­da­ty X.Aydarovanyng sózinde syny pikirler basym týs­ti. Osy kitap jónindegi T.Shoyynbaev pen M.Aqyn­janovtyng jazbasha pikirleri oqyldy.

E.Bekmahanovtyng kitabyn tarihshy ghalymdar­dyng talqylauy múnymen bitpedi. 1948 jyldyng shil­de aiynyng 14-nen 19-yna deyin Qazaq SSR Ghy­lym akademiyasynyng Tarih institutynda bes kýn­ge so­zylghan qyzu pikirtalas bolyp ótti. Talqy­lau­dyng barysynda ýsh týrli pikir boy kórsetti. A.Ný­sip­bekov, Á.Túrsynbaev, T.Eleuov, H.Ádil­gereev, S. Med­vedev, T.Kýlteleev siyaqty ghalymdar kemshilikterin aita oty­ryp, enbekti negizinen ong bagha­la­sa, IY.Budovniys, B.Aspandiyarov, t.b. syn-es­kert­pe­lerdi aitynqy­ra­ghanymen de E.Bekmahanovtyng negizgi konsepsiya­la­ryn qoldady. Al T.Shoyyn­baev, S.Tolybekov, H.Ay­darova, V.Jiziyevskiy, A.Núr­qanov, B.Sýley­menov, M.Aqynjanov bastaghan top monografiyanyng negizgi tújyrymdaryn týgeldey joqqa shygharyp, «bur­jua­ziyashyl-últshyldyq sa­ryn­daghy ziyandy enbek» dep baghalady. Pikirtala­su­dyng sonynda E.Bekmahanovqa sóz berildi. Ol ózine aitylghan keybir eskertpelermen keliskenimen de negizinen óz enbegining basty ba­ghyt­ta­ryn, tújyrym­daryn qorghap sóiledi. Ási­re­se, Kene­sary qozgha­ly­sy­na qatysty sayasy túrghydan ai­tyl­ghan syndarmen kelispeytindigin ýzildi-kesildi bildirdi.

Osy talqylaudan song tarihshylardyng Kene­sary jayly dau-damayy sәl-pәl sayabyr tapqan­day boldy. Biraq búl syrttay solay kórin­genimen de shyndyghynda sheshushi shayqastar aldyndaghy aldamshy tynyshtyq .

Qyrqynshy jyldardyng sony, eluinshi jyl­dar­dyng basyna karay Stalinning jeke basyna ta­by­nushylyqqa baylanysty kýsheye týsken iydeo­lo­giyalyq kýres jaghdayynda Kenesary turaly ai­tys­tyng ayaghy sayasy sipat ala bastady. Mәskeude, Almatyda ótken ghylymy pikiralysularda óz maq­sattaryna jete almaghan keybir tarihshy gha­lym­dar qalyptasyp kele jatkan sayasy ahualdy óz niyetterin jýzege asyru ýshin paydalanyp qaludyng kezi kelgendigin sezinip, iske kiristi.

«Qazaqstan tarihynyng mәseleleri markstik-lenindik túrghydan bayandalsyn» atty atyshuly maqa­la­nyng «Pravda» gazetinde (26.XII.1950) shyghuy osy teris pighyldy oidy jýzege asyr­ghanday da boldy. VK(b)P Ortalyq komiytetining organy «Pravda» gazetine olay edi, bylay edi dep eshqanday týsinikteme be­ruge, pikir aitugha, talqy­laugha bolmaytyn, onyng jaz­gha­­ny tek par­tiyanyng sózi, pikiri retinde jýzege asy­ry­la­tyn. Al par­tiyalyq gazetting atyn, bedelin pay­da­lanyp maqala jazghandar T.Shoyynbaev, H.Aydarova, A.Yakunin bolatyn. Alghashqy ekeui E.Bekma­hanovtyng enbegi, Kenesary qozghalysy jayly teris pikirlerimen respublika júrtshylyghyna belgili, Mәskeude, Al­ma­tyda ótken ghylymy talqylaularda pikirlerin ótkize almay, jenilis tapqan, baspasóz betinde kitapty ghaybattap maqala jazghan tarihshy ghalymdar edi. Al T.Shoyynbaevtyng E.Bekmahanov­tyng shәkirti, aspiy­ran­ty bolghandyghyn aita ketken de artyq bolmas.

Últshyldyqty kórkem shygharmanyng taqyry­by­nan nemese iydeyasynan ghana emes, onyng tilinen de izdeu әreketi búdan búryn da bayqalghan bola­tyn. Múqash Sәrsekeevting «Ádeby tilding taza boluy ýshin kýreseyik» («Leninshil jas», 26.01.951) atty maqalasynda birsypyra qazaq qa­lam­gerleri tildi qoldanugha baylanysty synalghan edi. «Últ­shyl­­dardyng orys mәdeniyetinen, әde­biyeti­nen boy­laryn aulaq ústap, arab-parsy sóz­deri­ne qúlshy­lyq etui qazaq әdebiyetine kóp za­lalyn tiygizdi... Birsypyra aqyn-jazushylarymyz әli kýnge deyin termin sóz­der­den boylaryn aulaq ústap, qaytse de qazaq­sha­lau­dyng sonynda jýr. Olar eski, kóne sóz­derge, kó­bine arab-parsy sózderine kóp jar­masa­dy» - dep biletin avtor Á.Tәjibaev, A.Toq­magham­betov, Gh.Slanov siyaqty jazushylardyng Rossiyany «Resey», Moskvany «Mәskeu» dep qazaqsha­la­ghanyn, Gh.Mús­tafinning filosofiyany «pәlsapa», pia­niy­nony «kýi­sandyq», I.Esenberlin men D.Ábilovting paro­vozdy «otarba», Gh.Slanovtyng ko­men­dantty «qor­ghan­bek», J.Tilekovting barlau­shy­ny «jortarman» dep aluyn qoldamaydy.

Kenesary turaly, qazaq әdebiyetindegi últshyl­dyq­qa, «burjuaziyalyq búrmalaushylyqqa qarsy kýres» qyzyp jatqan kez sol jyldyng 16-17 qazan kýnderi Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiytetining ÝIII plenumy bolyp, onda onyng birinshi hatshysy J.Shayahmetov «Respublikanyng partiya úiymda­ryn­da iydeologiyalyq júmystyng jayy jәne ony jaqsartu sharalary turaly» bayandama jasady. Endi býkil soghystan keyingi eluinshi jyldardyng bas kezindegi respublika ómirining sayasiy-әleu­met­tik jaghdayyn­daghy iydeologiyalyq júmystardyng baghyt-baghdary, syr-sipaty aiqyn kórinetin, sol kezdegi qazaq ziyalylarynyng (onyng ishinde aqyn-jazushylar da, әdebiyetshi ghalymdar da bar), auyr taghdyrlaryna tikeley qatysy bolghan, búl kýnderde sarghayghan tarihy kújatqa ainalghan J.Shayah­metov­ting bayandama­syna kóz jibereyik.

Qazaq әdebiyetinde, onyng ghylymynda Kenesary qozghalysyna baylanysty «últshyldyq», «burjua­ziya­lyq» búrmalaushylyqtardyng oryn aluyna Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng prezidiumy, onyng preziydenti Q.Sәtbaev jәne Qazaqstan Jazu­shy­lar odaghynyng basshylyghy aiypty dep tapty. «Qazaqstan Sovet Jazushylary odaghynyng preziy­diu­my, onyng predsedateli Múqanov joldas óz júmystarynyng tiyisti dәrejesinde bola almady. Múqanov joldas jazushylar ortasynda bolisheviktik syn men ózara syndy bastamay otyr. Jazu­shylar odaghynyng prinsiypi tvorchestvolyq syn men ózara synnyng ornyna tamyr-tanystyq qaty­nas­tar, qateler men kemshilikterdi býrkeu ornaghan. Osynday keseldi sistemanyng saldarynan jazu­shy­lardyng shygharmalary talqylanbaydy, qazaq әdebiyetin damytudyng ómirlik manyzdy mәseleleri der kezinde kóterilmeydi, dep Jazushylar oda­ghy­nyn, onyng basshysy S.Múqanovtyng basshy­lyq júmystaryn joqqa shyghardy.

Eluinshi jyldardyng bas kezinde qazaq ziyaly­lary­na qarsy jýrgizilgen sayasy nauqanda sol kezdegi Qazaqstan kompartiyasy Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy Júmabay Shayahmetovting róli jayynda jazushy Gh.Mústafin keyinnen: «Shayahmetov jol­das­qa jazushylardyng tarqamaytyn ókpesi bar. Ol kisi halqymyz sýigen jas әdebiyetti sýie bilmedi. Eger sýie bilse, pәlen jyl basshylyqta otyrghanda, ai­tar­­lyq birdeme istey de biler edi. Túqyrtudy ghana bildi...

Olar әdebiyetti tek әkimshilik jolmen basqa­ra­tynyn, әdebiyetting teoriyalaryn zerttemeytinin Ke­ne­sary mәselesinde tipti aiqyn kórsetti. Kene­sary jayynda halyq pikiri erteden ekiúday bola­tyn. Shayahmetov joldas gazet betinde Kenesaryny tipti úrangha qosqan son, júrtshylyq partiya pikiri eken dep qaldy. Ádebiyetting barlyq salalarynda Kenesary tirilip, týregeldi. Qatelespegen әde­biyet­shi kemde-kem. Bireu az, bireu kóp qatelesti... Shayahmetov.... aqyry aiypty basqalargha audaryp, ózi shilding búqqanynday búgha qaldy» (Qazaq әde­biye­tining jәii jәne mindetteri. «Ádebiyet jәne iskusstvo»,1954, №10), dep jazuynda da ashy shyn­dyq­tyng sarghayghan silemderi kórinedi. Soghystan keyingi qiyn kezde respublika basshysy bolghan (1946-1954) J.Shayahmetovting Stalindik sayasattyng jýr­gizu­shisi bolghany da ras. Týrli qauly-qararlar shy­gharyp, jogharydan jel berip otyrghan Mәskeuding nús­qaularyn oryndamau sol kezde qalyptasqan saya­sy ahualda mýmkin emes. Ol respublika bas­shysy ýshin mindetti bolatyn. J.Shayahmetov te óz qyz­metining mindetterin zamanyna layyqty oryn­daugha tyrysty. Ózine jýktelgen qyzmetti oryndau barysynda joghary jaqtyng qaharynan qoryqqan ol plenumda ózin-ózi synaugha deyin bardy.

Kenesarygha qatysty jýrgizilgen sayasy nau­qan­nyng barysynda eng kóp «tayaq jegen» aqyn Qaliy­jan Bekhojin boldy. Aqynnyng «Batyr Nauan» (1940) poemasyn jәne «Kenesary-Nauryzbaydyng әde­biyettegi beyneleri» («Ádebiyet jәne iskusstvo», 1941, №5) atty maqala jazuy onyng shyghar­ma­shylyghynyng tóbesine qara búltty qonglata týsti. M.Sәrsekeevting «Q.Bekhojin shygharma­laryn­daghy últshyldyq saryn», («Sosialistik Qazaqstan», 22.VII. 1951) T.Ismailov pen S.Jú­maghaliyevting «Q.Bekhojin shygharmalaryndaghy burjuaziyashyl-últ­shyldyq» («Ádebiyet jәne iskusstvo», 1951, №10), Múqash Sәrsekeevting «Taghy da Q.Bekhojinning tvor­chestvosyndaghy qatelikter» («Leninshil jas», 12.XII. 1951) siyaqty maqala­larynyng negizgi sary­ny aqyn shygharmashy­lyghyndaghy últshyldyqty, burjuaziyashyldyqty dәleldeu boldy.

Kenesarygha baylanysty sayasy nauqannyng ba­rysynda bar «pәle-jala» Qazaq SSR Ghylym aka­­demiyasyna, onyng preziydenti Q.Sәtbaevqa da ja­byl­dy. Qanyshtyng «Edige batyr» jyryna al­ghy­sóz jazyp, alghash bastyryp shygharuy (1927) ony «últshyldar» qataryna búryn-aq qosyp qoy­ghan bolatyn. Al Kenesarygha baylanysty ony qu­dalau tipti asqynyp ketti. Q.Sәtbaevty qughyn­daudyng apogeyi 1952 jyly sәuir aiynyng 15-17-si kýnderi bolyp ótken Ghylym akademiyasynyng jal­py jinalysy boldy. Oghan Qazaqstan kompar­tiya­sy Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy J.Shayahmetov qatysyp, úzaq sóz sóiledi. Ol akademiya­nyng ghylymy júmystarynda oryn alghan óreskel iydeo­logiyalyq «qatelikterge» kóbirek toqtaldy. Q.Sәt­baev­qa taghylghan negizgi kemshilikter Qazaq SSR Ghy­lym akademiyasy prezidiumynyng bas ghylymy hatshysy D.Sokoliskiyding bayandamasynda synal­dy. Oghan ghylymy mamandardyng jetekshisi retinde alqa aldynda esep bermeydi, ghylym men óndi­ris­ting baylanysyn әlsiretip jiberdi, kadr tandaudyng stalindik prinsipterin búzdy, akademiyany iskerlik qabileti joq, sayasy jaghynan senimsiz adam­dar­gha toltyrdy. Sóitip, ókimet qarjysyn dalagha shash­ty degen aiyptar taghyldy. Búl jerde sayasy jaghynan senimsiz dep otyrghany E.Bekmahanov, E.Ys­­mayylov, Q.Júmaliyev, E.Dilmúhamedov, A.Jú­­banov, t.b. bo­latyn. Jinalys osynday kemshilikterge jol bergeni ýshin Q.Sәtbaevty qyzmetinen bosatty.

Qazaq qalamgerlerining shygharmalarynda qap­tap ketken «burjuaziyalyq búrmalau­shylyqtar» ýshin Qazaqstan Jazushylar odaghy, onyng prezidium predsedateli S.Múqanov qatty syngha alyndy. Kóp úzamay-aq jazushylar arasynda kommunistik tәrbie júmystaryn әlsiretip, olardyng sovettik shyndyqty kórkem beyneleuine dúrys basshylyq jasamay, «bur­juaziyalyq búrmalaushylyqtargha» qar­sy ký­res­ti óz dәrejesinde jýrgize almaghan­dyghy ýshin S.Mú­qanov ta qyzmetinen bosatylyp, onyng ornyna Jay­múrzin jayghasty. Aqyn-jazushy da, synshy-ghalym da emes, filosof Jay­múrzinning kelui Jazushylar odaghyndaghy iydeo­lo­giyalyq tәrbiye, әshkereleu júmystaryn kýsheytu maqsatyn kózdegen bolatyn.

Soghystan songhy soyqannyng basty «keyipkeri» E.Bekmahanov bolsa, 1951 jyly partiyadan shy­gha­rylyp, uniyversiytettegi júmysynan quylghan son, oghan tipti Almaty qalasynda túrugha da rúqsat berilmegendikten, ol Almaty oblysynyng Narynqol, Jam­byl oblysynyng Shu audandarynyng mektepterinde tarih pәnining múghalimi bolyp júmys istedi. Aqy­ry 1952 jyldyng 5 qyrkýieginde E.Bekmahanov tút­qyndaldy. Oghan mynaday sayasy aiyptar ta­ghyl­dy: «1952 jylghy 5 qyrkýiekte Qazaq SSR Memlekettik qauipsizdigi ministrligi Bekmahanov Ermú­han­dy tútqyndap, oghan antisovettik qyzmeti ýshin aiyp taqty. SSRO-da ornaghan sayasy qúry­lys­qa qarsy niyette bolghan Bekmahanov Ermúhan­nyng ózining ghylymy qyzmetker bolghan jaghdayyn paydalanyp, 1942-1952 jyldarda antisovettik júmys jýrgizgendigi anyqtaldy. Ózining «ghyly­mi» júmystarynda ol Qa­zaqstannyng Rossiyagha qo­syluynyng manyzyn bur­juaziyashyl-últshyl túr­ghydan týsindirdi. Ózining últshyldyq konsep­siya­syn negizdeude Bekmahanov reaksiyashyl aqyn­dar­dyng jәne sovet halqynyng qas jaulary - alashor­da­shy­lardyng derekterin paydalan­dy. Onymen birge ózining tanystarynyng arasynda antisovettik ýgit jýrgizdi...

Bekmahanov sovet ókimetine jau pighylda bo­lyp, 1942-1952 jyldary últshyldyq iydeyalardy nasihattap, antisovettik ýgit jýrgizgeni ýshin... RSFSR qylmystyq kodeksining 58-statiyasynyng 10-bólimining ekinshi bóligine sәikes aiyp ta­ghyl­dy» (Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng Ortalyq arhiyvi. Qor-23, tizbe-1, is- 447, 1-2 better).

Qazaqtyng sanaly azamattarynyng bәri týrmede shirir me edi, kayter edi, egerde 1953 jyldyng nau­ry­­zynda «halyqtardyng kýn kósemi» IY.V.Stalin qay­tys bolmaghanda. Biylik basyna kelgen N.S.Hru­shev IY.V.Stalindi «jeke adamgha tabynushy­lyq­pen» aiyptap, ol jýrgizgen sayasy qudalaulardyng bar­ly­ghyn partiyanyng qateligi dep jariyalady. Kóp úzamay Qazaqstannyng da basshylyghy auysty. J.Shayah­metov­ting ornyna Ponamarenko Qazaqstan kompartiyasy Ortalyq komiytetining birinshi hat­shysy bolyp keldi. Eki adamnyng onasha sóilesui­ning ózi kýdikti sanalyp kelgen Qazaqstanda da ong ózgerister jýre bastady. Nәtiyjesinde, 1951-52 jyldary sottalyp, jer auyp ketken E.Ys­mayylov, Q.Júmaliyev, Q.Múhamethanov, B.Sý­leymenovter týrmeden bosap shyqty. B.Kenjebaev, T.Núr­ta­ziyn, Á.Qonyratbaev, M.Qarataev siyaq­ty azamat­tar­dyng Almatygha oralyp, ghylymiy-shy­gharma­shylyq júmystarmen ainalysuyna mým­kin­dik tudy.

Uaqytsha Mәskeude boy tasalap jýrgen M.Áuezov respublika basshylyghynyng ar­nayy shaqyruymen elge oraldy. E.Bekma­hanovtyng da isi qayta qaralyp, 1954 jy­ly 16 aqpanda aqtalyp shyqty. Ol ózining búryn júmys istegen uniyversiytettegi «Qazaqstan tarihy» kafedrasyna qayta oralyp, ús­taz­dyq, ghylymy júmys­taryn jalghas­tyrdy. Qansha auyr bolghanymen de, abaqtydaghy azapty jyldar Erekenning saghyn syndyra al­mady. Ol ózining bú­ryn­ghy ghylymy izdenisterin jal­ghas­­tyryp, 1957 jyly KSRO Ghylym akade­miya­sy­nyng «Nauka» baspasynan «Qazaqstannyng Ros­siyagha qosyluy» (orys tilinde) atty irgeli enbegin jariya­lady... Ghalymnyng qazaq tarihyn zertteudegi jemisti enbegi ghalymdar tarapynan joghary baghala­nyp, ol 1964 jyly Qazaq SSR Ghylym akademiya­synyng korrespondent mýshesi bolyp saylandy. Solay desek te, kezinde E.Bekma­hanovtyng esimin Odaq ghalymdaryna tanymal etken, keyinnen ózin ghana emes, býkil qazaq ziyalylaryn qughyndaugha negizgi sebepterding biri bolghan «HIH ghasyrdyng 20-40 jyl­dardaghy qazaq tarihy» (1947) atty  enbegi sovet ókimeti jyl­darynda basylym kórmedi. Tek elimiz egemendigin alghannan keyin baryp, orys jәne qazaq tilderinde jaryq kórip, qalyng oqyrmannyng ruhany iygiligine ainaldy.

Sóitip, ótken ghasyrdyng qyrqynshy jyldary­nyng ózinde-aq últyn sýigen azamat Ermúhan Bek­ma­hanovtyng otarshyldardyng oiranynan ayaqqa taptalyp qalghan Kenesary-Nauryzbaydyng ruhyn qayta kóterip, halqynyng últtyq sana-sezimin oya­tu­gha baghyttalghan is-әreketining ayaghy býkil últ­jan­dy qazaq ataulygha qarsy baghyttalghan sayasy nauqangha әkelip soqtyrdy. Býginde elining eldik namysyn kóterip, otarshyldargha qarsy tu kóterip shyqqan ardager azamattyng esimin bilmeytin, onyng eli ýshin jasaghan ruhany erlikterin maqtan tút­pay­tyn qazaq joq. Azattyq jolynda Kenesarylar mert bolghan últtyng úly armandary bý­gingi kýnderi saltanat qúryp otyr. Ony tughan halqy da ar­daqtap, últtyq batyry sanaydy desek, qazir Astananyng qaq tórinde, bir kezderde ózi at oina­typ, otarshyldarmen ai­qas­qan Ertisting ja­gh­a­synda Kenesarynyng zәulim eskertkishi as­qaqtap túr.

Danday YSQAQÚLY, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor.

http://www.egemen.kz/310454.html