Жарапазан - маусымдық-күнтізбелік ғұрып фольклорына жататын көп таралған байырғы жанр. Ахмет Байтұрсынұлы: «Жарапазан - рамазан деген сөзден шыққан, ораза уақытында балалар, бозбалалар түнде үйдің тысында тұрып, жарапазан өлеңін айтады. Ораза ұстаған адамдар, сауап болады деп, жарапазан айтқандарға құрт, май, ірімшік, бір шаршы шүберек басқа сол сияқты нәрселер береді. Жарапазанды кәсіп етіп, ораза уақытында ел аралап, күндіз жүріп айтатын үлкен адамдар болады. Жарапазанды екі адам болып жүріп айтады. Бірі жарапазан айтқанда, екіншісі қостаушы болады», - деп жазады.

Жарапазан айтудың кең ауқымда алғанда жүйе-жүлгесі мынадай: әдетте рамазан айында ауыл аралап өлең айтушы (жарапазаншы) үй иелерінен сыйлық дәметеді, тіленеді, талап етеді, алдымен олардың үйін (әрбір жабдығын, жиһазын санамалап) мақтайды, қарымына тарту-таралғы алады, содан кейін бата береді, сонымен бірге күнәһар жандарды о дүниеде тозақта небір қиыншылық, ауыр жаза күтіп тұрғанын ескертіп, сауапты мол жасау парыз деп діни уағыз-насихат айтады. Демек, жарапазан айтудың құрылым-түзімі былай деуге негіз бар: үйді мақтау, діни насихат айту, сыйлық алу, бата беру.

Жарапазан айтушының баспананы мадақтауы былай:

Үйің-үйің үй екен,

Үйдің көркі ши екен,

Саба көркі - бие екен,

Сандық көркі - түйе екен.

Әшекейлеп сырлаған,

Ақ сарайдай үйі бар.

Жарапазан - маусымдық-күнтізбелік ғұрып фольклорына жататын көп таралған байырғы жанр. Ахмет Байтұрсынұлы: «Жарапазан - рамазан деген сөзден шыққан, ораза уақытында балалар, бозбалалар түнде үйдің тысында тұрып, жарапазан өлеңін айтады. Ораза ұстаған адамдар, сауап болады деп, жарапазан айтқандарға құрт, май, ірімшік, бір шаршы шүберек басқа сол сияқты нәрселер береді. Жарапазанды кәсіп етіп, ораза уақытында ел аралап, күндіз жүріп айтатын үлкен адамдар болады. Жарапазанды екі адам болып жүріп айтады. Бірі жарапазан айтқанда, екіншісі қостаушы болады», - деп жазады.

Жарапазан айтудың кең ауқымда алғанда жүйе-жүлгесі мынадай: әдетте рамазан айында ауыл аралап өлең айтушы (жарапазаншы) үй иелерінен сыйлық дәметеді, тіленеді, талап етеді, алдымен олардың үйін (әрбір жабдығын, жиһазын санамалап) мақтайды, қарымына тарту-таралғы алады, содан кейін бата береді, сонымен бірге күнәһар жандарды о дүниеде тозақта небір қиыншылық, ауыр жаза күтіп тұрғанын ескертіп, сауапты мол жасау парыз деп діни уағыз-насихат айтады. Демек, жарапазан айтудың құрылым-түзімі былай деуге негіз бар: үйді мақтау, діни насихат айту, сыйлық алу, бата беру.

Жарапазан айтушының баспананы мадақтауы былай:

Үйің-үйің үй екен,

Үйдің көркі ши екен,

Саба көркі - бие екен,

Сандық көркі - түйе екен.

Әшекейлеп сырлаған,

Ақ сарайдай үйі бар.

Ақ бөкендей қойы бар,

Қара сақал кермиық,

Қандай байдың үйі екен?

 

Айтамын жарапазан үйіңізге,

Ұстаған үй айнала шиіңізге.

Қой берсең, қозы берсең, көпсінбеймін,

Келіпсіз биылғы жыл күйіңізге.

 

Айтамыз жарапазан үйіңізге,

Туырлық үй айнала шиіңізге.

Осы үйдің шаңырағы шап-шақ екен,

Жеңгеміз осы үйдегі аппақ екен...

Айтамыз жарапазан есігіңе,

Қошқардай қос ұл берсін бесігіңе...

 

Жарапазан «Жа-Рамазан», яғни арапша «рамазан келді» деген сөзден шығуы ықтимал деген де пікір бар. Сонымен бірге жар, жарлау, жарғы, жар-жар деген сөздердің түрік-моңғол халықтарындағы түпкі мағынасы заң, салт, кәде-ырым деген ортақ мәнде кездесуі - бұл атаудың арғы тамыры тереңде екендігін білдіреді. Әйткенмен дәл осы орайда түрікмендердің жарапазанды «Я, Ремезан» деп атауын ескерген өте орынды әрі бұл шындыққа жақын пікірді туындатады. Бұрынғы заманда қазақта осы жырдың қайырмасын көтеріңкі көңіл күймен «Иә, рамазан!» деп аяқтап келіп, кейіннен бұл сөз дыбыс үндестігіне сәйкес жарапазанға айналып кетуі де әбден мүмкін.

Қасиетті ораза айында дінді насихаттап өлең айту сауап деп түсінген жарапазаншылар өнер арқылы ораза ұстаушылардың көңілін көтерген, қайыр-зекетін де алған.

 

Ассалаумағалайкум, ақтан келдік,

Ай туып, күні шыққан жақтан келдік.

Айтты деп жарапазан сөкпеңіздер,

Пайғамбар жолын қуған Адам едік.

 

Қайырмасы:

Мұхаммет үмметі айтқан жарапазан,

Бір келген он екі айда ораза, иман.

Көптеген зерттеушілер жарапазанды діни салттан туған өлең түріне жатқызса, бір ғана Х.Досмұхамедұлы тосын пікір білдірген. Ол: «Бұл жырлар жартылай діни сипатты: жарапазаншылар өз өлеңдерінде шариғатқа иек арта отырып, қайыр-садақа, сый сұрайды. Әдебиеттің бұл түрі орыстардың «Колядованиесін» еске түсіреді» деп жазады. Халық мұрасының майталман білгірінің бұл пікірі тіпті де бекер емес, себебі, біріншіден, ислам дінін қабылдамаған бауырлас телеуіттерде де үй иелерінен сыйлық сұрап айтатын мұндай өлеңнің түрі бар, оны «урей» (қайырмасына байланысты) деп атаған, мәтіні қазақтағы осы өлеңмен мәндес, екіншіден, жарапазан жырында туысқан емес славян халықтарының колядасымен де типологиялық ұқсастық бар, демек бұл есте жоқ ескі заманнан бері келе жатқан ең бір байырғы жанр деп түйін жасауға негіз бар. Мысалы, телеуіт мәтіні былай:

Айға тіккен үйіңді, урей!

Алтын менен құрсасын, урей!

Оның ішінде әйекем, урей!

Жетпіс бес жас жасасын, урей!

 

Күнге тіккен үйіңді, урей!

Күміс пенен құрсасын, урей!

Оның ішінде жездекем, урей!

Жетпіс жасты жасасын, урей!

 

Егер үй иелері сыйлық бермесе, оларды телеуіт балалары былай деп қалжыңдап қарғап, бопсалайтын:

Айға тіккен үйіңді, урей!

Аюлар келіп тырнасын, урей!

Күнге тіккен үйіңді, урей!

Жын-пері келіп тырнасын, урей!

 

Жалпы, жарапазанның әу бастағы қызметі мен мәні - шаңырақ иелеріне құт-ырыздықты әсерлі ақ тілек, әдемі алғыс-бата арқылы шақыру, олардан жұт-қырсықты қаһарлы сөз сиқырымен қуып аластау мақсатында жасалатын магиялық шаралар кешенінен туындағаны анық болып отыр. Сол себептен де оның мәтінінде алғыс пен қарғыс жиі кездеседі. Мәселен, «Кірсін дәулет, шықсын бейнет», «Бай үйіне берекет, қаша берсін бәлекет», «Кірсін дәулет есіктен, шықсын бейнет тесіктен», «Келгенде қайыр-зекет бере алмасаң, жібермес ақыретте менің назам», «Асырсын-ау, асырсын, жамандығын жасырсын, осы үйге қастық қылған адамды, қара таспен бастырсын!» т.с.с. Түрікмен үлгісінде де алғыс-қарғыс қатар қолданылады:

 

Қараша күркең үй болсын,

Үйіңізде той болсын.

Көп бергенге ұл тусын,

Аз бергенге қыз тусын.

 

Арап-парсы елінде жарапазан жыры жоқ, ал оның түрік тектес көптеген халықтарда ортақ болуының бір сыры - осы ежелгі жанрдың исламға дейінгі мәдениетте ел өмірінде әбден белгілі болғандығының дәлелі секілді. Бұл жайында М.Әуезов: «...қазақ жарапазандарының көбін алсақ... күшті сопылық, өрескел тақуалықты айтып, өзге жұрттың дін өлеңі сияқты үнемі сәжде, үнемі дұға, ұдайы күнәкер болуды айтып, көп тәубамен жалбарына беретін сөздер жоқ деуге болады. Бұл жағынан қарағанда қазақтың көп жарапазаны баяғы ақы сұрап айтатын мақтау өлеңдеріне жақын келеді» деп жазады.

Әйткенмен қазіргі жарапазан исламның шартына толық бейімделген күйде дін салтының жыры болып өмір сүріп отыр деуге болады. Бұл құбылыстың себебін М.Әуезов:  «Қазақ ортасына ісләм дінінің тарауына көбінесе қазақтың ақындықты сүюі себеп болды деген дұрыс пікір. Елге не жайылса да, әдебиет жұрнағы болып, әдебиет өлшеуінің біріне түскен соң ғана жайылатын болған. Өлеңсіз, әңгімесіз, сұлу сөзсіз келген құрғақ үгіт болса, ондайды ел тыңдамаған да, ұқпаған, ықылас қоймайтын болған. Сондықтан мұсылманшылық дін де қазақ елінің табиғатына, ыңғайына қарай ұйысып келген.... Жарапазан өлеңі де сондайлық дін мағынасы мен дін үгіті болып шығып, бері келген соң қыдырма жарапазаншылар әнге салып айтатын болды» деп түсіндіреді. Демек, жарапазан әу баста маусымдық-күнтізбелік ғұрыпқа қатысты түрік халықтарының бірлігі дәуірінде әлдеқашан пайда болып қалыптасып, кейіннен ислам дінінің қағидаларымен етене тоғысқан аса байырғы синкретті жанр деуге негіз бар.

Әзірбайжан мен түрікмендер наурыз келгенде яремезан, тәжіктер «бойчечак» (бәйшешек) гүлі өнгенде «колядка» айтатын болған деген пікір кездеседі. Бұл деректерден осы жанрдың түп-төркіні бағзы дәуірде көктемде күн мен түн теңескен табиғаттың жаңғыру, түлеу мейрамымен сыбайлас пайда болғанын аңғаруға болады. Түрікмен жарамазанын зерттеген В.М.Беляев (1962), Х.Г.Короглы (1976), Ш.Гуллыев (2003) секілді ғалымдар бірауыздан осы мағынада тұжырым жасаған. Ойымызды «Қазақ музыкасының антологиясы» еңбегінде жарияланған Наурыз мейрамында айтылатын жәдит-жарапазанның мәтіні де дәлелдей түсетіндей. Бұл жарапазанның ерекше түрін музыкатанушылар 1985 жылы - 1929 жылы туған Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданының тұрғыны Ұ.Ақшаловадан жазып алып «Жаңа жылдық құттықтаудың сирек түрі. Алдымен ұлыстың ұлы күні - Наурызда айтылған, кейіннен рамазан айында айтылатын болған» деп түсінік берген екен. Үлгіде мынадай сөздер кездеседі:

Айтайын жарапазан есігіңе-ау,

Сәби бітсін осы үйдің бесігіне-ау.

Жарапазан тек қана дін жолы емес,

Бұйыртсын деп айтайын несібіңе-ау...

 

 

Ескі жыл кетіп қалған есіркейді-ау,

Жаңа жыл жетіп келген нені істейді-ау.

Жаңа жыл жетіп келген жүкпен келер,

Жұбайлар жаңа-жаңа жұппен келер.

Әдетте қалыптасқан салт бойынша жарапазаншылар сыйлық алғаннан кейін өлеңін батамен аяқтайды:

Балалардың мінгені,

Жорға-жорға тай болсын.

Жорғалатып келгенде,

Байдың көңілі жай болсын.

 

Ай жағыңа қарасаң,

Алтыннан терек орнасын.

Күн жағыңа қарасаң,

Күмістен терек орнасын...

Бөлшіл-бөлшіл, бөлшіл бол,

Бозторғайдай төлшіл бол.

Бәйтеректей бүрлі бол,

 

Пайғамбардай нұрлы бол.

Бисмилла, аллаһу акбар!

Жарапазан тәуелсіздік кезеңде қоғамда діни бостандықтың оралуына байланысты ел арасында қайтадан көрініс тауып отыр. Ауылдық жерлерде, жүргіншілер пойызында жарапазан айтушылар әредік-әредік кездесуде, сонымен бірге оны белгілі әншілер де сахнада орындап жүр. Тіпті ұялы байланысқа SMS арқылы жарапазан жолдап, бірлік сұрайтын жарапазаншылар да кездесуі - осы жанрдың жаңа заманға бейімделуге мүмкіндігі бар екендігін танытады.

Жарамазан атауын кейбір өңірде жарапазан, жарамаздан, жәдит-жарапазан, тіпті саһар деп те атайтын болған. Мәселен, Көкшетау облысының шығыс аудандарында саһар айту дәстүрге айналған.

Саһар айтқан балалар,

Елден елді аралар.

Саһаршы бала жатпайды,

Айтудан күнә таппайды.

Тәтесі жүзік берсе егер,

Саһаршы бала тоқтайды...

Мұндағы саһар деген сөз сәре (таң сәрі) деген мағынаны білдіреді. Мәселен, ҚХР Шыңжан Тарбағатай өңірінің қазақтары «сәре ішу» дегенді «саһар ішу» деп қолданған. Бұл сөз жайында белгілі тілші ғалым Н.Уәли «Таң сөзімен тіркесе айтылатын сәрі («таң сәрі») - осы сахар сөзінің дыбыстық өзгеріске ұшыраған түрі. (сахар - сәр-сәрі). Діни салтқа байланысты сахар, сәре сөзі «таң ертеңгі тамақ» дегенді білдіреді. Ораза тұтқан діндар адамдар сәресін (сахарын) құлқын сәріден ішеді» деп жазады. Демек, ауыз бекіткендер саһар ішкен мезгілде айтылатын жарапазанның түрін саһар, ал оны айтушыны саһаршы деп атау да қалыптасқанын аңғаруға болады.

Жарапазанды ораза айында кейде ел сәресін ішкен елең-алаңда, кейде күндіз, көбінде ауызашардан соң кешкі алагеуімде ораза ұстаушылардың көңілін көтеру, бойын сергіту, уақытын өнегелі насихатпен өрнектеп өткізу мақсатында қыдырма жарапазаншылар айтатын болған. Жарапазан белгілі дәрежеде өнерпаз жандарды табыс табуға ынталандыратын фольклорлық театрдың мәуелі бұтағына айналған кәсіби де өміршең жанр болған деуге толық негіз бар. Жарапазаншының табысы туралы белгілі ғалым Ә.Қоңыратбаев «Ораза айында үлкен айтушылар жарапазан айтып, түйе алса, кішігірім айтушылар үй жағалап, әйелдерден ауыз ашарға құрт, май, ірімшік, сұраған» деп жазады.

 

Қырғыздар жарапазанды рамазан, жарамазан, түріктер рамазан манисі (жыры) деп атаған. Қазақ пен қырғыз өлеңінде бәлендей айырма байқалмайды:

 

Рамазан айтып келдім ешігіңе,

Құдайым бір ұл берсін бешігіңе.

Кел-кел, балдар, келгелі,

Байға бата бергелі.

Байдың көңілі ашылсын,

Жүзге келіп қарысын...

Ақеділ ТОЙШАНҰЛЫ,

фольклортанушы, филология ғылымдарының кандидаты

«Абай-ақпарат»