Араға біршама уақыт салып, конференциямыздың кезекті қонағы - «Қазақстанда парламентшілікті дамыту қоры» қоғамдық қорының президенті Зәуреш Батталова ханым оқырмандардың өткір де ойлы сауалдарына жауап бере отырып, елдегі демократия, адам қақы, әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси жағдайлар жөніндегі ойларын ашық әрі бүкпесіз жеткізеді.

«Абай-ақпарат»

- Сіз сенатор кезіңізде Мемлекеттік тілге (қазақ тіліне) қарсы шыққаныңыз рас па? Негізі, қазақ тілі қашан өз орынын иеленеді деп ойлайсыз?

Қазір Ғалымжан Жақиянов қайда? Денсаулығы жақсы ма? Ол кісі неге Президент сайлауына түспеді?

- Әділетсіздікке, заңбұзушылыққа, адам құқығының бұзылуына қарсы шыққаным рас. Ал, «ана тіліне қарсы шықты» деген  жаңсақ сөз. Керісінше, мен сенатор болған кезімде қазақ тілін кәсіби деңгейде пайдалануға үйреніп, істі қазақ тілінде жүргізуді қолға алдым. Орта және жоғары оқу орындарын орысша тәмәмдасам да, бүгін де қоғамдық және саяси алаңдарда өз ой-пікірімді ана тілімде мүлтіксіз жеткізе аламын. Осы сұбхаттасу сөзімнің дәлелі.

Араға біршама уақыт салып, конференциямыздың кезекті қонағы - «Қазақстанда парламентшілікті дамыту қоры» қоғамдық қорының президенті Зәуреш Батталова ханым оқырмандардың өткір де ойлы сауалдарына жауап бере отырып, елдегі демократия, адам қақы, әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси жағдайлар жөніндегі ойларын ашық әрі бүкпесіз жеткізеді.

«Абай-ақпарат»

- Сіз сенатор кезіңізде Мемлекеттік тілге (қазақ тіліне) қарсы шыққаныңыз рас па? Негізі, қазақ тілі қашан өз орынын иеленеді деп ойлайсыз?

Қазір Ғалымжан Жақиянов қайда? Денсаулығы жақсы ма? Ол кісі неге Президент сайлауына түспеді?

- Әділетсіздікке, заңбұзушылыққа, адам құқығының бұзылуына қарсы шыққаным рас. Ал, «ана тіліне қарсы шықты» деген  жаңсақ сөз. Керісінше, мен сенатор болған кезімде қазақ тілін кәсіби деңгейде пайдалануға үйреніп, істі қазақ тілінде жүргізуді қолға алдым. Орта және жоғары оқу орындарын орысша тәмәмдасам да, бүгін де қоғамдық және саяси алаңдарда өз ой-пікірімді ана тілімде мүлтіксіз жеткізе аламын. Осы сұбхаттасу сөзімнің дәлелі.

Қазақстанда мемлекеттік тіл мәселесі осы уақытқа дейін толық шешілмеген үлкен проблема екені бәрімізге мәлім. Мемлекетімізде тілге қатысты қолға алынып жатқан ғылым-білім және саяси реформалар мен жобалардың нәтижелері өте төмен екені белгілі. Менің ойымша, қазақ тілі қоғамның барлық саласында: мемлекеттік қызметте, өнеркәсіпте, күнделікті өмірде мемлекеттік тіл ретінде міндетті түрде  пайдаланылуы тиіс. Бұл Ата заңымызды және Тіл туралы заңды  нақты ұстану деген сөз және оны орындау Қазақстанның әр азаматының міндеті. Сондықтан осы ұстанымды ең бірінші өзіміз басшылыққа алуымыз керек. Сосын билікте отырған шенеуніктерге, депутаттарға, мемлекеттік және бюджеттік мекемелердің қызметкерлеріне, кәсіпкерлерге осы ұстанымды мінсіз орындауға талап қою керек, қоғамдық бақылау жасап, заңды орындамағаны үшін оларды жауапқа тартып, тіпті сотқа дейін жеткізіп Қазақстанның заңдарын орындату керек. Сонда ғана қазақ тілі нағыз мемлекеттік тіл дәрежесіне жетеді деп ойлаймын.

Ғалымжан Жақиянов қазіргі кезде шетелде тұруға мәжбүр. Өкінішке қарай, Қазақстанда тұру оған қауіпті. Дені сау, аман-есен. Ал Президент сайлауына түсу туралы Ғалымжанның өзінен сұрау керек.

- Зәуреш ханым, өзіңіз жетекшілік етіп отырған "Қазақстанда парламентаризмді дамыту қоры" қашан, қалай, не үшін құрылған, қызмет түрі, бағыты, мақсаты қандай?

- «Қазақстанда парламентшілікті дамыту қоры» қоғамдық қоры 2007 жылғы 16-шы желтоқсанда құрылған. Қор құрылтайшылары: мен және Болатбек Біләлов пен Тимур Құлиев деген Қазақстан Республикасының азаматтары.

Қор қызметінің мәні - Қазақстан Парламенті мен жергілікті өкілетті органдар жұмысын жетілдіруге, сондай-ақ, демократия институттарының рөлі мен тиімділігін арттыру болып табылады.

Қор мақсатының қызметі:

- Қазақстанда ҚР Парламенті құзіретін билікті айқын бөлісу жүйесінде басымдылық деңгейіне дейін ұлғайтуға бағытталған конституциялық-құқықтық өзгерістерді жүзеге асыру үшін жағдай жасау;

- ҚР Парламенті мен жергілікті өкілетті органдар қызметінде ашықтық пен жариялылықты қамтамасыз ету;

- ҚР Парламенті мен жергілікті өкілетті органдар қызметіне мониторинг жүргізу, баға беру және болжау;

- Қазақстанда парламенттік және жергілікті өкілетті органдардағы демократияның жағдайы мен даму тенденциялары туралы жұртшылықты хабардар ету;

- ҚР Парламенті мен жергілікті өкілетті органдардағы депутаттарымен әріптестік қарым-қатынас орнату;

- ҚР Парламенті, парламенттік құрылым мен жергілікті өкілетті органдар депутаттарын ақпараттық қолдау;

- ҚР Парламенті депуаттарына заң жобаларын дайындау мен бағалауда сарапшылық көмек көрсетіп, олардың заң шығарудағы бастамашылық құқын жүзеге асыруға көмектесу;

- ҚР Парламенті мен жергілікті өкілетті органдардың әрекеттеріне депутаттық бақылау функциясын тиімді жүзеге асыруға көмектесу;

- шетел парламентарийлерімен байланыс орнату және шетелдік парламентшіліктің тәжірибесін үйрену;

- Қазақстанда азаматтық қоғам мен демократиялық көзқарасты дамытуға бағытталған қоғамдық бастамаларды қолдау;

- Қазақстанда парламентаризмді дамыту қорының" 1983 жылы президент Рональд Рейганның кезінде АҚШ Конгресі құрған "Демократия Ұлттық қоры" ("Национальный фонд демократии") америкалық үкіметтік емес ұйымымен және оған қарасты Халықаралық республикалық институтпен (Международный республиканский институт)  байланысы бар ма?

- «Қазақстанда парламентшілікті дамыту қоры» қоғамдық қорының «Демократия Ұлттық Қоры» американың үкіметтік емес ұйымымен және оған қарасты Халықаралық Республикалық Институтымен байланысы жоқ. Бірақ халықаралық ұйымдармен қарым-қатынас құру жоспарымызда болғандықтан болашақта байланыс жасауымыз мүмкін.

- Өзіңіз де сенатор болдыңыз, аты әлемге әйгілі АҚШ сенаторы Джон Маккейнді танисыз ба? Оның негізгі еңбектерін айтып бере аласыз ба?

- АҚШ сенаторы Джон Маккейнді бұқаралық ақпарат құралдары арқылы білемін. Өмірбаянымен, оның негізгі еңбектерімен таныспын. Бірақ мені Элеонора Рузвельттің өмірбаяны қатты қызықтырады, оның еңбектерін аса жоғары бағалаймын және өзімнің қоғамдық ісімде оның адам құқығын қорғау жөніндегі тәжірибесін жиі қолданамын.

- 2010 жылдың аяғы, 2011 жылдың басынан Солтүстік Африка мен Таяу Шығыс елдерінде болған және болып жатқан оқиғаларға қандай баға бересіз? Осыларға ұқсас оқиғалар Қазақстанда болуы мүмкін бе?

- Солтүстік Африка мен Таяу Шығыс елдерінде болған, болып жатқан оқиғалар туралы айтарым: мемлекетті ұзақ уақыт бойы басқару халыққа және басқарып отырған патшалыққа өте қауіпті. Халық қандай момын болса да, қандай қараңғы болса да көзі ашылатын кезі келеді, өзгерістерді талап етеді және билікке наразылық білдіреді. Сондықтан әділ сайлау және ауыстырмалы билік болуы тиіс. Әйтпесе, осы елдерде болған жағдайға ұқсас оқиғалар кез келген мемлекетте болуы мүмкін. Қазақстанда да ондай кезең тумасына ешкім кепілдік бере алмайды.

- Таяу Шығыс оқиғалары жайлы БАҚ таратқан және арнайы еңбектерде жазылған ақпараттарға сәйкес көтерілістер Facebook және Twitter сияқты әлеуметтік желілер арқылы ұйымдастырылған. Сіз де "Мой Мир" сияқты әлеуметтік желілерді белсенді пайдаланушылардың бірісіз. Сіздің пікіріңізше, әлеуметтік желілер арқылы Қазақстан жүйесіне түбегейлі өзгерістер жасауға бола ма? Ондай мүмкіндік болып жатса оны ең бірінші болып келесілерден кімдер пайдаланады деп ойлайсыз:

• оппозиция;
• радикалды ислам уағыздаушылары мен ұстанушылар (уахабилер мен сәләфилер);
• сопылар, зікіршілер, яссауишілер, исматуллашылар;
• тәңіршілдер;
• тоталитарлық және деструктиті секталар;
• национал-патриоттар, ұлтшылдар;
• орыс-казак общиналары;
• трайбалистер;
• т.б. (өз нұсқаңыз).

- Менің ойымша, әлеуметтік желілер арқылы Қазақстанның билік жүйесіне түбегейлі өзгерістер енгізуге әлі де  жеткілікті емес. Себебі интернет пайдалануға қазақстандықтардың көпшілігінің қолы жетпейді. Және билік бұқаралық ақпарат құралдары туралы арнайы заң қабылдап іс жүзінде сөз, интернет бостандығын шектеді. Парламент депуттарының тіпті интернет туралы заң енгізуге ұсыныстар жасағаны есімізде. Сонымен қатар, алаңдаушылық туғызатын бір жағдай, интернет желілері арқылы ислам дінінің түрлі ағымдарын насихаттайтын адамдар қазір көбейіп барады.

- Егер Қазақстанда Таяу Шығыс елдеріндегідей көтерілістер бастала қалса, Сіз және Сіз басқаратын қор қай жақта болады, кімді қолдайды, билікті ме, әлде потенциалды көтерілісшілерді ме?

Құрметпен, Сайлау Болат.

- Егер Қазақстанда Таяу Шығыс елдеріндегі оқиғалар орын алса, мен әділдік пен демократиялық даму бағытын, адам құқығын қорғай алатын мықты мемлекет кұру жолындағы топты шын ниетіммен жақтаймын.

- Қазақта елдi басқара алатын таза адам бар деп айта аласыз ба? Бар болса, олар кiмдер?

- Әрине бар. Әйтпесе ел боламыз ба? Бірақ бүгінгі күні Қазақстанда адал, ісі таза біртуар азаматтардың аттарын жариялау өте қауіпті. Олар биліктің қуғынына ұшырауы мүмкін. Сондықтан менің ұстанымым: сол адамдарды іштей және іспен қолдау, қоғамды дамыту жолында олармен бірігу арқылы елімізге адал қызмет ету. Уақыт келер, заман өзгерер.

- Зәуреш ханым!

Сіздің ойыңызша, бүгінгі таңда мемлекет жастарға тиісті деңгейде көңіл бөліп жатыр ма?

- «Қазақстанда парламентшілікті дамыту қорының» президенті ретінде жастар парламентаризмі қандай деңгейде деп есептейсіз? Және осы парламентаризм неге кенжелеп келеді? Өйткені жастардың қордаланған проблемалары күн сайын артып келе жатқаны жасырын емес. Әлеуметтік тұрғыдан олар қорғалмаған. Сонда бүгінгі парламентте қазақ жастарының мүддесін қорғайтын, арман-тілегін, мұңын ескеретін жас депутаттар қайда, олар неге жоқ?

- Бүгінгі заман жастары көп мүмкіншіліктер  бола тұра   сол мүмкіншіліктерді пайдалануға қол жеткізе алмай отыр. Мемлекет жастар мәселесіне көңіл бөлуге тырысады. Бірақ бұл тек формальды түрде. Іс жүзінде қазіргі таңда жастар мәселесі еліміздің үлкен проблемасына айналған. Қазақ жастарының дамуына көп мүмкіншіліктер жасалса да, ол тек оқып жатқан студенттерге немесе қала жастарына бағытталған. Ал ауыл жастары, нашар отбасылардағы жасөспірімдер назардан тыс қалуда. Қазіргі  жастардың ең негізгі проблемаларының бірі бұл - жақсы білім алуға мүмкіндігінің аздығы, өз мамандығы бойынша жұмысқа орналаса алмауы және баспана мәселесі. Ал мемлекет, саяси партиялар бұл мәселелерді шешуге әлі дайын емес. Сондықтан еліміздің гүлденуінің ең бірінші басымдылығы ретінде қазіргі жастардың бәсекеге қабілеттілігін қолдау және дамыту деп санаймын. Осындай жастарымыздың болуы - ұлттың гүлденуі мен дамыған азаматтық қоғамның кепілі, яғни, еліміздің демократия институтының тірегі.

Біріншіден айтарым, адамдардың көбісі парламент және парламентаризм деген ұғымдарды шатастырады. Парламент бұл - мемлекеттік биліктің жоғарғы өкілетті заң шығарушы органы. Ал парламентаризм  - парламент басымдыққа ие бола отырып, атқарушы билік пен үкіметтен есеп алатын қоғамдық институттың бір түрі. «Жастардың қордаланған проблемалары күн сайын артып келе жатқаны, әлеуметтік тұрғыдан олар қорғалмағаны» туралы айтқаныңыз шынымен де рас. Бірақ бұл мәселелер тек жастардың мәселелері емес қой. Сондықтан, жастар проблемаларымен айналысу, жастар мүддесін қорғау тек жас депуттардың ғана емес, баршамыздың ортақ міндетіміз.

- Құрметті Зәуреш!

Қазақ жерсіз, үйсіз,  жағдайсыз, тілі мазаққа айналған қалыпта әлі қанша уақыт азапты күн кеше береді деп ойлайсыз? Сіздің ойыңызша бұдан шығудың қандай жолдары бар?

- Бұл қазақтың тек өзіне ғана байланысты. «Оян, қазақ!» деп ұрандату жеткіліксіз. Қазақ халқы өз құқығын білуге, пайдалануға және қорғауға ат салыспаса, нақты тәуелсіздікке ешқашан қол жеткізе алмайды, азапты күйден шықпайды, кедей өмір кешеді, салтынан, тілінен айырылады.

- Зәуреш ханым, билікте кімге сенесіз? Оппозициядан кімге сеніп, кімді сыйлайсыз?

-Биліктің төрінде отырған басшыларға, мемлекеттік қызметкерлерге сену қиын. Халық мұқтажын білмесе, өздері қабылдаған заңдарды орындамаса, әділ сот шешімдерін қабылдамаса, отырған тақтары үшін ар-намысын сатса,  биліктегілерге қалай сенуге болады?!

Оппозициядағы көп адамдарды сыйлаймын. Бәрін атап шығу мүмкін емес. Бірін атап, бірін атамай кетсем, ренжітіп алармын.

- Зәуреш ханым!

Әлеуметтік теңдік туралы жиі айтылып жүр. Демократиялық-әлеуметтік республикаға қалай қарайсыз?

- Құқықтық, демократиялық, әлеуметтік мемлекеттерде халықтың экономикалық- әлеуметтік және мәдени құқықтары дұрыс жолға қойылған. Сондықтан сол жолдың Қазақстанда іске асқанын қалаймын.

- Зәке, қазақ қоғамын түлету үшін қандай әрекет керек? Қазақстан демократиясының алғашқы буыны орыстілді болып, ақыры құрдымға кетті. Қазақтілділерден демократиялық күш құру мүмкін бе? Батыс ұлтшылдарды жақтамайды, бірақ Грузиядағыдай өз пайдасына пайдаланады деген пікірге қалай қарайсыз?

-Орта Азия және Кавказ елдері ерекше мемлекеттер екені сөзсіз. Сондықтан Грузия мемлекетінің тәжірибесін Қазақстанға енгізу - үлкен қателік. Қазақтілділерді мен орыстілділерді біріктіріп, демократиялық күш құру керек. Сондай қуатты күш қана қазіргі билікке нағыз оппонент болуы мүмкін. Бәрімізді біріктіретін құндылықтар  - ол адамның фундаменталды  құқықтары. Адам құқықтарын қорғау жолында бірігейік. Сол арқылы қазақ тілін өркендетуге де жағдай туады.

- Қазақ жастарының әсіре діншіл болу себебі неде? Елде мыңнан астам протестант ұйымдары тіркеліпті, бұл қандай жоспардың нәтижесі болуы мүмкін? Кәрейдегідей бізден протестант ұлт жасау жоспары жоқ емес пе? Қазақ демократиясын дамыту үшін істі неден бастау керек? Сайлау әділ болса, президент сайлауына түсесіз бе?

- Жастардың көбі діншіл болып барады. Меніңше, оның ең бірінші себебі, мемлекетімізде жастар саясаты мүшкіл жағдайда. Жастардың тәрбиесімен не мемлекет, не отбасы нақты айналыспайды. Сондықтан қазақ жастары түрлі діни ағымдардың құрбаны болып кетуі әбден мүмкін. Осы мәселе жөнінде мемлекет қатты ойлануы керек. Бір жағынан қазақ жастарының діншіл болуына қарсы емеспін. Бірақ дәстүрлі исламға жатпайтын іс-әрекеттерден жастарды сақтандыру қажет деп санаймын. Жастарымыз дінді жамылып жаман әрекеттерге, не болмаса әдепсіздік жолға кетпесе болғаны.

Меніңше, Қазақстанда демократияны дамыту үшін ең әуелі азаматтарды мемлекет ісін басқаруға қатыса алатын құқығын пайдалануға үйретуден бастау керек. Бұл -халықаралық құқық. Қазақстан азаматтары бүгінгі биліктен де, болашақ биліктен де есеп алу құқықтары бар екенін білуі тиіс. Және Қазақстан азаматтарын биліктің қабылданған саяси шешімдеріне баға беріп, сол шешімдер халыққа қызмет жасамай, биліктің өзіне ғана қызмет жасаса, онда билікті заңды түрде саяси күрес арқылы өзгертіп немесе саяси шешімдердің күшін жою әрекеттерін жасау жолында біріктіріп, жеңіске жеткізу керек.

Президенттікке жеке адамның шығуы дұрыс емес. Бұл пиар акция немесе шоу емес, бұл саяси күрес. Президенттікке халықтың колдауымен шығу керек. Егер халық қалауына ие болсам, президенттік сайлаудан, саяси күрестен бас тартпаймын және осы науқанға қатысам, қандай жағдай болса да көздеген мақсатымнан таймайтынымды айта аламын. Егер сайлау күресінің жолында әділдік жоқ болса, бүгінгі президентке нақты саяси оппоненттік іс-әрекет көрсетуге дайынмын, ал әділ сайлау өткізетін уақыт туса, онда тек қана жеңіп шығуға күш саламын. Бірақ менің ойымша, Президент болу мақсат емес. Президенттік міндетін заңды түрде атқару, халыққа адал қызмет ету, мемлекетті әділ басқару және дамыған мемлекеттердің қатарына қосу - ең күрделі мақсат деп осыны түсінемін.

- Қазақтарда жасанды лидерлерді айтпағанда, лидерлер өте аз. Себебі неде?

- Лидер немесе көшбасшы - көшті бастаушы әрі басқарушы деген ұғымды білдіреді. Саяси іс-әрекетті жүзеге асыруда халықтың немесе белгілі бір әлеуметтік топтың мүддесін толық сезініп, қорғай білетін, бойына саяси қайраткерге лайықты қасиеттерді жия білетін адамды айтамыз. Бұндай адамдар ортамызда аз емес екеніне күмәнім жоқ. Бірақ оларға бағаны мен де, сіз де бере алмаймыз, бағаны тек халық бере алады. Сондықтан лидер болу үшін алдымен халықтың сеніміне кіру үшін күресу керек. Сонда халықтың қолдауымен саяси күрес арқылы билікке бәсекелестік көрсетуге болады.  Осындай жағдайда билікке қоғамның пікірімен санасуға тура келеді. Ал санаспаса, онда саяси күресті күшейтіп, билікті ауыстыру керек. Тағы бір айтарым, ортамызда мемлекет басқара алатын көшбасшылардың аз болуының себебі, Қазақстанда саяси бәсекелестік ортаның жоқтығына байланысты.  Адам өзінің көшбасшылық қасиеттерін бәсекеде ғана көрсете алады. Елімізде билік ететін бір ғана партия және бір ғана адам, сәйкесінше бір көшбасшы болатын жүйе қалыптасқан. Жуырда Қазақстанда қабылданған ешбір түсіндіруге жатпайтын «Ұлт көшбасшысы» заңы және бір партиялық Парламент осының дәлелі болып табылады.

- Қазіргі кезде болып жатқан "сопылар ісіне" берер бағаңыз, сот процесінің заңды-заңсыздығына көзқарасыңыз қандай?

- Исматулла Мақсұмды білесіз бе? Білсеңіз ол кісіні кім деп есептейсіз?

-Мен дәстүрлі исламды ұстанамын. Бірақ басқа діндерге сенетін адамдардың қалауын да, құқығын да сыйлаймын және қолдаймын. Дінге қатысты сот процесстері халықаралық нормаларға қайшы сот шешімдерін қабылдамау керек деп есептеймін. Бірақ қоғамға зиян келтіретін, халықты арандататын, адам өліміне себеп болатын, адам құқығын бұзуға жол беретін дін ағымдарын қолдамаймын.

Исматулла Мақсұм туралы оқыдым. Қазақстандағы мен танитын зиялы адамдардың ішінде оны қолдайтындар бар екенін білемін. Өзім ол адамның ісіне нақты баға бере алмаймын.

- Зәуреш ханым!

Біздің жеріміз кең байтақ, әрі табиғи ресурстарға бай. Халық саны аз, бірақ неге кедейшілікте өмір сүреміз?

- Халық кедейшілікте өмір сүрмеу үшін билікті есеп беруге мәжбүрлеп отыруы керек, жер байлығы мен табиғи ресурстардан түскен пайданың халыққа қызмет етуін талап ету қажет. Ата-бабаларымыздың болашақ ұрпағына найзаның ұшымен сақтап, қорғап қалған байтақ жері, байлығы тек билікте отырғандардың пайдалануында емес, ең бірінші қазақ халқының игілігіне жұмсалуы тиіс.

- Оппозицияда жүріп шаршаған жоқсыз ба? Соңғы кезде бұрынғыдай белсендi болмай кеттініз ғой? Әлде өнбес iстi қойдыныз ба?

- Қоғамдық және саяси істі қоямын деген ойым жоқ. Қолымнан келгенше осы салаларға өзімнің азаматтық үлесімді қосып жүрмін. Бүгінгі заман - бұл шаршайтын уақыт емес. Ал көрінбей кетсем, белсенділігімді көрсете алмасам бұған белгілі себептердің бар екенін өзіңіз де біле жатарсыз. Жоғарғы билікке қарайтын бұқаралық ақпарат құралдары менің ісімді насихаттамас. Ал тәуелсіз БАҚ-тардың саны аз. Менің ісім туралы мәлімет алғыңыз келсе, мына электрондық почта арқылы хабарласыңыз: z.battalova@mail.ru. Менің жасап жүрген күнделікті ісіммен электронды БАҚ арқылы танысуыңызға болады.

- Зәуреш ханым, сәлеметсіз бе? Қазақ қайткенде өз елінде, өз жерінде баспаналы болады? Мен бұл жерде Астанада сол жағалауға таласқан байшыкештерді айтып тұрғаным жоқ, өзіңіз түсінесіз.

- Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі ретінде «экономикалық, әлеуметтік және мәдениет құқықтары жөніндегі Халықаралық пактіні» қабылдаған, сондықтан өзі мойындаған міндеттерді мүлтіксіз орындауға тиісті. Осы пактің 11 бабына сәйкес, әр адам лайықты баспанаға құқылы. Және халықаралық стандартқа сәйкес, баспана - ол тауар емес, ол адам құқығы болып табылады. Мемлекет осы құқықты бұзуға жол бермеуі керек. Қазақстандықтар өз құқықтарын біліп, оны  пайдалану үшін күресу керек. «Жыламаған балаға емшек жоқ» дегендей, сұрау болмаса билік те қозғалмайды. «Лайықты баспана үшін» қоғамдық науқанын өзім бастап, қатарына өзімді қолдайтын азаматтарды біріктіріп, баспанасыз жүрген, не болмаса баспанасынан айырылып қалған адамдарды қорғау жолында жүргеніме төрт жыл болып қалды. Менің ойымша, осы істі Қазақстанның барлық аймақтарында жалғастыру керек. Сонда ғана біздің ісіміздің нәтижелері өседі және қазақстандықтардың көпшілігінің баспаналы болуына мүмкіншілік туады. Қоғамдық науқан туралы ақпаратты осы жерде оқи аласыз: http://my.mail.ru/community/zhilje/

- Қазақ неге қаңғып жүр?

- Орталық Азияның елдерімен салыстырғанда Қазақстан халқы қаңғып кететін жағдайға әлі жеткен жоқ. Бірақ әлеуметтік, тұрмыстық деңгейінің төмендігіне байланысты соңғы жылдары көшіп-қону өсіп барады. Ауылдан қалаға, кішігірім қаладан үлкен қалаға көшіп, жақсы өмірді аңсап жүрген халық жоқ емес, бар. Мұның басты себебі, жұмыссыздық, ауылдардың құлдырауы, әлеуметтік көмектің жоқтығы. Бүгінгі күні елдің көбі қалалардың саябақтарында баспанасыз, панасыз жүр. Сондықтан жоғарғы биліктің халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартатын кезі келді. Осы іске бәріміз бірігіп ат салысуымыз керек.

- Сәлеметсіз бе Зәуреш!

Ғалымжанның хал-ахуалы туралы жан-жақты мәлімет беріп өтсеңіз. Ел ері ғой, не істеп жатыр?

- Ғалымжан туралы айтарым, азамат ретінде және дос ретінде оны қатты сыйлаймын. Қандай қызметті атқарса да Ғалымжан адал болды. Өзінің білгірлігімен, адамгершілігімен, жұмыскерлігімен және көшбасшы қасиеттерімен Ғалымжан ерекше тұлға ретінде өзін таныта білді. Ғалымжанға сай жан жолдасы Қарлығаш қуанышта да, қайғыда да аяулы да айнымас жары болып, Ғалымжанның беделін көтеріп, бостандығы үшін жанын салып Қазақстанның «декабристкасы» атағына ие болды. Менің достарым Ғалымжан мен Қарлығаш үлгілі отбасы, Берік пен Елжандай ұлдардың сүйікті ата-анасы, еліміздің мақтанышы. Қазір Ғалымжан белгілі себептермен қоғамдық-саяси істен шектеулі. Дүние - кезек, бұл заман да өтер.

- АҚШ-тың қоғамдық ұйымдарымен байланысыңыз қандай? "Ашық қоғам институты", "Фридом хаус" сияқты ұйымдар Сізді қаржыландыра ма? Қаржыландырса, саяси мақсаттарыңыз үшін ұлттық мүддені сатып кетуім мүмкін деп ойламайсыз ба?

- Халықаралық, соның ішінде АҚШ-тың ұйымдарымен тікелей байланысым болмаса да, олардың қатысуымен ұйымдастырлатын дөңгелек үстелдерге, конференцияларға жиі қатысамын. Осы іс-шараларға қатысу арқылы мен халықаралық адам құқығын қорғау тәжірибесін Қазақстан тәжірибесімен салыстырып, күшті жақтарын айқындап, оны өзіміздің заңнамамызға енгізумен айналысамын және өзімнің саяси және құқық қорғау ұстанымымды қалыптастырамын.

"Ашық қоғам институты", "Фридом хаус" сияқты ұйымдар «Қазақстанда парламентшілікті дамыту қоры» қоғамдық қорын ешқашан қаржыландырған емес. Бірнеше рет Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымының гранттарына ие болдық. Шетелдік ұйымдардың қаржыландыруымен жұмыс істеуді  ұлттық мүддені сатқан деп санау мүлдем дұрыс емес деп есептеймін. Мен өзімнің саяси ұстанымымды білемін, халыққа да бұл ұстаным мәлім. Шетелдіктердің алдында Қазақстанға екі жақты саясат қолданбай, экономикалық қызығушылық танытпай, кез келген жерде адам құқығын қорғау туралы айтып жүрмін және осы саясатты әрқашан сақтайтын тұлғалардың бірімін.

- Соңғы Президент сайлауы кезінде үлескерлерді, халықты бастап, Ақордаға қарай үш рет жол тарттыңыз. Бір жолы Тұрғанқұловтың жауабын қанағат тұтқандай болдыңыз. Сол уақыттарда бұл шеру Сарай төңкерісіне жалғасса деген ойыңыз болды ма? Жеке бас қауіпсіздігіңіз үшін қорықпадыңыз ба?

- Ақорданың маңайына бізді құқыққорғау органдарының қызметкерлері жолатпайтынын білдік. Олар билікті қорғайтын қаруға айналды ғой. Сондықтан төңкеріс болуы мүмкін емес еді. Сол кезде президенттік сайлау қарсаңында Астанада шетелдік журналистер мен бақылаушылардың болғанын пайдаланып, біз сондай іс-әрекеттер жасадық, өзіміздің талаптарымызды билікке жеткіздік. Қазақстанның билік өкілдері шетелдіктерден сескенетіндігін пайдаландық. Жалпы менің ұстанымым: билік неден қорықса, соны жасау керек. Біздің билік халықтың бірігуінен қорқады, халық бірігіп  нақты талап қойғаннан қорқады. Демек, соны жасау керек. Ұлттық және халықаралық адам құқығын қорғау құралдарын пайдалану арқылы билікті мелекеттік жауапкершілікке және халықаралық міндеттерге мәжбүрлеу керек. Осының арқасында қазақстан азаматтарының әлеуметтік, тұрмыстық ахуалын жақсарып, мемлекеттің өркендеуіне жол ашылады.

- Иманғали Тасмағамбетовтың командасымен ара қатынасыңыз қандай? Алматыдағы команда тіпті еден жуушы мен бала бағушыға дейін Астанаға алмасты, ал біз, астаналықтар, енді қайда барамыз? Сіздің командалық методқа қарсы күрес ашу ойыңызда бар ма? Қосылар едік.

-Командалық стилмен жұмыс істеу негізі дұрыс қой. Команда мен топтың ең басты айырмашылығы бұл - бірігу арқылы жоғары нәтижеге жету. Ол жалпы ұмтылыс пен ортақ құндылықтар негізіндегі бір команданың адамдары арасындағы өзара қарым-қатынас нәтижесінде туады, сонымен қатар, бірін-бірі толықтыратын іскерлік негізде пайда болады және команданың жалпы күш-жігері оның бөлек адамдарының күш-жігерінен асады. Бірақ біздің мемлекетімізде бұл ұғымды бұрмалап жіберген. Команданың орнына «көшпелі әкімшілік», «көшпелі министрлік» деген ұғым әбден қалыптасып, дәстүрге айналған. Бұл топтарда адамның білімі мен қабілетіне көп мән бермейді. Бұл топтарға көбінесе туыстар, жақындар, жағымпаздар кіреді. Олар нәтижелі жұмыс істеуден аулақ, ұсақ-түйекпен айналысады, өздерін сүйреп жүрген басшыларының беделі туралы ойламайды. Әкімшіліктер мен министрліктерде осындай әдіспен қалыптасқан қызметкерлер өз жұмысын дұрыс атқара алмай бір-біріне сілтей береді. Соның кесірінен халық осындай бюрократияға тап болады. Сондықтан бюрократтармен, заңбұзушылармен, кәсіби деңгейлері төмен топастармен күрес жүргізу керек. Қосылыңыз.

- Егер Алла Тағала адамның адамға табынуына мұрсат бергенде мен сізге табынар едім. Батылдығыңыз үшін, батырлығыңыз үшін, досқа опалылығыңыз үшін, ар ожданға беріктігіңіз үшін, адалдығыңыз бен адамгершілігіңіз үшін. Егер қазақта сіздей он қыз болса.., ех, шіркін, қу заман! Жалпы, мен ер азаматтардан қарағанда әйел баласы достыққа берік, ар-ожданға опалы ма деп қалдым. Сізге Алла жар болсын! Осыны ұмытпаңыз.

- Әумин! Жылы сөздеріңізге және адал ниетіңізге үлкен рахмет. Адамдарға достық жарасады - дос болайық (z.battalova@mail.ru).

- Мені биліктің өмірлік тәжірибесі жоқ жастарды бастық етуі толғандырады. Жастардың білімі мықты болуы мүмкін, бірақ тәжірибесі жоқ қой. Елді басқаруды ойыншық қылуға болмайды. Біздің мектепке 30 жасар мұғалімді директор қылды. Бір мектепте тұрақты жұмыс істемеген, мұғалім түгіл бала, ата-анаға айтатыны жоқ, себебі өзі - бала. Бір таныс директоры ақыл айтады, сол арқылы тек қағаз түгендейді. Ол тәжірибе жинақтап болғанша неше ұрпақ тәрбиесіз мектептен шығады, білікті, өз ісінің шеберлерін ұнатпайды, себебі өзінің білігі жоқ. Неге басшылыққа тәжірибесі бар адамдарды қоймайды? Қалалық, облыстық оқу бөлімдеріне басшы болып тек қалалық, облыстық әкімнің туғандары барады. Біздің директордың да жоғарыда көкесі бар дейді. Мемлекеттің үлкен жұмысы осындай кішкентай жұмыстар жиынтығынан тұрмай ма? Қалаларда тек жастарға арақ ішетін ресторан кафе салынады, неге рухани баийтын орындар ашылмайды.

- Басшылық орындарға білікті және тәжірибелі адамдар қою туралы пікіріңізді толық қолдаймын. Жастардың ішінен де осындай тұлғалар табылады. Бірақ біздің мелекетімізде дәстүрге айналған ахуалдар жеткілікті екені де рас. Көкесі, танысы немесе ақша арқылы қызмет сатысынан тез аттап басшылыққа жеткендер аз емес. Дұрыс айтасыз, осындай кішкентай жұмыстар жиынтығынан мемлекеттік үлкен жұмыс және мемлекеттің беделі  көрінеді. Осының бәрін жою үшін жемқорлықпен күресу керек және биліктің кадр саясатына қоғамдық бақылау арқылы заң шеңберінде басшылыққа сай емес адамдарды тағайындауға жол бермеу керек. Сізбен осы бағытта бірігіп, кадр тазалығына ат салысуға дайынмын.

Ал қалаларда рухани ошақтардың тапшылығы жергілікті биліктің кемшілігі деп есептеймін. Жасөспірімдерді тәрбиелеу саясаты нақты іспен ұштасып жатуы тиіс. Бұған жергілікті атқарушы органдар жауапты.

- Дара шапқан, дарасыз.

Ақылды да, данасыз.

Айтыңызшы, тақымдап,

Қайда шауып барасыз!?

Сіздің ерген соңыңнан,

Халқыңыз жүр панасыз.

Егер билік өзгерсе,

Қандай сабақ аласыз?

- Менің азаматтық міндетім - Қазақстанда адам құқығын жоғары деңгейде қорғай алатын жағдайға жетуге барлық күш жігерімді салып және осыған нәтижелі іспен өз үлесімді қосу.

Егер билік өзгеріп кетсе, одан өзім де халық та алар сабақ бұл -  биліктің ауысуынан, өзгеруінен қорықпау керек. Билік келеді, кетеді, ал халық сол күйінде қала береді. Тек келген биліктен халық есеп алып, адал қызмет жасауды талап етуі керек.

- Сіз көп жылдан бері елімізде әлеуметтік мәселелердің түйіткілді тұстарын заңдылық-құқықтық жағынан оң шешілуіне жан салып күресіп келесіз. Сондай-ақ, азаматтық қоғамды дамытуға да зор күш-жігеріңізді жұмсаудасыз. Бұл іс-әрекет, еңбектеріңізге шынай алғыс айтып, Алла тағала жар болып, ұрпағыңызға бақ қонсын дегім келеді. Менің мынадай сауалым бар еді.

Газет, сайтарыңызды көбірек ашып орыс, қазақ, ағылшын, т.б. тілдерде неге жасамайсыздар? Себебі, ең аяғы  "Азаттықтың" орыс және қазақша бөлімдері де біріндегісін екіншісінде жазбайды екен.

- Жылы сөзіңізге рахмет. Марқұм әкем маған ылғи Абайдың қара сөзін айтушы еді: «Келмеске жылаған есіл көз, ұқпасқа айтқан есіл сөз». Сондықтан сіздің айтқаныңыз жөн.  Мына билікті сөзбен емес, іспен жеңу керек.

Тәуелсіз газеттермен сайттардың санын көбейту керек екеніне келісемін. Бірақ оларды ашу үшін қаржы керек қой. Сондықтан маған әлеуметтік желілерді пайдалануға тура келеді. Басқа амал жоқ. Бірақ жолын іздестірудемін. Бір жерден жәрдем болар деген сенімдемін.

- Биліктегілер неге ұлтымыздың жағдайын ойламайды? Қазақ тілі қашан тәуелсіздік алады? Біз шынымен 2000 бойы жыл дүние жүзін билеп-төстеген түркілердің қара шаңырағын ұстап отырған халық болсақ, неге қазақ тілі осылай шетқақпай болады?

- Қазақ тілі туралы жоғарыда айтып кеттім. Тағы қосатыным, өзіміз жауапкершілікті мойындап, өмірдің барлық саласында бүкіл істі қазақ тілінде кәсіби деңгейде жүргізейік және осыны биліктен талап етейік, билікті есепке тартайық.

- Президентіміз неге қазақта мемлекет, шекара болмаған дейді?!

Өкінішке қарай, Қазақстанның Президенті біздің отанымыздың тарихы туралы, соның ішінде шекара туралы, шындыққа жанаспайтын даулы мәселелерді көп айтады. Ол кісіге шындықты айтатын тарихшылар, ғалымдар қайда? Билікке ашық түрде тура ойымызды және талабымызды жеткізіп, ашық саяси күреске шығу арқылы қана осы билікті ауыстыруға қол жеткізе аламыз.

- Менің сұрайың дегенім: "күллі қазақтың басын бір ұйымға біріктіреміз" деп әсіре ұлтшылдардың ұйымдастыруымен дүниеге келген "Қазақ елі" Халықтық қозғалысына көзқарасыңыз қандай?

- «Қазақ елі» Халықтық қозғалысы туралы естуім бар. Бірақ көшбасшыларымен таныс емеспін, әлі кездесіп көргенім жоқ. Қазақ еліне, халқына шын жүрекпен, нақты және адал қызмет жасаймын деген әр азаматты және әр ұйымды қолдаймын. Тек  істері ұрандармен шектеліп қалмаса екен. Халық іске асыра алмаған ұрандардардан және уәделерден шаршады. Халықтың жағдайын жақсарту жолында нақты істерге бірге ат салысуға дайынмын.

- Билікке қарсы тұрыста қайыспаған, табаны таймаған азамат Ғалымжан Жақиянов соңғы екі жылға жуық уақытта шет елде емделіп жүр. 3,5 жыл түрмеде отырғанда қандай тамақ ішуге мәжбүр болғанын кім білсін, соның зардабынан әлі айыға алмай жүр, ал 3,5 жыл поселение дегенде де көрмеген азабы жоқ. Мал баққызып, әңгіртаяқ ойнатып жүрді емес пе биліктің итаршылары?! Президенттің өткен жолғы сайлауына қатысқан күннің өзінде "дауыс ала алмас" еді, ол жағын нұротаншылдар қатыратын еді. Екіншіден, Ғалымжан, сот үкімі бойынша, биылғы жылдың тамыз айына дейін сайлауда дауыс беру, сайлану құқығынан айрылған болатын. Білгенімізді айта отырайық, орынсыз болмас, солай ма, құрметті Зәуреш?

- Дұрыс айттыңыз. Рахмет!

- Сәлеметсіз бе! Меніңше, Сіз сенатор бола жүріп қазаққа көп пайда келтіре алатын едіңіз, оппозицияға кеткендердің көбін ел жете түсінбейді. Әр мәселенің басын ашып айтқанмен оны түсініп жатқан пендені көрмедім. Ақырын жүріп те көп іс тындыруға болатын еді ғой. Осы туралы ойландыңыз ба?

- Парламентте әр шешім дауыстың көпшілігімен қабылданатынын бәріміз білеміз. Ал бір партияның депутаттары қалай және кімге дауыс беруі мүмкін екені белгілі ғой. Сондықтан Парламентте көп нәрсені тындырамын деген менімше, қателік. Әрине, депутаттық сауал жасап кейбір жеке адамдардың, мекемелердің мәселелерін оңды шешуге болады. Бірақ ол үшін депутаттық мандаттың қажеті жоқ. Бүгін адам құқығын қорғау саласында істеп жүрген азаматтардың көбі депутаттардың мүмкіншіліктері жете алмай жүрген істерді атқарып, халыққа нәтижелі қызмет көрсетіп жүр. Мен де бүгінгі депутаттардан артық болмаса да кем жұмыс істеп жүрген жоқпын деп санаймын. Ал Парламенттің негізгі мақсаты -  сапалы заң қабылдап, мемлекетіміздің өркендеуіне, адам құқықтарының қорғалуына, құқықтық саланың қалыптасуына мүмкіндік жасау. Шіркін, биліктен тыс 20-30 нақты оппозицияның өкілдері келсе ғой, сонда саяси бәсекелестік қалыптасып, қоғамның күрделі мәселелерін жан-жақты талқылап, оңды шешімдер қабылдауға жол ашылар еді. Осыған жету үшін оппозиция бірігіп, халыққа нақты қызмет жасап, сеніміне ие болуы шарт. Қазақстанның сайлау ережелерін өзгертуге ат салысып, таза сайлау арқылы Парламентке келіп, биліктегі партияға нақты бәсекелестікті көрсете алатын болуы қажет-ақ.

Абай.kz сайтының редакциясына маған өз оқырмандарымен ашық түрде сұбхаттасуға мүмкіншілік бергендері үшін үлкен алғысымды білдіремін. Әсіресе осы интернет-конференцияға қызығушылық танытқан барлық бауырларыма  жылы лебіздері үшін, нақты және ой тудыратын сұрақтары үшін шын жүректен мың да бір рахмет. Ал қыршаңқы және сынау үшін қойылған сұрақтарыңызға да ерекше алғыс айтамын. Саяси күресте бәсекелестік арқылы адам өзінің беделін көрсете алады, бойындағы жақсы қасиеттерін дамытады. Осы пікірлесуден кейін қолдаушыларымның саны көбейетініне үлкен сенім артамын.

Құрметпен,

«Қазақстанда парламентшілікті дамыту қоры»

Қоғамдық қорының президенті

Зәуреш Батталова

«Абай-ақпарат»