-  Жарасбай Қабдоллаұлы, төртінші шақырылым депутаттарының, журналистердің сіз туралы пікірлері өте жақсы. Айтар жерде тосылып қалмағаныңызды білеміз. Сөйте тұра бесінші шақырылым тізіміне енбедіңіз? Тіл мен ділдің жанашырлары, жалпы ұлттық мәселелерді көп көтеріп, ерекше «көзге» түскендер қатардан шыққан сыңайлы? Бұған не айтар едіңіз?

-  Дәл осылай бір жақты тұжырым жасау дұрыс емес шығар. Өйткені, жиі айтып жүргенімдей, Парламенттің құрамы сайлау сайын жаңарып отыруға тиіс. Сайлау сайын еліміздің ең жоғарғы өкілетті органына жаңа буын, жаңа көзқарастағы адамдар келіп жатса, бұл - қуанарлық құбылыс. Қазір жаңадан сайланған мәжілістің құрамы туралы, ондағы азаматтар жайлы бір жақты пікір айтуға ертерек деп ойлаймын. Себебі келіп жатқан азаматтардың ішінен де елдік, ұлттық мүддені қорғайтындар, тіл мен өзге де құндылықтарымызға қатысты түйінді мәселелерді көтеретіндер шығатыны сөзсіз.

-  Парламентте отырғанда халықтың сөзін айта алдым деп ойлайсыз ба?

-  Жарасбай Қабдоллаұлы, төртінші шақырылым депутаттарының, журналистердің сіз туралы пікірлері өте жақсы. Айтар жерде тосылып қалмағаныңызды білеміз. Сөйте тұра бесінші шақырылым тізіміне енбедіңіз? Тіл мен ділдің жанашырлары, жалпы ұлттық мәселелерді көп көтеріп, ерекше «көзге» түскендер қатардан шыққан сыңайлы? Бұған не айтар едіңіз?

-  Дәл осылай бір жақты тұжырым жасау дұрыс емес шығар. Өйткені, жиі айтып жүргенімдей, Парламенттің құрамы сайлау сайын жаңарып отыруға тиіс. Сайлау сайын еліміздің ең жоғарғы өкілетті органына жаңа буын, жаңа көзқарастағы адамдар келіп жатса, бұл - қуанарлық құбылыс. Қазір жаңадан сайланған мәжілістің құрамы туралы, ондағы азаматтар жайлы бір жақты пікір айтуға ертерек деп ойлаймын. Себебі келіп жатқан азаматтардың ішінен де елдік, ұлттық мүддені қорғайтындар, тіл мен өзге де құндылықтарымызға қатысты түйінді мәселелерді көтеретіндер шығатыны сөзсіз.

-  Парламентте отырғанда халықтың сөзін айта алдым деп ойлайсыз ба?

-  Өзіме өзім баға бергенім қалай болар екен?! Жасаған тірлігім елдің көз алдында ғой.  Шамам келгенше, халықпен жиі кездесіп, талап тілектерін, ойларын біліп отыруға тырыстым. Аймақтарға шыққан сайын, әсіресе, шалғайда жатқан қазақ ауылдарына барып, жағдайларын көзіммен көріп, мәжілістің қабырғасында көтеріп жүрдім. Жеке мәселелерімен келгендерді де есіктің сыртынан қайтарған күнім болған жоқ, бәріне қолымнан келгенше көмектесуге тырыстым.

-  Шыныңызды айтыңызшы, Мәжіліске қайта сайлануға үмітіңіз болды ма?

- Мен бұрын да айтқанмын. Тағы қайталаймын.  Қайткенде де Парламентте қалуға тырысып, талпыныс жасап, анда- мында жүгірген жоқпын. Жаратылысым сондай. Оның үстіне мен біздің еліміздегі сайлау жүйесінің ұңғыл-шұңғылын бір адамдай білемін. Сонау кеңес заманынан бері сайлау додасына қатысып келемін.Кезінде қалалық кеңестің,одан кейін облыстық мәслихаттың депутаты болып сайланған кездерім болды. Мәселен,1994 жылы (ол бір демократияның дүрілдеп тұрған кезі еді ғой) төрт үміткердің арасынан топ жарып, облыстық мәслихаттың депутаты мандатын иелендім. Үнсіз отырған жоқпын, туған тілімізге, жалпы ұлт мүддесіне қатысты мәселелерді жиі көтеріп, көзге түстім. Сол кезде Солтүстік Қазақстан облыстық мәслихатында қазақша сөйлейтін мен ғана едім. Ілеспе аударма бола қоймаса да, бұл жаққа да бір Шерхан керек шығар деп, қазақша сөйлеуден танбадым. Кейін ілеспе аударма енгізілді. Әлі есімде,қазақша сөйлеп тұрмын, залдағылар - депутаттар, аудандардың, облыстық ұйымдардың  басшылары, бәрі құлақтарына тыңдайтын құралдарын ілмей, сіресіп отыр. Қазақ тілін менсінбей отыр. Әлгілердің туған тілімізге мұрындарын шүйіргендері намысыма тигені соншалық, бәрін ұмытып, негізгі айтайын деген ойымнан ауытқып, алдымда отырған билік өкілдерін шетінен сынай бастадым. Ол кезде кемшілік деген аяқ алып жүргісіз еді ғой. Аудармашы Асхат деген азамат, марқұм өте білімді жігіт еді, менің сөзіме тіпті екпін беріп жіберді. Содан кейін мен мінбеге көтерілсем, бәрі жапа-тармағай алдарында тұрған құралдарын құлақтарына іле бастайтын болды. Мұны мақтанайын деп еске алып отырған жоқпын... Келесі сайлауда депутаттыққа өткізбей тастады. Сондықтан мен үшін мұндай жағдай таңсық дүние емес.     

Қазір бәрін партияның басшылығы, әкімдер шешіп жатыр ғой. Бұл негізінде дұрыс емес. Олай дейтінім, партияның өз ішінде бәсекелесу мүмкіндігі болмай қалды. Болашақта партиялық тізім арқылы ғана емес, бір мандатты округтерден де сайлануға жол ашу керек. Бұдан парламенттің мәртебесі өспесе, кемімейді.

- Су ішкен құдығыңызға түкірмейтініңізді білеміз. Алайда «Нұр Отанның» атынан мандат алғандардың ішінде кімдерге сенім артасыз?

- Меніңше мәжіліске келіп жатқандардың дені өз еңбектерімен танылған азаматтар. Әр салада. Олардың жұмысына алдағы күндер - таразы. Ал өзім білетін, жақын араласқан бір комитетте болған депутаттар арасынан қайта сайланған жазушы Алдан Смайылды ерекше атағым келеді. Тіл, ұлт мәселесінде үнсіз қалған емес. Табандылығымен де ерекшеленеді. Осындай қасиеттер Розақұл Халмұрадовқа да тән. Ол кісі де мемлекеттік тілге қатысты, басқада өткір мәселелерді көтеруден танбады. Өз пікірін білдіруде ешкімнен жасқанбады. Исімбаева Гүлмира да өзін білім саласында үлкен тәжірибе жинақтаған білікті маман ретінде көрсете білді.  Рамазан Сәрпеков, Жақып Асанов, Шавхат Өтемісов, Айгүл Соловьева, Нұртай Сабильянов... Айта берсем, осындай азаматтарға сенімім зор. Жаңадан сайланғандардың арасынан да білікті де, білімді кісілер шығары анық. Абай Тасболатов, Жанат Жарасов, Оразгүл Асанғазы, Бақытбек Смағұл сынды азаматтар өз сөздерін айтуға тиіс.

-  Парламентке кездейсоқ келіп қалғандарды көзіңіз шалмады ма?

-  Он саусақ бірдей емес қой,ондай адамдардың да бар екенін жоққа шығаруға болмайды.

-  «Ақжол» партиясының қандай ұранмен сайлауға қатысқанын ел біледі. Нәтижесі сіздің көңіліңізден шықты ма?

- «Ақжолдың» ұраны елім, ұлтым деген азаматтарды елең еткізгені рас. Сөйтіп ел танитын азаматтардың біразын соңдарынан ертіп алды.  Алайда, сол зиялы қауымның бірде біреуі тізімге іліккен жоқ. Осы жерде ойланатын мәселелер бар сияқты.

- Парламенттің ішкі жүйесі, атқаратын функциялары сізге таңсық емес. Дегенмен көппартиялы Парламенттің заң аясында немесе басқа да саяси көзқарастарында болсын, пікір қайшылықтары туары сөзсіз. Өзіңіз де білесіз, Парламентте «Нұр Отанның» үлес салмағы орасан. «Көп қорқытады,терең батырады» демекші, мүшелері аз партиялардың «жалғыздың үні, жаяудың шаңы» шықпайтынын көрсетіп жатса, мұның аты ғана көппартиялы болып қалмай ма?

- Мынаны есте ұстаған абзал. Жас мемлекет болғаннан кейін заң шығарушы органымыз да жаңа-жаңа аяғын қаз басып келеді. Осы тұрғыдан қарағанда, көппартиялы Парламент жақсылықтың нышаны. Кезінде Парламенттің құрамында көп партияның өкілдері болу үшін, негіз жасап, тиісті заңдарды қабылдадық. Енді мінекей, сол заңдар бойынша сайлау өткізіліп, Парламентке екі партия емес, үш партия келіп отыр. Әрине, бәрі бірден біз қалағандай болмауы мүмкін. «Көш жүре жүре түзеледі» емес пе? Ертең басқа партиялар да қара көрсетер сәт туады. Ал бүгінгі сайланған партиялар өздерінің ойларын, ұстанымдарын айтып, Парламенттің ішкі жұмысына жаңаша бір серпін әкеледі деп ойлаймын. Меніңше, сайланған партиялар жан-жаққа тартпай, әрқайсысы өз беттерінше түйе айдамай, кез келген мәселені талқылағанда, ең алдымен ұлттық мүддені, Қазақстан халқының болашағын ойлаулары керек. Солардың қолайларына келетін мәселелерді айта білсе, құба-құп. Біз болған бір партиялы Парламентте де, түрлі келіспеушіліктер орын алып жататын. Соған қарағанда, көп партиялы Парламенттің көтерер жүгі ауыр. Мұнда түрлі көзқарастағы адамдар келді. Тағы бір айтқым келетін нәрсе, бар мәселе партия атынан түскен депутаттарға байланысты емес. Бұл жерде Парламенттің рөлін көтеру керек.

- Түсінікті болу үшін тарқатыңқырап айтсаңыз?

- Әлі де болса мәжілістің ролі төмен. Оған келтіретін мысалдар жетіп артылады. Тіпті көп. Бір ғана мысал. Жақында сенат телерадио туралы заң қабылдады. Сонда бір бап бар. Қатігездікті, зорлық зомбылықты насихаттауға тыйым салынады деген. Бұл жаңа норма емес. Ата заңымызда тұр. Одан кейін біз БАҚ туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгіздік. Сонда да осы норманы қарастырып, енгіздік. Өкінішке қарай, оның бәрі орындалып жатқан жоқ. Оны бақылайтын, орындалуын талап ететін Парламентте құзірет жоқ. Мысалы үкімет сағаттары өтеді. Алайда тиімділігі төмен. Талай рет айттық та. Оған келген министрлер немесе министрлердің орынбасарлары істеп жатқан жұмыстарын тізбелеп айтады, оларға депутаттар тарапынан түрлі сұрақтар қойылады. Сонымен бар мәселе бітеді. Шығып жатқан нәтиже шамалы. Меніңше, бұл дұрыс емес.    Барлығын бақылайтын, сұрау салып отыратын Парламенттің қолында тетік болуы керек.

-  Оған не кедергі?

- Бұл жерде айтылуға тиіс мәселе, заңдардың жобаларын Парламентке үкімет ұсынады. Сондықтан барлығын дайындап әкеледі де Парламентте жандарын салып қорғап, депутаттардың қатысуымен талқылайды. Мен ойлаймын,  Парламент заң шығарушы орган болғандықтан заңдардың басым көпшілігін өздері жасауы керек. Бұл деген өзі жасап, өзі  талқылап, өзі қабылдау деген сөз. Әрине, үкіметтің өкілдері қатысады. Үкімет заңды өз қызметтеріне, жағдайларына бейімдеп жасайды да, көптеген нормалары депутаттардың көңілінен шыға бермейді. Әсіресе, шығынды нормалар қабылданбай жатады.Үкімет адамдары шығынды норма десе, азар да безер болып, құлақтарына қол апартпайды. Соның бәрі қаржының жетіспеушілігінен болып жатқан жоқ. Елімізде жыл сайын қыруар қаржы игерілмей жататыны жасырын емес. Менің ойымша, қазір Парламенттің құрамында мықты-мықты заңгерлер отыр. Қызметкерлер жеткілікті. Депутаттардың құрамы да іріктелініп алынды. Сол себепті кейбір заңдарды өздері ұсынып, өздері талқылап  жатса, жағдай басқаша болар еді.

-  Осы жерде мынадай заңды сұрақ туады. Негізі Парламентке қай саланың мамандары барған дұрыс?

- Сөз жоқ,білікті заңгерлер болуы керек. Әрине, қазіргідей жағдайда экономиканы жақсы білетін, озық технологияға, инновациялық жобаларға жүйрік азаматтарға орын табылғаны жөн. Дегенмен,осылармен ғана шектеп тастай алмайсыз.

- Жоғарыда өзіңіз айтқан «Ақжолдан» сайланғандардың дені кәсіпкерлер. Сөз бен істің арасында алшақтық болатынын зиялы қауым енді түсініп жатқандай?

- Ол партия туралы кесіп-пішіп ештеңе айта алмаймын. Сайлау туралы заңға сәйкес олар өздерінің бағдарламаларын ұсынды, жұмыстарын өткізді. Сосын партиялық тізімге енгізілген адамдардан өздері іріктеп алды. Бұл партия басшылығының ісі. Оған ешкімнің араласуға құқы жоқ. Бірақ менің көңілімнен шықпай жүргені, «Ақжол» партиясы басында «Біз алаштың туын көтеріп шығамыз. Ә. Бөкейхановтардың ізбасары боламыз» деп халыққа үндеу тастағанан кейін, іріктелген құрамда да зиялылардың болғаны дұрыс еді деген пікірдемін. Өйтіп халықты алдап керегі қанша? Одан да ашық түрде біз  кәсіпкерлікті қолдайтындардың партиясымыз деп айтқанда, «Құда да тыныш, құдағи да тыныш» болатын еді. Анау сайланған кәсіпкерлік құрылымдардың  басшылары алаштың сөзін сөйлейді деп айта алмаймын.   

- Осымен сабақтас, тамырлас бір сұрақ. Депутаттық сауалды аз жолдаған жоқсыз. Солардың нәтижесін айта кетіңізші?

- Үлкен-үлкен өзекті мәселелер депутаттар тарапынан үнемі жолданып жатады. Өкінішке қарай, солардың қайтарымы көңілден шықпайды. Алынған жауаптарға қанғаттанып отырған депутатты өз басым көрген емеспін. Депутаттық сауалыма оң шешім таптым дегендер некен-саяқ. Депутаттардың ролін көтермесек, осылай жалғаса береме деп қорқам. Жалпы депутаттардың мәртебесін көтеру керек деген ой осыдан барып туып отыр. Егер депутаттың мәртебесі шын мәнінде жоғары болса, сауалдар мен талаптардың ешқайсысы жауапсыз қалмас еді. Жүрдім-бардым қарайтындарға тұсау салынып, жүйеге түсер еді. Жасыратыны жоқ, кейбір сауалдарға министрліктің төменгі буындарындағы қызметкерлері жауап дайындайды, оған жоғары басшылар қарамастан қол қоя салатындай көрінеді.

-  Өзіңіз де білесіз, жеті пайыздан астам дауысқа «Ақжол» мен «Комунисттер» ғана иек артты. Өздеріне сенімдері зор болған «Ауыл» мен «Әділет», «Азат» пен «Патриоттар» шаң қапты. Бұрынғы депутат, тәжірибелі журналист ретінде ойыңызды білсек?

-  Бұрындары да талай рет айтқанмын,  бұл арада ешқандай сыр жоқ. Жалпы, біздегі «Нұр Отаннан» басқа партиялар халықпен жүйелі түрде жұмыс жүргізіп келе жатқан жоқ. Менің байқауымша, олар сайлау кезінде ғана төбе көрсетеді. Сайлау кезінде ғана әлгіндей партиялардың бар екенін халық көреді. Негізінде, партия құрғаннан кейін олар билікке таласулары керек. Ежелден қалыптасқан әлемдік тәжірибеде бар нәрсе бұл. Біздің партиялардың ауыздарынан елді елеңдетер сөздер шықпайды. Партияны құрды, жұмыс істеп жатыр. Ол партияны неге құрғандарын кейбір партия өкілдері өздері де білмейді, Сайлау кезінде Парламенттің құрамында болу біле-білгенге билікке иек арту. Олар әлгіндей жүйелі жұмыс жүргізбегеннен кейін халық оларды білмейді, қолдамайды. Көптеген партиялардың жергілікті жерлерде, аймақтарда ұйымдары жоқ. Алматы да, Астанада болуы мүмкін азғантай адамдары. Міне, соның нәтижесін сайлаудың барысы көрсетті. Кей партиялардың ешқандай қолдауға ие бола алмай отырғанын осының салдары. Әлсіздіктерін біреуден емес, өздерінен көрулері керек. Келешекте осылардан сабақ алса игі. Биліктен үміті бар кез келген партия бұқара халықпен жанды жұмыс істеуді үйренсін. Мықты-мықты бағдарламалармен елді өзіне тартсын. Кім кедергі. Ол жоқ қой...

-   Партиялар арасындағы айтыс-тартысқа көзқарасыңыз?

-  Партиялардың арасындағы дау-дамай жүйесіздіктің бастауы. Орта жолда кейбірінің додада шығып қалуы да кездейсоқтық емес. Байқағаным, оларда қалыптасқан сабақтастық, ытымақтастық жоқ. Әйтпесе, «Руханяттағы» жігіт келді де партияның тізгінін қолына алды. Бұрын ешкім естімеген, білмеген, керек десеңіз танымайды да оны. Партия өкілі меніңше, ісі мен беделімен биік болуы керек қой. Осындай істің арты  ақыр аяғында орға жығып жататынын көрдік. Кей азаматтар бір партиядан бір партияға көше салады. Таңқаласың. Бұл да болса біздің әлі күнге саяси алаңдағы сауатсыздығымыздың бір көрінісі. Ұстанымымыздың әлсіздігінен де хабар береді.  Жалпы мен өзім оларды партия деп санамаймын.

- «Нұр отанның» екі жағында қос қанатындай болып отырған алаштың жолын қуушы «Ақжол» мен алаштың түбіне жеткен «Коммунистерді» көз алдыңызға қалай елестетесіз?

-  Екі партияны да кінәлаудан аулақпын. Олар жұмыс жүргізді, берілген мүмкіндіктерді дұрыс пайдаланды. Сөйтіп Парламентке келді. Меніңше, оларды қолдау керек. Басқа партиялар осыны түсініп, алдағы уақытта ертерек қамдануға тырысса жақсы болар еді. Жастар жағы коммунистерді білмегенімен, ересектер ұмыта қоймағаны анық. Соңғы жылдары қаншама жазылғанымен, Алашты  жастар терең біледі деп мақтануға ерте. Ал әлі күнге кеңестік дәуірді аңсайтындар бар екені Коммунистік партияның топ жарып келгенінен көрініп тұр емес пе? Дегенмен өзім Коммунистердің бағдарламасын да, ұстанымын да қолдамаймын.

- "Жаңаөзен оқиғасынан кейін «Нұр Отанның» беделі төмендейді", - деп бал ашқан саяси сарапшылардың болжамы теріске шыққандай? Осыған сіздің көзқарасыңыз қандай?

- Жаңаөзен - бар қазақтың қасіреті.Оған кінәлілер жазасын алуға тиіс. Мұндай оқиғаның енді қайтіп қайталанбауын бүкіл халық тілеп отыр. Біз оған әлі талай рет ораламыз. Ал дәл қазір белгілі бір тұжырым жасауға ертеме деймін.

- Сайлау барысында уәде бергіштер көбейетінін көріп жүрміз? Бұған не айтар едіңіз?

- Ананы бүйтеміз, мынаны сөйтеміз деушілер сайлау барысында көп болды. Коммунистер де біраз желпінді. Оппозиция да біраз жерге барып қайтты. Соларға сеніп қалатын халық көп қой. Мысалы, бір партия бензиннің бір литрі қырық теңге болады деп салды. Шындығына келгенде, олардың үйіп-төгіп жатқандары Парламентке тіреліп тұрған мәселелер емес.  Парламент - заң шығарушы орган. Ал нарықтың өз талаптары бар. Осының бәрін ескермей құр даурығуға болмайды.

- Төртінші шақырылымдағы депутаттар арасында тіл мәселесін күн тәртібінен тастамай көтеріп отырғандардың арасында сіз де болдыңыз. Алайда түрі қоңыр болғанымен тілі шұбар мәжілісімендер өре түрегеліп қолдай кеткен жоқ. Дегенмен кей сарапшылардың сөзіне сенсек, қазақылықтың исі шығатын  төртінші шақырылыммен жылап көрісетін тәріздіміз?

- Мемлекеттік тіл мәселесі күн тәртібінен түспеуге тиіс. Жиналыстарды, отырыстарды мемлекеттік тілде өткізуге, депутаттардың мемлекеттік тілде сөйлеуіне Парламентте бар жағдай жасалған. Аудармашылар сақадай сай. Ілеспе аударма дайын. Жабдықтар жеткілікті. Тек бұл арада азаматтардың жеке жауапкершілігі жетіспейді. Сосын талап аз.

-  Қандай талап болғаны дұрыс?

- Депутаттардың өздері бір - біріне талап қоя білсе. Тілдің жанашырлары отыр ғой сол арада. Айтулары керек. бұл Қазақ елінің Парламенті, мұндағы негізгі тіл мемлекеттік тіл деп. Ол арада өзім де болдым, халық та көріп жүр, мемлекеттік тілде сөйлемейтін, сөйлегісі келмейтін қандастарымыз отыр. Соларға талапты күшейту кезек күттірмейтін мәселе. Оларды: "Сен мемлекеттік тілді білмейсің!", деп Парламенттен шеттетіп тастай алмаймыз ғой. Оның бәрі уақытпен келеді.  Тіл жанашырлары Парламентте тілді білмейтіндер көп отыр деп бұғып қалмай, тіл мәселесін өткір қойып, көтеріп отыруға тиіс. Бұл - ұлтын сүйетін азаматтардың міндеті. Тілге келгенде аянып қалмау керек.  Қамшылап отыру керек қалғып кеткендерді.

-  Мысалы, ел президенті болу үшін мемлекеттік тілді білу талап етіледі. Онда құзырлы органның бірі саналатын Парламенттің депутаттарына сондай талап неге қойылмасқа?

-  Ондай пікірлер айтылып жүр ғой. Ол негізсіз емес. Шын мәнінде орынды талап. Біздің Парламентті мемлекеттік тілде жүз пайыз сөйлету қиын болып тұр. Жиырма жылда қыруар шаруа бітіргенімізбен, тоқмейілситін жайымыз жоқ. Сондықтан депутат болам, мемлекеттің жоғары өкілетті органында қызмет істеймін деген адам тілді меңгеруі керек, белгілі бір деңгейде. Демек,олардан емтихан алып жатса артықтығы болмас еді. Оған да түбінде келетін шығармыз деп ойлаймын. Алайда, өзім жұрт айтып жүрген осы пікірді жақтаймын.

-  Петропавлдың байырғы атауын қайтару туралы депутаттық сауалыңыз ел есінде. Қауға тиген өрттей шарпығаны сондай қоғамдық пікір туғызды. Сол-ақ екен, жоғары палатадағы жерлесіңіз Тасбай Симамбаев сізбен сөз жарыстырды. Одан бері де біршама уақыт өтті.  Кеше ғана сайланған әкім Ерлан Арын бір сөзінде Павлодардың ескі атауын қайтаруға қарсы емеспін деген ойды айтып қалыпты.

-  Бұл үлкен мәселе. Петропавл мен Павлодарға қатысты Елбасының нақты айтқан сөзі де бар. «Көршіміз Ресейде байырғы тарихи жер атауларын қайтарып жатыр ғой. Мысалы, Ленинградты, Сталинградты өзгертті. Олар сөйтіп жатқанда бізге де мұндай мәселеде тыс қалуға болмайды». Шын мәнінде ономастика мәселесін сөз еткенде, жер-су атаулары мен орман тоғайларымыздың ежелгі аттары ескерілулері керек. Өйткені ,бәрі де тарих. Соларды бірте-бірте қайтарсақ, көп мәселелерді шешер едік. Ономастиканы  тіл мәселесімен қатар қоямын. Себебі, екеуі бір-бірінен ажырамайды. Тоң жібімей жатыр. Бұл нені көрсетеді?  Отарлау бұғауынан әлі толық тазармағанымызды, бәлен жыл бодандықта болғанымыз санамыздан өшер емес. Жасқаншақтық, иілгіштік қанымызға сіңгені сондай, одан арылу оңайға соқпай тұр. Бар мәселе осында. Билік басында отырған азаматтар өздері бас болып қорқақтайды. Бұрындары да айтқанмын, мұндай күрделі мәселелерді әкімдердің құзырына беру дұрыс емес. Мұндай мәселені үкіметтік деңгейде шешу тиімді. Жоғары жақтан. Ономастика мәселесін аудан, облыс әкімдері шеше алмайды. Заңдарға тиісті өзгертулер енгізіп, жаппай жоғары жақтан шешіп отыру керек елдік мүддені ескеріп.

-  Жұмысқа орналастыңыз ба, аға?

- Әлі орналасқан жоқпын. Соңғы екі ай қарбалас болды ғой. Сайлаудың өтуін, билік тармақтарындағы ауыс-түйістердің болуын күттім. Елбасының айтқан сөзі бар ғой: «Депутаттарды жұмысқа орналастырамыз» деген. Сол жайында тапсырма да берген болатын. Сондықтан ойлаймын, менің мамандығыма сәйкес, қабілетіме сәйкес бір жұмыс табылатын шығар деп. Еңбек жасында болғаннан кейін жұмыс істеу керек.

- Сіз кәсіби журналиссіз? Қоғамдағы болып жатқан кез-келген мәселеге үн қосып келесіз? Келешекте не жазу ойыңызда бар? Мағжан әлемін зерттеген дүниелеріңіз тың деректермен толықты ма?

- Көңілде түрлі ойлар бар. Оларды кезі келгенде айта жатармын. Ал  Мағжанды қанша аспандатқанымызбен, әлі танып болған жоқпыз. Мағжанды білмейтіндер қоғамда толып жүр. Соны ескеріп Қызылжарда жүргенде «Мағжан» деген журнал шығарған едік. Қаржының аздығынан ол кейін шықпай қалды. Орайы келсе, сол журналды Астанада  жалғастырып шығарсам деген ойым бар. Мағжан  - Алаш баласына ортақ ұлы тұлға. Жалпы Мағжанды зерттеп, жазып жүргендер аз емес. Тың деректер де табылады іздеген адамға. Жуырда Мағжанмен бірге түрмеде отырған кісінің немересі маған қызық әңгіме айтты. Атасы білімді молда кісі болыпты. Қуғын-сүргінге ұшырап сотталған. Сол атасы қайтқанда немересі үлкендердің айтуымен жинаған діни кітаптарымен құрандарын басқа да қағаздарын бірге қойыпты. Артынан арапша жазылған қағаздарды қарап отырғанда,   марқұм қария Мағжанның өлеңдерін арапшаға аударып оқып отырған болып шығыпты.  Сөйтіп қолжазба өлеңдердің көбін атасымен бірге жер қойнына көміп тастаған екен немересі. Осындай әңгімені айтты маған. Оған сенерімізді де, сенбесімізді де білмей қалдық. Бұл Мағжанның әлі оқырманға жетпей жатқан жырлары бар екенін көрсетіп тұр.

- Көп өте қойған жоқ газет журнал беттерінде Бауыржан атамыз Сібірде жүргенде Мағжанды көріпті. Онымен сөйлесіпті деген «тың деректер» оқырманды елең еткізді. Осыдан не хабарыңыз бар?

-Өз басым оған сенген жоқпын. Мағжанды зерттеп жүргенімде Мағжанды білетін, көрген адамдармен сөйлескенмін. Мағжанның Қаһарман деген ағасының баласы Ғаділша оқыған тоқығаны мол, соғысқа қатысқан  адам еді. Одан кейін Хамза Абдулин деген ақын аға да Мағжан жайлы көп білетін. Сол кісілер маған ондай әңгімені айтқан емес. Естіген болса айтар еді. Ал егер мұның бәрі шын болса, Бауыржан батыр оны айтып жазып қалдырар еді. Себебі Баукеңде Мағжанның өлеңдерін сүйіп оқығаны өзінің естелігінде айтылады. Ештеңеден қаймықпаған батыр адам Мағжанды көргенін айтудан қорықты дегенге ешкім сенбес.Ең бастысы нақты дерек жоқ қой. Бос сөзге кім сенеді.

- Мағжан Алашшыл ақын. Оған сөз жоқ. Алайда тарихи деректер оның қаншалықты Алаш партиясына еңбек сіңіргенін көрсетіп бере алды ма?

- Мағжан Алаш партиясының жұмысына белсене араласқан. Ол жайында бұлтартпас тарихи құжаттар жетерлік. Жиналыстарына, бас қосуларына қатынасқан, басқару органдарына кіргені жөнінде де мәліметтер бар. Мағжанның болмысынан көрініп тұр ғой, алашшыл екені. Құрылтайларға өзі қызмет еткен аймақтардан қатынасқаны туралы деректер таптық.

-  Бұл жөнінде неге көп айтылмайды?

- Ол үшін Мағжанды насихаттау керек. Әлі де балғын ұрпақтың санасына сіңіруіміз керек. Мағжан, Мағжан дегенімізбен оны көкке көтере алмаймыз. Алғаш Мағжан ақталғанда көп жазылды. Дәл сондағыдай әлі күнге зерттеліп жазылған жоқ. Кейінгі уақыттары жазылғандар бірінен бірі көшіргендей өте ұқсас. Толыққанды зерттеу жағы кемшін. Талдап терең жазғандар да кездеседі. Алайда көп зертеушілер бір қалыптан шыққандай сүрлеуде жүр. Мағжанды тану үшін алаш баласына әлі көп іздену керек екені осыдан-ақ белгілі.

- Сұхбатыңыз үшін рахмет!

Әңгімелескен - Март ОЖАН
«Абай-ақпарат»