جاراسباي سۇلەيمەنوۆ: «ءۇش پارتيا بىرلىكتە بولسا، جۇمىس جاندانادى»
- جاراسباي قابدوللاۇلى، ءتورتىنشى شاقىرىلىم دەپۋتاتتارىنىڭ، جۋرناليستەردىڭ ءسىز تۋرالى پىكىرلەرى وتە جاقسى. ايتار جەردە توسىلىپ قالماعانىڭىزدى بىلەمىز. سويتە تۇرا بەسىنشى شاقىرىلىم تىزىمىنە ەنبەدىڭىز؟ ءتىل مەن ءدىلدىڭ جاناشىرلارى، جالپى ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوپ كوتەرىپ، ەرەكشە «كوزگە» تۇسكەندەر قاتاردان شىققان سىڭايلى؟ بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟
- ءدال وسىلاي ءبىر جاقتى تۇجىرىم جاساۋ دۇرىس ەمەس شىعار. ويتكەنى، ءجيى ايتىپ جۇرگەنىمدەي، پارلامەنتتىڭ قۇرامى سايلاۋ سايىن جاڭارىپ وتىرۋعا ءتيىس. سايلاۋ سايىن ەلىمىزدىڭ ەڭ جوعارعى وكىلەتتى ورگانىنا جاڭا بۋىن، جاڭا كوزقاراستاعى ادامدار كەلىپ جاتسا، بۇل - قۋانارلىق قۇبىلىس. قازىر جاڭادان سايلانعان ءماجىلىستىڭ قۇرامى تۋرالى، ونداعى ازاماتتار جايلى ءبىر جاقتى پىكىر ايتۋعا ەرتەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبى كەلىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ ىشىنەن دە ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىندار، ءتىل مەن وزگە دە قۇندىلىقتارىمىزعا قاتىستى ءتۇيىندى ماسەلەلەردى كوتەرەتىندەر شىعاتىنى ءسوزسىز.
- پارلامەنتتە وتىرعاندا حالىقتىڭ ءسوزىن ايتا الدىم دەپ ويلايسىز با؟
- جاراسباي قابدوللاۇلى، ءتورتىنشى شاقىرىلىم دەپۋتاتتارىنىڭ، جۋرناليستەردىڭ ءسىز تۋرالى پىكىرلەرى وتە جاقسى. ايتار جەردە توسىلىپ قالماعانىڭىزدى بىلەمىز. سويتە تۇرا بەسىنشى شاقىرىلىم تىزىمىنە ەنبەدىڭىز؟ ءتىل مەن ءدىلدىڭ جاناشىرلارى، جالپى ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوپ كوتەرىپ، ەرەكشە «كوزگە» تۇسكەندەر قاتاردان شىققان سىڭايلى؟ بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟
- ءدال وسىلاي ءبىر جاقتى تۇجىرىم جاساۋ دۇرىس ەمەس شىعار. ويتكەنى، ءجيى ايتىپ جۇرگەنىمدەي، پارلامەنتتىڭ قۇرامى سايلاۋ سايىن جاڭارىپ وتىرۋعا ءتيىس. سايلاۋ سايىن ەلىمىزدىڭ ەڭ جوعارعى وكىلەتتى ورگانىنا جاڭا بۋىن، جاڭا كوزقاراستاعى ادامدار كەلىپ جاتسا، بۇل - قۋانارلىق قۇبىلىس. قازىر جاڭادان سايلانعان ءماجىلىستىڭ قۇرامى تۋرالى، ونداعى ازاماتتار جايلى ءبىر جاقتى پىكىر ايتۋعا ەرتەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبى كەلىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ ىشىنەن دە ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىندار، ءتىل مەن وزگە دە قۇندىلىقتارىمىزعا قاتىستى ءتۇيىندى ماسەلەلەردى كوتەرەتىندەر شىعاتىنى ءسوزسىز.
- پارلامەنتتە وتىرعاندا حالىقتىڭ ءسوزىن ايتا الدىم دەپ ويلايسىز با؟
- وزىمە ءوزىم باعا بەرگەنىم قالاي بولار ەكەن؟! جاساعان تىرلىگىم ەلدىڭ كوز الدىندا عوي. شامام كەلگەنشە، حالىقپەن ءجيى كەزدەسىپ، تالاپ تىلەكتەرىن، ويلارىن ءبىلىپ وتىرۋعا تىرىستىم. ايماقتارعا شىققان سايىن، اسىرەسە، شالعايدا جاتقان قازاق اۋىلدارىنا بارىپ، جاعدايلارىن كوزىممەن كورىپ، ءماجىلىستىڭ قابىرعاسىندا كوتەرىپ ءجۇردىم. جەكە ماسەلەلەرىمەن كەلگەندەردى دە ەسىكتىڭ سىرتىنان قايتارعان كۇنىم بولعان جوق، بارىنە قولىمنان كەلگەنشە كومەكتەسۋگە تىرىستىم.
- شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ماجىلىسكە قايتا سايلانۋعا ءۇمىتىڭىز بولدى ما؟
- مەن بۇرىن دا ايتقانمىن. تاعى قايتالايمىن. قايتكەندە دە پارلامەنتتە قالۋعا تىرىسىپ، تالپىنىس جاساپ، اندا- مىندا جۇگىرگەن جوقپىن. جاراتىلىسىم سونداي. ونىڭ ۇستىنە مەن ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى سايلاۋ جۇيەسىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن ءبىر ادامداي بىلەمىن. سوناۋ كەڭەس زامانىنان بەرى سايلاۋ دوداسىنا قاتىسىپ كەلەمىن.كەزىندە قالالىق كەڭەستىڭ،ودان كەيىن وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان كەزدەرىم بولدى. ماسەلەن،1994 جىلى (ول ءبىر دەموكراتيانىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان كەزى ەدى عوي) ءتورت ۇمىتكەردىڭ اراسىنان توپ جارىپ، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى مانداتىن يەلەندىم. ءۇنسىز وتىرعان جوقپىن، تۋعان تىلىمىزگە، جالپى ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى ماسەلەلەردى ءجيى كوتەرىپ، كوزگە ءتۇستىم. سول كەزدە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ءماسليحاتىندا قازاقشا سويلەيتىن مەن عانا ەدىم. ىلەسپە اۋدارما بولا قويماسا دا، بۇل جاققا دا ءبىر شەرحان كەرەك شىعار دەپ، قازاقشا سويلەۋدەن تانبادىم. كەيىن ىلەسپە اۋدارما ەنگىزىلدى. ءالى ەسىمدە،قازاقشا سويلەپ تۇرمىن، زالداعىلار - دەپۋتاتتار، اۋدانداردىڭ، وبلىستىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى، ءبارى قۇلاقتارىنا تىڭدايتىن قۇرالدارىن ىلمەي، سىرەسىپ وتىر. قازاق ءتىلىن مەنسىنبەي وتىر. الگىلەردىڭ تۋعان تىلىمىزگە مۇرىندارىن شۇيىرگەندەرى نامىسىما تيگەنى سونشالىق، ءبارىن ۇمىتىپ، نەگىزگى ايتايىن دەگەن ويىمنان اۋىتقىپ، الدىمدا وتىرعان بيلىك وكىلدەرىن شەتىنەن سىناي باستادىم. ول كەزدە كەمشىلىك دەگەن اياق الىپ جۇرگىسىز ەدى عوي. اۋدارماشى اسحات دەگەن ازامات، مارقۇم وتە ءبىلىمدى جىگىت ەدى، مەنىڭ سوزىمە ءتىپتى ەكپىن بەرىپ جىبەردى. سودان كەيىن مەن مىنبەگە كوتەرىلسەم، ءبارى جاپا-تارماعاي الدارىندا تۇرعان قۇرالدارىن قۇلاقتارىنا ىلە باستايتىن بولدى. مۇنى ماقتانايىن دەپ ەسكە الىپ وتىرعان جوقپىن... كەلەسى سايلاۋدا دەپۋتاتتىققا وتكىزبەي تاستادى. سوندىقتان مەن ءۇشىن مۇنداي جاعداي تاڭسىق دۇنيە ەمەس.
قازىر ءبارىن پارتيانىڭ باسشىلىعى، اكىمدەر شەشىپ جاتىر عوي. بۇل نەگىزىندە دۇرىس ەمەس. ولاي دەيتىنىم، پارتيانىڭ ءوز ىشىندە باسەكەلەسۋ مۇمكىندىگى بولماي قالدى. بولاشاقتا پارتيالىق ءتىزىم ارقىلى عانا ەمەس، ءبىر مانداتتى وكرۋگتەردەن دە سايلانۋعا جول اشۋ كەرەك. بۇدان پارلامەنتتىڭ مارتەبەسى وسپەسە، كەمىمەيدى.
- سۋ ىشكەن قۇدىعىڭىزعا تۇكىرمەيتىنىڭىزدى بىلەمىز. الايدا «نۇر وتاننىڭ» اتىنان ماندات العانداردىڭ ىشىندە كىمدەرگە سەنىم ارتاسىز؟
- مەنىڭشە ماجىلىسكە كەلىپ جاتقانداردىڭ دەنى ءوز ەڭبەكتەرىمەن تانىلعان ازاماتتار. ءار سالادا. ولاردىڭ جۇمىسىنا الداعى كۇندەر - تارازى. ال ءوزىم بىلەتىن، جاقىن ارالاسقان ءبىر كوميتەتتە بولعان دەپۋتاتتار اراسىنان قايتا سايلانعان جازۋشى الدان سمايىلدى ەرەكشە اتاعىم كەلەدى. ءتىل، ۇلت ماسەلەسىندە ءۇنسىز قالعان ەمەس. تاباندىلىعىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. وسىنداي قاسيەتتەر روزاقۇل حالمۇرادوۆقا دا ءتان. ول كىسى دە مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى، باسقادا وتكىر ماسەلەلەردى كوتەرۋدەن تانبادى. ءوز پىكىرىن بىلدىرۋدە ەشكىمنەن جاسقانبادى. يسىمباەۆا گۇلميرا دا ءوزىن ءبىلىم سالاسىندا ۇلكەن تاجىريبە جيناقتاعان بىلىكتى مامان رەتىندە كورسەتە ءبىلدى. رامازان سارپەكوۆ، جاقىپ اسانوۆ، شاۆحات وتەمىسوۆ، ايگۇل سولوۆەۆا، نۇرتاي سابيليانوۆ... ايتا بەرسەم، وسىنداي ازاماتتارعا سەنىمىم زور. جاڭادان سايلانعانداردىڭ اراسىنان دا بىلىكتى دە، ءبىلىمدى كىسىلەر شىعارى انىق. اباي تاسبولاتوۆ، جانات جاراسوۆ، ورازگۇل اسانعازى، باقىتبەك سماعۇل سىندى ازاماتتار ءوز سوزدەرىن ايتۋعا ءتيىس.
- پارلامەنتكە كەزدەيسوق كەلىپ قالعانداردى كوزىڭىز شالمادى ما؟
- ون ساۋساق بىردەي ەمەس قوي،ونداي ادامداردىڭ دا بار ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
- «اقجول» پارتياسىنىڭ قانداي ۇرانمەن سايلاۋعا قاتىسقانىن ەل بىلەدى. ناتيجەسى ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟
- «اقجولدىڭ» ۇرانى ەلىم، ۇلتىم دەگەن ازاماتتاردى ەلەڭ ەتكىزگەنى راس. ءسويتىپ ەل تانيتىن ازاماتتاردىڭ ءبىرازىن سوڭدارىنان ەرتىپ الدى. الايدا، سول زيالى قاۋىمنىڭ بىردە بىرەۋى تىزىمگە ىلىككەن جوق. وسى جەردە ويلاناتىن ماسەلەلەر بار سياقتى.
- پارلامەنتتىڭ ىشكى جۇيەسى، اتقاراتىن فۋنكتسيالارى سىزگە تاڭسىق ەمەس. دەگەنمەن كوپپارتيالى پارلامەنتتىڭ زاڭ اياسىندا نەمەسە باسقا دا ساياسي كوزقاراستارىندا بولسىن، پىكىر قايشىلىقتارى تۋارى ءسوزسىز. ءوزىڭىز دە بىلەسىز، پارلامەنتتە «نۇر وتاننىڭ» ۇلەس سالماعى وراسان. «كوپ قورقىتادى،تەرەڭ باتىرادى» دەمەكشى، مۇشەلەرى از پارتيالاردىڭ «جالعىزدىڭ ءۇنى، جاياۋدىڭ شاڭى» شىقپايتىنىن كورسەتىپ جاتسا، مۇنىڭ اتى عانا كوپپارتيالى بولىپ قالماي ما؟
- مىنانى ەستە ۇستاعان ابزال. جاس مەملەكەت بولعاننان كەيىن زاڭ شىعارۋشى ورگانىمىز دا جاڭا-جاڭا اياعىن قاز باسىپ كەلەدى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، كوپپارتيالى پارلامەنت جاقسىلىقتىڭ نىشانى. كەزىندە پارلامەنتتىڭ قۇرامىندا كوپ پارتيانىڭ وكىلدەرى بولۋ ءۇشىن، نەگىز جاساپ، ءتيىستى زاڭداردى قابىلدادىق. ەندى مىنەكەي، سول زاڭدار بويىنشا سايلاۋ وتكىزىلىپ، پارلامەنتكە ەكى پارتيا ەمەس، ءۇش پارتيا كەلىپ وتىر. ارينە، ءبارى بىردەن ءبىز قالاعانداي بولماۋى مۇمكىن. «كوش جۇرە جۇرە تۇزەلەدى» ەمەس پە؟ ەرتەڭ باسقا پارتيالار دا قارا كورسەتەر ءسات تۋادى. ال بۇگىنگى سايلانعان پارتيالار وزدەرىنىڭ ويلارىن، ۇستانىمدارىن ايتىپ، پارلامەنتتىڭ ىشكى جۇمىسىنا جاڭاشا ءبىر سەرپىن اكەلەدى دەپ ويلايمىن. مەنىڭشە، سايلانعان پارتيالار جان-جاققا تارتپاي، ارقايسىسى ءوز بەتتەرىنشە تۇيە ايداماي، كەز كەلگەن ماسەلەنى تالقىلاعاندا، ەڭ الدىمەن ۇلتتىق مۇددەنى، قازاقستان حالقىنىڭ بولاشاعىن ويلاۋلارى كەرەك. سولاردىڭ قولايلارىنا كەلەتىن ماسەلەلەردى ايتا بىلسە، قۇبا-قۇپ. ءبىز بولعان ءبىر پارتيالى پارلامەنتتە دە، ءتۇرلى كەلىسپەۋشىلىكتەر ورىن الىپ جاتاتىن. سوعان قاراعاندا، كوپ پارتيالى پارلامەنتتىڭ كوتەرەر جۇگى اۋىر. مۇندا ءتۇرلى كوزقاراستاعى ادامدار كەلدى. تاعى ءبىر ايتقىم كەلەتىن نارسە، بار ماسەلە پارتيا اتىنان تۇسكەن دەپۋتاتتارعا بايلانىستى ەمەس. بۇل جەردە پارلامەنتتىڭ ءرولىن كوتەرۋ كەرەك.
- تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تارقاتىڭقىراپ ايتساڭىز؟
- ءالى دە بولسا ءماجىلىستىڭ ءرولى تومەن. وعان كەلتىرەتىن مىسالدار جەتىپ ارتىلادى. ءتىپتى كوپ. ءبىر عانا مىسال. جاقىندا سەنات تەلەراديو تۋرالى زاڭ قابىلدادى. سوندا ءبىر باپ بار. قاتىگەزدىكتى، زورلىق زومبىلىقتى ناسيحاتتاۋعا تىيىم سالىنادى دەگەن. بۇل جاڭا نورما ەمەس. اتا زاڭىمىزدا تۇر. ودان كەيىن ءبىز باق تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزدىك. سوندا دا وسى نورمانى قاراستىرىپ، ەنگىزدىك. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ ءبارى ورىندالىپ جاتقان جوق. ونى باقىلايتىن، ورىندالۋىن تالاپ ەتەتىن پارلامەنتتە قۇزىرەت جوق. مىسالى ۇكىمەت ساعاتتارى وتەدى. الايدا تيىمدىلىگى تومەن. تالاي رەت ايتتىق تا. وعان كەلگەن مينيسترلەر نەمەسە مينيسترلەردىڭ ورىنباسارلارى ىستەپ جاتقان جۇمىستارىن تىزبەلەپ ايتادى، ولارعا دەپۋتاتتار تاراپىنان ءتۇرلى سۇراقتار قويىلادى. سونىمەن بار ماسەلە بىتەدى. شىعىپ جاتقان ناتيجە شامالى. مەنىڭشە، بۇل دۇرىس ەمەس. بارلىعىن باقىلايتىن، سۇراۋ سالىپ وتىراتىن پارلامەنتتىڭ قولىندا تەتىك بولۋى كەرەك.
- وعان نە كەدەرگى؟
- بۇل جەردە ايتىلۋعا ءتيىس ماسەلە، زاڭداردىڭ جوبالارىن پارلامەنتكە ۇكىمەت ۇسىنادى. سوندىقتان بارلىعىن دايىنداپ اكەلەدى دە پارلامەنتتە جاندارىن سالىپ قورعاپ، دەپۋتاتتاردىڭ قاتىسۋىمەن تالقىلايدى. مەن ويلايمىن، پارلامەنت زاڭ شىعارۋشى ورگان بولعاندىقتان زاڭداردىڭ باسىم كوپشىلىگىن وزدەرى جاساۋى كەرەك. بۇل دەگەن ءوزى جاساپ، ءوزى تالقىلاپ، ءوزى قابىلداۋ دەگەن ءسوز. ارينە، ۇكىمەتتىڭ وكىلدەرى قاتىسادى. ۇكىمەت زاڭدى ءوز قىزمەتتەرىنە، جاعدايلارىنا بەيىمدەپ جاسايدى دا، كوپتەگەن نورمالارى دەپۋتاتتاردىڭ كوڭىلىنەن شىعا بەرمەيدى. اسىرەسە، شىعىندى نورمالار قابىلدانباي جاتادى.ۇكىمەت ادامدارى شىعىندى نورما دەسە، ازار دا بەزەر بولىپ، قۇلاقتارىنا قول اپارتپايدى. سونىڭ ءبارى قارجىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن بولىپ جاتقان جوق. ەلىمىزدە جىل سايىن قىرۋار قارجى يگەرىلمەي جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. مەنىڭ ويىمشا، قازىر پارلامەنتتىڭ قۇرامىندا مىقتى-مىقتى زاڭگەرلەر وتىر. قىزمەتكەرلەر جەتكىلىكتى. دەپۋتاتتاردىڭ قۇرامى دا ىرىكتەلىنىپ الىندى. سول سەبەپتى كەيبىر زاڭداردى وزدەرى ۇسىنىپ، وزدەرى تالقىلاپ جاتسا، جاعداي باسقاشا بولار ەدى.
- وسى جەردە مىناداي زاڭدى سۇراق تۋادى. نەگىزى پارلامەنتكە قاي سالانىڭ ماماندارى بارعان دۇرىس؟
- ءسوز جوق،بىلىكتى زاڭگەرلەر بولۋى كەرەك. ارينە، قازىرگىدەي جاعدايدا ەكونوميكانى جاقسى بىلەتىن، وزىق تەحنولوگياعا، يننوۆاتسيالىق جوبالارعا جۇيرىك ازاماتتارعا ورىن تابىلعانى ءجون. دەگەنمەن،وسىلارمەن عانا شەكتەپ تاستاي المايسىز.
- جوعارىدا ءوزىڭىز ايتقان «اقجولدان» سايلانعانداردىڭ دەنى كاسىپكەرلەر. ءسوز بەن ءىستىڭ اراسىندا الشاقتىق بولاتىنىن زيالى قاۋىم ەندى ءتۇسىنىپ جاتقانداي؟
- ول پارتيا تۋرالى كەسىپ-ءپىشىپ ەشتەڭە ايتا المايمىن. سايلاۋ تۋرالى زاڭعا سايكەس ولار وزدەرىنىڭ باعدارلامالارىن ۇسىندى، جۇمىستارىن وتكىزدى. سوسىن پارتيالىق تىزىمگە ەنگىزىلگەن ادامداردان وزدەرى ىرىكتەپ الدى. بۇل پارتيا باسشىلىعىنىڭ ءىسى. وعان ەشكىمنىڭ ارالاسۋعا قۇقى جوق. بىراق مەنىڭ كوڭىلىمنەن شىقپاي جۇرگەنى، «اقجول» پارتياسى باسىندا «ءبىز الاشتىڭ تۋىن كوتەرىپ شىعامىز. ءا. بوكەيحانوۆتاردىڭ ءىزباسارى بولامىز» دەپ حالىققا ۇندەۋ تاستاعانان كەيىن، ىرىكتەلگەن قۇرامدا دا زيالىلاردىڭ بولعانى دۇرىس ەدى دەگەن پىكىردەمىن. ءويتىپ حالىقتى الداپ كەرەگى قانشا؟ ودان دا اشىق تۇردە ءبىز كاسىپكەرلىكتى قولدايتىنداردىڭ پارتياسىمىز دەپ ايتقاندا، «قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش» بولاتىن ەدى. اناۋ سايلانعان كاسىپكەرلىك قۇرىلىمداردىڭ باسشىلارى الاشتىڭ ءسوزىن سويلەيدى دەپ ايتا المايمىن.
- وسىمەن ساباقتاس، تامىرلاس ءبىر سۇراق. دەپۋتاتتىق ساۋالدى از جولداعان جوقسىز. سولاردىڭ ناتيجەسىن ايتا كەتىڭىزشى؟
- ۇلكەن-ۇلكەن وزەكتى ماسەلەلەر دەپۋتاتتار تاراپىنان ۇنەمى جولدانىپ جاتادى. وكىنىشكە قاراي، سولاردىڭ قايتارىمى كوڭىلدەن شىقپايدى. الىنعان جاۋاپتارعا قانعاتتانىپ وتىرعان دەپۋتاتتى ءوز باسىم كورگەن ەمەسپىن. دەپۋتاتتىق ساۋالىما وڭ شەشىم تاپتىم دەگەندەر نەكەن-ساياق. دەپۋتاتتاردىڭ ءرولىن كوتەرمەسەك، وسىلاي جالعاسا بەرەمە دەپ قورقام. جالپى دەپۋتاتتاردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ كەرەك دەگەن وي وسىدان بارىپ تۋىپ وتىر. ەگەر دەپۋتاتتىڭ مارتەبەسى شىن مانىندە جوعارى بولسا، ساۋالدار مەن تالاپتاردىڭ ەشقايسىسى جاۋاپسىز قالماس ەدى. ءجۇردىم-باردىم قارايتىندارعا تۇساۋ سالىنىپ، جۇيەگە تۇسەر ەدى. جاسىراتىنى جوق، كەيبىر ساۋالدارعا مينيسترلىكتىڭ تومەنگى بۋىندارىنداعى قىزمەتكەرلەرى جاۋاپ دايىندايدى، وعان جوعارى باسشىلار قاراماستان قول قويا سالاتىنداي كورىنەدى.
- ءوزىڭىز دە بىلەسىز، جەتى پايىزدان استام داۋىسقا «اقجول» مەن «كومۋنيستتەر» عانا يەك ارتتى. وزدەرىنە سەنىمدەرى زور بولعان «اۋىل» مەن «ادىلەت»، «ازات» پەن «پاتريوتتار» شاڭ قاپتى. بۇرىنعى دەپۋتات، تاجىريبەلى جۋرناليست رەتىندە ويىڭىزدى بىلسەك؟
- بۇرىندارى دا تالاي رەت ايتقانمىن، بۇل ارادا ەشقانداي سىر جوق. جالپى، بىزدەگى «نۇر وتاننان» باسقا پارتيالار حالىقپەن جۇيەلى تۇردە جۇمىس جۇرگىزىپ كەلە جاتقان جوق. مەنىڭ بايقاۋىمشا، ولار سايلاۋ كەزىندە عانا توبە كورسەتەدى. سايلاۋ كەزىندە عانا الگىندەي پارتيالاردىڭ بار ەكەنىن حالىق كورەدى. نەگىزىندە، پارتيا قۇرعاننان كەيىن ولار بيلىككە تالاسۋلارى كەرەك. ەجەلدەن قالىپتاسقان الەمدىك تاجىريبەدە بار نارسە بۇل. ءبىزدىڭ پارتيالاردىڭ اۋىزدارىنان ەلدى ەلەڭدەتەر سوزدەر شىقپايدى. پارتيانى قۇردى، جۇمىس ىستەپ جاتىر. ول پارتيانى نەگە قۇرعاندارىن كەيبىر پارتيا وكىلدەرى وزدەرى دە بىلمەيدى، سايلاۋ كەزىندە پارلامەنتتىڭ قۇرامىندا بولۋ بىلە-بىلگەنگە بيلىككە يەك ارتۋ. ولار الگىندەي جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزبەگەننەن كەيىن حالىق ولاردى بىلمەيدى، قولدامايدى. كوپتەگەن پارتيالاردىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردە، ايماقتاردا ۇيىمدارى جوق. الماتى دا، استانادا بولۋى مۇمكىن ازعانتاي ادامدارى. مىنە، سونىڭ ناتيجەسىن سايلاۋدىڭ بارىسى كورسەتتى. كەي پارتيالاردىڭ ەشقانداي قولداۋعا يە بولا الماي وتىرعانىن وسىنىڭ سالدارى. السىزدىكتەرىن بىرەۋدەن ەمەس، وزدەرىنەن كورۋلەرى كەرەك. كەلەشەكتە وسىلاردان ساباق السا يگى. بيلىكتەن ءۇمىتى بار كەز كەلگەن پارتيا بۇقارا حالىقپەن جاندى جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەنسىن. مىقتى-مىقتى باعدارلامالارمەن ەلدى وزىنە تارتسىن. كىم كەدەرگى. ول جوق قوي...
- پارتيالار اراسىنداعى ايتىس-تارتىسقا كوزقاراسىڭىز؟
- پارتيالاردىڭ اراسىنداعى داۋ-داماي جۇيەسىزدىكتىڭ باستاۋى. ورتا جولدا كەيبىرىنىڭ دودادا شىعىپ قالۋى دا كەزدەيسوقتىق ەمەس. بايقاعانىم، ولاردا قالىپتاسقان ساباقتاستىق، ىتىماقتاستىق جوق. ايتپەسە، «رۋحانياتتاعى» جىگىت كەلدى دە پارتيانىڭ تىزگىنىن قولىنا الدى. بۇرىن ەشكىم ەستىمەگەن، بىلمەگەن، كەرەك دەسەڭىز تانىمايدى دا ونى. پارتيا وكىلى مەنىڭشە، ءىسى مەن بەدەلىمەن بيىك بولۋى كەرەك قوي. وسىنداي ءىستىڭ ارتى اقىر اياعىندا ورعا جىعىپ جاتاتىنىن كوردىك. كەي ازاماتتار ءبىر پارتيادان ءبىر پارتياعا كوشە سالادى. تاڭقالاسىڭ. بۇل دا بولسا ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە ساياسي الاڭداعى ساۋاتسىزدىعىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى. ۇستانىمىمىزدىڭ السىزدىگىنەن دە حابار بەرەدى. جالپى مەن ءوزىم ولاردى پارتيا دەپ سانامايمىن.
- «نۇر وتاننىڭ» ەكى جاعىندا قوس قاناتىنداي بولىپ وتىرعان الاشتىڭ جولىن قۋشى «اقجول» مەن الاشتىڭ تۇبىنە جەتكەن «كوممۋنيستەردى» كوز الدىڭىزعا قالاي ەلەستەتەسىز؟
- ەكى پارتيانى دا كىنالاۋدان اۋلاقپىن. ولار جۇمىس جۇرگىزدى، بەرىلگەن مۇمكىندىكتەردى دۇرىس پايدالاندى. ءسويتىپ پارلامەنتكە كەلدى. مەنىڭشە، ولاردى قولداۋ كەرەك. باسقا پارتيالار وسىنى ءتۇسىنىپ، الداعى ۋاقىتتا ەرتەرەك قامدانۋعا تىرىسسا جاقسى بولار ەدى. جاستار جاعى كوممۋنيستەردى بىلمەگەنىمەن، ەرەسەكتەر ۇمىتا قويماعانى انىق. سوڭعى جىلدارى قانشاما جازىلعانىمەن، الاشتى جاستار تەرەڭ بىلەدى دەپ ماقتانۋعا ەرتە. ال ءالى كۇنگە كەڭەستىك ءداۋىردى اڭسايتىندار بار ەكەنى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ توپ جارىپ كەلگەنىنەن كورىنىپ تۇر ەمەس پە؟ دەگەنمەن ءوزىم كوممۋنيستەردىڭ باعدارلاماسىن دا، ۇستانىمىن دا قولدامايمىن.
- "جاڭاوزەن وقيعاسىنان كەيىن «نۇر وتاننىڭ» بەدەلى تومەندەيدى", - دەپ بال اشقان ساياسي ساراپشىلاردىڭ بولجامى تەرىسكە شىققانداي؟ وسىعان ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- جاڭاوزەن - بار قازاقتىڭ قاسىرەتى.وعان كىنالىلەر جازاسىن الۋعا ءتيىس. مۇنداي وقيعانىڭ ەندى قايتىپ قايتالانباۋىن بۇكىل حالىق تىلەپ وتىر. ءبىز وعان ءالى تالاي رەت ورالامىز. ال ءدال قازىر بەلگىلى ءبىر تۇجىرىم جاساۋعا ەرتەمە دەيمىن.
- سايلاۋ بارىسىندا ۋادە بەرگىشتەر كوبەيەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز؟ بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟
- انانى بۇيتەمىز، مىنانى سويتەمىز دەۋشىلەر سايلاۋ بارىسىندا كوپ بولدى. كوممۋنيستەر دە ءبىراز جەلپىندى. وپپوزيتسيا دا ءبىراز جەرگە بارىپ قايتتى. سولارعا سەنىپ قالاتىن حالىق كوپ قوي. مىسالى، ءبىر پارتيا بەنزيننىڭ ءبىر ءليترى قىرىق تەڭگە بولادى دەپ سالدى. شىندىعىنا كەلگەندە، ولاردىڭ ءۇيىپ-توگىپ جاتقاندارى پارلامەنتكە تىرەلىپ تۇرعان ماسەلەلەر ەمەس. پارلامەنت - زاڭ شىعارۋشى ورگان. ال نارىقتىڭ ءوز تالاپتارى بار. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرمەي قۇر داۋرىعۋعا بولمايدى.
- ءتورتىنشى شاقىرىلىمداعى دەپۋتاتتار اراسىندا ءتىل ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنەن تاستاماي كوتەرىپ وتىرعانداردىڭ اراسىندا ءسىز دە بولدىڭىز. الايدا ءتۇرى قوڭىر بولعانىمەن ءتىلى شۇبار ماجىلىسىمەندەر ورە تۇرەگەلىپ قولداي كەتكەن جوق. دەگەنمەن كەي ساراپشىلاردىڭ سوزىنە سەنسەك، قازاقىلىقتىڭ ءيسى شىعاتىن ءتورتىنشى شاقىرىلىممەن جىلاپ كورىسەتىن ءتارىزدىمىز؟
- مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋگە ءتيىس. جينالىستاردى، وتىرىستاردى مەملەكەتتىك تىلدە وتكىزۋگە، دەپۋتاتتاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋىنە پارلامەنتتە بار جاعداي جاسالعان. اۋدارماشىلار ساقاداي ساي. ىلەسپە اۋدارما دايىن. جابدىقتار جەتكىلىكتى. تەك بۇل ارادا ازاماتتاردىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگى جەتىسپەيدى. سوسىن تالاپ از.
- قانداي تالاپ بولعانى دۇرىس؟
- دەپۋتاتتاردىڭ وزدەرى ءبىر - بىرىنە تالاپ قويا بىلسە. ءتىلدىڭ جاناشىرلارى وتىر عوي سول ارادا. ايتۋلارى كەرەك. بۇل قازاق ەلىنىڭ پارلامەنتى، مۇنداعى نەگىزگى ءتىل مەملەكەتتىك ءتىل دەپ. ول ارادا ءوزىم دە بولدىم، حالىق تا كورىپ ءجۇر، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەمەيتىن، سويلەگىسى كەلمەيتىن قانداستارىمىز وتىر. سولارعا تالاپتى كۇشەيتۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ولاردى: "سەن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيسىڭ!", دەپ پارلامەنتتەن شەتتەتىپ تاستاي المايمىز عوي. ونىڭ ءبارى ۋاقىتپەن كەلەدى. ءتىل جاناشىرلارى پارلامەنتتە ءتىلدى بىلمەيتىندەر كوپ وتىر دەپ بۇعىپ قالماي، ءتىل ماسەلەسىن وتكىر قويىپ، كوتەرىپ وتىرۋعا ءتيىس. بۇل - ۇلتىن سۇيەتىن ازاماتتاردىڭ مىندەتى. تىلگە كەلگەندە ايانىپ قالماۋ كەرەك. قامشىلاپ وتىرۋ كەرەك قالعىپ كەتكەندەردى.
- مىسالى، ەل پرەزيدەنتى بولۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تالاپ ەتىلەدى. وندا قۇزىرلى ورگاننىڭ ءبىرى سانالاتىن پارلامەنتتىڭ دەپۋتاتتارىنا سونداي تالاپ نەگە قويىلماسقا؟
- ونداي پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر عوي. ول نەگىزسىز ەمەس. شىن مانىندە ورىندى تالاپ. ءبىزدىڭ پارلامەنتتى مەملەكەتتىك تىلدە ءجۇز پايىز سويلەتۋ قيىن بولىپ تۇر. جيىرما جىلدا قىرۋار شارۋا بىتىرگەنىمىزبەن، توقمەيىلسيتىن جايىمىز جوق. سوندىقتان دەپۋتات بولام، مەملەكەتتىڭ جوعارى وكىلەتتى ورگانىندا قىزمەت ىستەيمىن دەگەن ادام ءتىلدى مەڭگەرۋى كەرەك، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە. دەمەك،ولاردان ەمتيحان الىپ جاتسا ارتىقتىعى بولماس ەدى. وعان دا تۇبىندە كەلەتىن شىعارمىز دەپ ويلايمىن. الايدا، ءوزىم جۇرت ايتىپ جۇرگەن وسى پىكىردى جاقتايمىن.
- پەتروپاۆلدىڭ بايىرعى اتاۋىن قايتارۋ تۋرالى دەپۋتاتتىق ساۋالىڭىز ەل ەسىندە. قاۋعا تيگەن ورتتەي شارپىعانى سونداي قوعامدىق پىكىر تۋعىزدى. سول-اق ەكەن، جوعارى پالاتاداعى جەرلەسىڭىز تاسباي سيمامباەۆ سىزبەن ءسوز جارىستىردى. ودان بەرى دە ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. كەشە عانا سايلانعان اكىم ەرلان ارىن ءبىر سوزىندە پاۆلوداردىڭ ەسكى اتاۋىن قايتارۋعا قارسى ەمەسپىن دەگەن ويدى ايتىپ قالىپتى.
- بۇل ۇلكەن ماسەلە. پەتروپاۆل مەن پاۆلودارعا قاتىستى ەلباسىنىڭ ناقتى ايتقان ءسوزى دە بار. «كورشىمىز رەسەيدە بايىرعى تاريحي جەر اتاۋلارىن قايتارىپ جاتىر عوي. مىسالى، لەنينگرادتى، ستالينگرادتى وزگەرتتى. ولار ءسويتىپ جاتقاندا بىزگە دە مۇنداي ماسەلەدە تىس قالۋعا بولمايدى». شىن مانىندە ونوماستيكا ماسەلەسىن ءسوز ەتكەندە، جەر-سۋ اتاۋلارى مەن ورمان توعايلارىمىزدىڭ ەجەلگى اتتارى ەسكەرىلۋلەرى كەرەك. ويتكەنى ،ءبارى دە تاريح. سولاردى بىرتە-بىرتە قايتارساق، كوپ ماسەلەلەردى شەشەر ەدىك. ونوماستيكانى ءتىل ماسەلەسىمەن قاتار قويامىن. سەبەبى، ەكەۋى ءبىر-بىرىنەن اجىرامايدى. توڭ جىبىمەي جاتىر. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ وتارلاۋ بۇعاۋىنان ءالى تولىق تازارماعانىمىزدى، بالەن جىل بوداندىقتا بولعانىمىز سانامىزدان وشەر ەمەس. جاسقانشاقتىق، يىلگىشتىك قانىمىزعا سىڭگەنى سونداي، ودان ارىلۋ وڭايعا سوقپاي تۇر. بار ماسەلە وسىندا. بيلىك باسىندا وتىرعان ازاماتتار وزدەرى باس بولىپ قورقاقتايدى. بۇرىندارى دا ايتقانمىن، مۇنداي كۇردەلى ماسەلەلەردى اكىمدەردىڭ قۇزىرىنا بەرۋ دۇرىس ەمەس. مۇنداي ماسەلەنى ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە شەشۋ ءتيىمدى. جوعارى جاقتان. ونوماستيكا ماسەلەسىن اۋدان، وبلىس اكىمدەرى شەشە المايدى. زاڭدارعا ءتيىستى وزگەرتۋلەر ەنگىزىپ، جاپپاي جوعارى جاقتان شەشىپ وتىرۋ كەرەك ەلدىك مۇددەنى ەسكەرىپ.
- جۇمىسقا ورنالاستىڭىز با، اعا؟
- ءالى ورنالاسقان جوقپىن. سوڭعى ەكى اي قاربالاس بولدى عوي. سايلاۋدىڭ ءوتۋىن، بيلىك تارماقتارىنداعى اۋىس-تۇيىستەردىڭ بولۋىن كۇتتىم. ەلباسىنىڭ ايتقان ءسوزى بار عوي: «دەپۋتاتتاردى جۇمىسقا ورنالاستىرامىز» دەگەن. سول جايىندا تاپسىرما دا بەرگەن بولاتىن. سوندىقتان ويلايمىن، مەنىڭ ماماندىعىما سايكەس، قابىلەتىمە سايكەس ءبىر جۇمىس تابىلاتىن شىعار دەپ. ەڭبەك جاسىندا بولعاننان كەيىن جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
- ءسىز كاسىبي ءجۋرناليسسىز؟ قوعامداعى بولىپ جاتقان كەز-كەلگەن ماسەلەگە ءۇن قوسىپ كەلەسىز؟ كەلەشەكتە نە جازۋ ويىڭىزدا بار؟ ماعجان الەمىن زەرتتەگەن دۇنيەلەرىڭىز تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتى ما؟
- كوڭىلدە ءتۇرلى ويلار بار. ولاردى كەزى كەلگەندە ايتا جاتارمىن. ال ماعجاندى قانشا اسپانداتقانىمىزبەن، ءالى تانىپ بولعان جوقپىز. ماعجاندى بىلمەيتىندەر قوعامدا تولىپ ءجۇر. سونى ەسكەرىپ قىزىلجاردا جۇرگەندە «ماعجان» دەگەن جۋرنال شىعارعان ەدىك. قارجىنىڭ ازدىعىنان ول كەيىن شىقپاي قالدى. ورايى كەلسە، سول جۋرنالدى استانادا جالعاستىرىپ شىعارسام دەگەن ويىم بار. ماعجان - الاش بالاسىنا ورتاق ۇلى تۇلعا. جالپى ماعجاندى زەرتتەپ، جازىپ جۇرگەندەر از ەمەس. تىڭ دەرەكتەر دە تابىلادى ىزدەگەن ادامعا. جۋىردا ماعجانمەن بىرگە تۇرمەدە وتىرعان كىسىنىڭ نەمەرەسى ماعان قىزىق اڭگىمە ايتتى. اتاسى ءبىلىمدى مولدا كىسى بولىپتى. قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ سوتتالعان. سول اتاسى قايتقاندا نەمەرەسى ۇلكەندەردىڭ ايتۋىمەن جيناعان ءدىني كىتاپتارىمەن قۇراندارىن باسقا دا قاعازدارىن بىرگە قويىپتى. ارتىنان اراپشا جازىلعان قاعازداردى قاراپ وتىرعاندا، مارقۇم قاريا ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن اراپشاعا اۋدارىپ وقىپ وتىرعان بولىپ شىعىپتى. ءسويتىپ قولجازبا ولەڭدەردىڭ كوبىن اتاسىمەن بىرگە جەر قوينىنا كومىپ تاستاعان ەكەن نەمەرەسى. وسىنداي اڭگىمەنى ايتتى ماعان. وعان سەنەرىمىزدى دە، سەنبەسىمىزدى دە بىلمەي قالدىق. بۇل ماعجاننىڭ ءالى وقىرمانعا جەتپەي جاتقان جىرلارى بار ەكەنىن كورسەتىپ تۇر.
- كوپ وتە قويعان جوق گازەت جۋرنال بەتتەرىندە باۋىرجان اتامىز سىبىردە جۇرگەندە ماعجاندى كورىپتى. ونىمەن سويلەسىپتى دەگەن «تىڭ دەرەكتەر» وقىرماندى ەلەڭ ەتكىزدى. وسىدان نە حابارىڭىز بار؟
-ءوز باسىم وعان سەنگەن جوقپىن. ماعجاندى زەرتتەپ جۇرگەنىمدە ماعجاندى بىلەتىن، كورگەن ادامدارمەن سويلەسكەنمىن. ماعجاننىڭ قاھارمان دەگەن اعاسىنىڭ بالاسى عادىلشا وقىعان توقىعانى مول، سوعىسقا قاتىسقان ادام ەدى. ودان كەيىن حامزا ابدۋلين دەگەن اقىن اعا دا ماعجان جايلى كوپ بىلەتىن. سول كىسىلەر ماعان ونداي اڭگىمەنى ايتقان ەمەس. ەستىگەن بولسا ايتار ەدى. ال ەگەر مۇنىڭ ءبارى شىن بولسا، باۋىرجان باتىر ونى ايتىپ جازىپ قالدىرار ەدى. سەبەبى باۋكەڭدە ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن ءسۇيىپ وقىعانى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە ايتىلادى. ەشتەڭەدەن قايمىقپاعان باتىر ادام ماعجاندى كورگەنىن ايتۋدان قورىقتى دەگەنگە ەشكىم سەنبەس.ەڭ باستىسى ناقتى دەرەك جوق قوي. بوس سوزگە كىم سەنەدى.
- ماعجان الاششىل اقىن. وعان ءسوز جوق. الايدا تاريحي دەرەكتەر ونىڭ قانشالىقتى الاش پارتياسىنا ەڭبەك سىڭىرگەنىن كورسەتىپ بەرە الدى ما؟
- ماعجان الاش پارتياسىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسقان. ول جايىندا بۇلتارتپاس تاريحي قۇجاتتار جەتەرلىك. جينالىستارىنا، باس قوسۋلارىنا قاتىناسقان، باسقارۋ ورگاندارىنا كىرگەنى جونىندە دە مالىمەتتەر بار. ماعجاننىڭ بولمىسىنان كورىنىپ تۇر عوي، الاششىل ەكەنى. قۇرىلتايلارعا ءوزى قىزمەت ەتكەن ايماقتاردان قاتىناسقانى تۋرالى دەرەكتەر تاپتىق.
- بۇل جونىندە نەگە كوپ ايتىلمايدى؟
- ول ءۇشىن ماعجاندى ناسيحاتتاۋ كەرەك. ءالى دە بالعىن ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك. ماعجان، ماعجان دەگەنىمىزبەن ونى كوككە كوتەرە المايمىز. العاش ماعجان اقتالعاندا كوپ جازىلدى. ءدال سونداعىداي ءالى كۇنگە زەرتتەلىپ جازىلعان جوق. كەيىنگى ۋاقىتتارى جازىلعاندار بىرىنەن ءبىرى كوشىرگەندەي وتە ۇقساس. تولىققاندى زەرتتەۋ جاعى كەمشىن. تالداپ تەرەڭ جازعاندار دا كەزدەسەدى. الايدا كوپ زەرتەۋشىلەر ءبىر قالىپتان شىققانداي سۇرلەۋدە ءجۇر. ماعجاندى تانۋ ءۇشىن الاش بالاسىنا ءالى كوپ ىزدەنۋ كەرەك ەكەنى وسىدان-اق بەلگىلى.
- سۇحباتىڭىز ءۇشىن راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن - مارت وجان
«اباي-اقپارات»
