5. Дамолла Битілеуов

Сұрақ-жауаптың келесі кезегі Ташкентте суретке түскен топты кісінің ішіндегі Дамолла Битілеуовке келді. Ол кезінде "Алашорда" әскерінің сабында болғандықтан да, тергеушілер сұрақты бірден Торғай оқиғасына қатысты қойған. Сондай-ақ тергеушілер өздеріне күдікті көрінген жайларды, әсіресе, Абдуллин мен Бірімжанов жөнінде тәптіштей қазбалаған сияқты.

"Дамолла Битілеуовтің тергеуінің хаттамасы. 1929 жыл. 3 қаңтар.

5. Дамолла Битілеуов

Сұрақ-жауаптың келесі кезегі Ташкентте суретке түскен топты кісінің ішіндегі Дамолла Битілеуовке келді. Ол кезінде "Алашорда" әскерінің сабында болғандықтан да, тергеушілер сұрақты бірден Торғай оқиғасына қатысты қойған. Сондай-ақ тергеушілер өздеріне күдікті көрінген жайларды, әсіресе, Абдуллин мен Бірімжанов жөнінде тәптіштей қазбалаған сияқты.

"Дамолла Битілеуовтің тергеуінің хаттамасы. 1929 жыл. 3 қаңтар.

(Екінші жауап, бірақ мазмұнына орай алдыға салынды): 915 жылы жәдитше бала оқыту үшін біздің ауылға өз болысымыздың ішінде тұратын Абдуллин Кенжеғали мұғалімдікке келді. Абдуллин бізге келісімен мен ескі медресені тастадым да, Абдуллиннің мектебіне ауыстым. Ол Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовты бәрінен жоғары қоятын. Одан дәріс ала жүріп мен соның ықпалында кеттім де ұлтшылдық дертіне шалдықтым. (Бірінші жауаптың басы): 1918 жылы "Алашорданың" жасағына жігіттер жинау үшін біздің ауылымызға Кенжин мен Қаратілеуов келді, олардың қасында ақтөбелік Абдуллин бар екен. Мен ол кезде 18 жаста едім, еш жерде оқымайтынмын, орысша білмейтінмін, тек қана "Қазақ" газетін ғана оқитынмын, сол жолы олар мені "Алашорда" жаққа шығуға үгіттеді. "Алашорданың" жасағына енген соң мен алты ай бойы жай ғана жасақ (милиционер) міндетін атқардым. Колчак үкіметі "Алаш" автономиясын мойындамайтынын мәлімдегеннен кейін біздің ақтөбелік жігіттер ауылдарына қайтып кетті. Біз Торғайдан мамыр айында кеттік, алашордалықтар сонда қалды. Қыс бойы Орынбордағы қазақ ревкомында істедім де, көктем шыққан соң ауылға қайттым, онда ауылшаруашылық жұмысымен айналыстым.

Күзге қарай Ташкентке аттандым. Есполов, Дулатов, Бірімжанов менен кейін келді, ал Досмұхамедов Жаһанша мен Халел, Жәленов Кәрім, Иса Қашқынбаев маған дейін осында келіп алыпты, мен оларды танымаушы едім. Дулатовты, Есполовты, Бірімжановты бұрыннан "Алашорданың" тұсынан білетінмін. Ташкентке Қазақ институтына түсу үшін барып едім, алайда қабылдау уақыты өтіп кетіпті де, мені сол институттың жанындағы үлгі-тәжірибе мектебіне мұғалім етіп алды. Мен сол кездің өзінде жастардың арасында әлдебір салқындықтың барын аңғардым. Ол кезде Әділев пен Болғанбаев жоқ еді.

Күндердің бір күнінде Дулатов маған: сен бүгін редакцияға келіп кет, онда Торғайдан, Ақтөбеден, тағы басқа да жерден Ташкентке келген бауырларымыз жиналады, ақылдасатын мәселе бар, - деді. Мен оның бұл шақыруына қатты таңданып қалдым, зады мені  "Алашордада" қызмет еткен деп ойлап қалса керек.

Шақырған жеріне барғанда, ол арадан Есполов пен Досмұхамедов Халелді көрдім. Алайда бұл кеш босқа өтті, себебі ешкім де жиналмады. 2-3 күннен кейін тағы да кездесу мезгілі белгіленді. Бұл  жолы Досмұхамедов Халелдің үйіне жиналдық. Олар әлдебір ұйым құру, оның жарғысын қабылдау, мүшелікке алу т.б. туралы пікір алысты. Олар ұйымның жоспарын тияақтап, Орынбордан нұсқау алуды не Дулатовқа, не Есполовқа, әйтеуір, екеуінің біреуіне тапсырды. Досмұхамедов Халел мен Дулатов екеуі бұл арада ерекше ықпал жасап, ынта танытты, қысқаша айтқанда, бар істі сол екеуі шешті. Содан кейін Болғанбаев пен Әділев келді. Одан бұрын Әділевті білмейтінмін, ал Болғанбаевті төңкеріске дейін Орынбор қаласында бірінші рет көргемін. Ол сол күні түнде келіпті, бұған дейін Досмұхамедов Халелдің үйінде, не Дулатовтың үйінде болып, Болғанбаев пен Әділев өзара кеңес өткізіпті, мен ол жиналыста болғамын жоқ. Ол кезде Дулатов ТурЦИК-тің жатақанасында тұрды.

Арада 3 күн өткеннен кейін тағы да бас қостық, Әділев пен Болғанбаевтің Орынбордан келгенін, олардың біреуі осында қалатынын, ал Болғанбаевтің шығыс жақтағы бір елдің шекарасынан өтуі керектігі жөнінде айтылды. Мен көп нәрсені түсінгемін жоқ. Болғанбаевті Жетісуға жібермеді. Ол кезде Валидов Бұқарада еді, сондықтан да олар Бұқарадағы Валидовке бір өкіл жіберу туралы шешім қабылдады. Болғанбаев пен Әділев барсын - десті. Ол кезде менің дәрістерім де бітіп еді, сондықтан да Бұқараны көргім келіп, олармен бірге мен де барып келсем қайтеді, - дедім, олар келісімін берді, неге екенін білмеймін олар жолға шығуға үлгере алмай қалды, мен қай жерде кездесетінімізді айттым да, жолға шықтым. Мен Қоқанға (Бұқара болуы тиіс, өйткені Қоқан шаһары мүлдем басқа бағытта - Т.Ж.) түн ішінде келдім де, әскери  нәзір Арифовтың үйіне бардым. Келесі күні сол араға Әділев пен Болғанбаев та келді. Сөйтсем, Арифов Валидовты біледі екен.

Сол жерде 2-3 күн тұрған соң өзбек арбамен Валидовке бет алдық. Мен, Әділев және Болғанбаев үшеуіміз аттандық. Валидов қаладан тысқары 15 шақырымдай жерде тұрады екен, қалған екеумізді танымайтын еді. Біз оның үйіне келдік, ол үйінде екен. Үстіне өзбектің ақ халатын жамылып, қысқа дамбалын киіп, кішкене башмақты аяғына іліп, басына шалма орап алыпты, сынық көзілдірігі бар екен. Біз ең алдымен шай іштік. Валидов әуелі тек Болғанбаевпен ғана сөйлесетінін, біздің топтанып келгенімізді құптамайтынын білдірді. Содан кейін екеуі бақшаға барып, оңаша сөйлесті. Қайтар жолда біз оған Валидовтің не айтқанын естіп-білдік... Сөйтсек: біз қазір ең сенімді ұйым - басмашылармен байланыс жасауымыз керек екен, сондай-ақ, Ташкенттегі ұйым оған зерек те қабілетті бір адамды өздерінің өкілі етіп жіберсін және бұған көмектесіп отыратын болсын, - депті.

Валидовтен шыққан соң біз Арифовқа қайтып бардық, ол үйде үшеуміз 15 күндей бірге тұрдық. Содан кейін Болғанбаев пен Арифов тағы да бір рет барып қайтты. Іле мен Ташкентке қайттым да, Әділев сонда қалып қойды. Бұл мамыр айының не маусым айының басы, әйтеуір, көктем айы болатын. Ташкентке келген соң мен демалыс алдым. Мен қайтып келгеннен сәл ғана бұрын Дулатов үйелменін іздеп Семейге кетіпті. Ол жеке вагонмен кетіпті. Менен ешкім ештеңе сұраған жоқ. Өйткені, Досмұхамедовтер өте тік мінезді адамдар, ал Дулатов аса сақ кісі еді. Олар қазір де менімен сөйлеспейді. Ауылда мен ауыл шаруашылығымен шұғылдандым. Бұл кезде ашаршылық болып жатыр еді.

Осы арада Д.Битілеуовтен оның Германияда оқуда болған кездері сұралған сияқты.

Д.Битілеуов (жалғасы): "Германиядан қайтып келгеннен кейін мен Дулатовпен кездестім. Мұңайтпасовтың (Ол да Германияға оқуға барған - Т.Ж.) менен бұрын келуіне байланысты мұндағылар Валидовтің Германияда тұратынын біліп алыпты. Менен: Валидов қалай тұрып жатыр екен?, - деп сұрады. - Жаман тұрмайды, бірақ менен ешнәрсе беріп жіберген жоқ", - дедім... Кейбір жайларды ұмытып кетуім мүмкін, бірақ та ол туралы келесі жауабымда толық жазып беруге уәде беремін" - деп, Дамолла Битілеуов қол қойған.

Айыпкер Битілеуов Дамолланың қосымша тергеуде берген (өзі айтқан келесі) жауабы.1929 жылғы 26 маусым:

"Менің есіме маған берілген сұрақтан кейін мына жай түсті, мен Берлиннен қайтар кезде Дулатовқа мәлімет - хабар беру үшін Бірімжанов пен Валидов хат жазған кезде мен ол хаттың ішіндегі шартты белгілерді қойын дәптеріме көшіріп алдым ба, әлде бетін жыртып ап бере салдым ба білмеймін, ал тері өңдеу ісі жөніндегі кітаптың ішіндегі сөзді көшіріп алдым. Әйтеуір, сондағы жазылғандардың барлығын Дулатовқа бердім, оны есіме жақсы сақтадым. Мұның барлығын Бірімжанов пен Валидовтің көзінше және олар қай жерге не деп жаз десе - солай жаздым. Сондықтан да кітаптың беттерінің арасына шашырап жазылған сөздер рет-ретімен және мазмұнына сәйкес орналастырылды ма, жоқ, басқаша оқу тәртібі болды ма, оны білмеймін. Тері өңдеу ісі жөніндегі кітаптағы сөздерді қандай тәртіппен көшіріп бердім, ол да қаперімде қалмапты."

Осыдан кейін: "аптаж", "хадрез", "сашгаф",  "каклем", "нуги", "латиф", "Загиди", "Загид", "Л кадак" - деген сөздерді жазып, әр бетін, әр күнін көрсетеді. «Шифр» деп жүргені осылар. Міржақыпты, Ғазымбекті қалайда шет елдің шпионы етіп көрсетуге тырысқан. Бұл өтірікті тергеуші Саенко құрастырды ма? Әрине, оның тырысуынсыз бұл іс дәл осылай бет алмас еді.

Оның барғаны рас болатын, оны өзінің "Қатиралар" атты 1969 жыл Станболда шыққан естелігінде жазып қалдырған. Онда Д.Битілеуовтың есімі аталмайды.

Ташкенттегі үй-ішілік немесе мекеме жұмысына қатысты бас қосулардың өзін (Міржақып Дулатовтың Семейге жүруіне байланысты жиналып, суретке түскен) Д.Битілеуов астыртын ұйымның мәжілісі ретінде мәлімдеген. Мысалы:

"Бірде мені Дулатов редакцияға кел деп шақырды, онда барсам, мұнда ұмытпасам Есполов, Досмұхамедов Халел және Дулатовтың өзі отыр екен, соңғысы мені оларға өз адамымыз деп таныстырды. Мен, ақымақ басым, олардың қойған көпшігіне масаттанып олардың айтқанына көне бердім. Бұл күні шақырылған адамдардың біразы келмегендіктен де бір күнді белгілеп, сол күні Х.Досмұхамедовтің үйінде жиналатын болып тарасты. Келісілген күні олардың барлығы Досмұхамедов Халелдің үйіне жиналды, олардың ең бірінші талқылаған мәселесі ұйымның бағдарламасы мен жарғысын дайындау болды. Егерде жаңылмасам ұйымның жарғысы мен бағдарламасын тиянақтау Дулатов пен Досмұхамедов Халелге тапсырылды. Ондағы айтылған сөздердің барлығы есімде жоқ, бірақ та олардың бәрі де: "Кеңес өкіметінің өмір сүруіне санаулы ғана уақыт қалды", - дегенге  саяды, олар мұны ана жерде анадай оқиға, мына жерде - мынадай оқиға өтіп жатыр деп түсіндірді. Талқылай келіп, Орынбордағы ұйыммен жалғасқан байланысты тереңдете беру керек деп шешті. Олардың бірде маған: "Егер де Зәки (Валидов) келгісі келсе, онда оны міндетті түрде Ташкентке шақыру керек", - дегені бар. Бұдан кейін тағы да бір жиналыс өтті. Бұл мәжілісте жарғы мен бағдарлама талқыланды, онда кімді қалай ұйымға мүшелікке тарту керек, ұйым үшін қаражатты қайдан және қалай табу керек екендігі көрсетілді. Оның көбі есте қалған жоқ. Ташкенттегі ұйымның жетекшілері - Досмұхамедов Халел мен Дулатов болды".

Емін-еркін түзетілген мәтіннің ішіндегі саяси астары бар деген сөздердің асты сызылып, барынша батыра өңделіп, астарлы сөздер қосылған. Мұны аударған адам түзетті ме, әлде аударма деп тергеуші Петровтың өзі өңдеп жазды ма, белгісіз. Осыдан кейін тергеушілер 1929 жыл 8 қаңтар күні Дулатов пен Битілеуовты беттестірген.

"Битілеуов пен Дулатовтың бетпе-бет жауаптасуының хаттамасы. 8 қаңтар. 1929 жыл.

Сұрақ: (Битілеуовке Қай уақыттан бері Сіз Дулатовты білесіз?

Жауап: 14-жылдан бастап газет арқылы білетінмін. Содан кейін 18-жылы Орынборда өткен құрылтайда көрдім, тек 18-жылдың күзінде "Алашордаға" қосылғаннан кейін ғана онымен көзбе-көз таныстым. 1920 жылы күзде Ташкентке барғанда Дулатовпен тағы да кездестім.

Сұрақ: Сіз онымен қандай жағдайда кездестіңіз?

Жауап: Біз мен жұмыс істейтін институтта кездесіп тұратынбыз.

Сұрақ: Дулатов ол кезде қайда жұмыс істейтін еді?

Жауап: "Ақжол" газетінің редакциясында.

Сұрақ: Ол кезде оған келіп-кетіп жүрген адамдар болды ма?

Жауап: Ол Бірімжановпен және Юсуповпен бірге ТурЦИК-тің жатақханасында тұратын, анда-санда мен де сонда барып жүрдім.

Сұрақ: (Дулатовқа) Сіздің бөлмеңізде Битілеуоов болды ма?

Жауап: Келіп кетуі мүмкін.

Сұрақ: Оның келгенін не келмегенін нақты айта алмайсыз ба?

Жауап: Иә, келіп тұрды.

Сұрақ: (Битілеуовке) Сіз бен Дулатовтың арасында қандай да бір астыртын ұйым туралы сөз болды ма және қандай жағдайда өтті?

Жауап: Менің білетінім: Ташкентте астыртын ұйымның болғандығы ғана.

Сұрақ: Оны кімнен білдіңіз?

Жауап: Мен оны әуелі Дулатовтан, мені кешке қарай редакцияға келіп кет деген күні естідім. Мұны ол институтта айтты ма, жоқ, көшеде айтты ма, ол жағы есімде жоқ.

Сұрақ: (Дулатовқа) Ол оқиға сіздің есіңізде ме?

Жауап: Жоқ, ондай әңгіме болған емес .

Сұрақ: (Битілеуовке) Сонымен Сіз әлгі жиналысқа келдіңіз, әрі қарай не болды, соны айтыңыз.

Жауап: Иә, мен сонда болдым... Ол мәжілісте Дулатов мені өз адамымыз деп таныстырды.

Сұрақ: (Дулатовқа) Азамат Дулатов, мұндай жайдың болғаны рас па?

Жауап: Бұл адамды жиналысқа шақырып, өзгелерге мұны таныстырғандай жағдай болған емес.

Сұрақ: Мәселен, Битілеуовпен бірге Халел Досмұхамедовтың үйінде болдыңыз ба?

Жауап: Ондай жағдай болған емес.

Сұрақ: (Битілеуовке) Мүмкін сіз кейбір жайларды нақтылап айтып, оны Дулатовтың есіне түсірерсіз?

Битілеуовтың жауабы: Дулатовтың ол үйде болғанын мен білемін. Ол үйде орындықтар жоқ болатын, сондықтан да біз қазақша малдас құрып отырдық. Бұл мәжілісте ұйымдастыру жұмыстары, ұйымның бағдарламасы мен жарғысын талдау мәселесі қаралды. Бағдарламаны бірнеше адамның бірігіп жасауы мүмкін емес қой, сондықтан оны Дулатов пен Халел Досмұхамедовке тапсырды, әлде біреуіне ғана тапсырды ма екен...

Сұрақ: (Дулатовқа) Мүмкін мұндай жайды енді есіңізге түсірген шығарсыз?

Жауап: Ондай мәжіліс өткен жоқ. Менің Битілеуовке қоятын сұрағым бар: қандай ұйым туралы айтып отырсың?

Битілеуовтың жауабы: Бір кезде "Алашорда" болды емес пе, мен мұны сол ұйым ғой деп ұқтым, "Алашорданың" бағдарламасы деп түсіндім, мен бұрынғы "Алашордашы" ретінде, бұлардың қатарындағы сарбаз - жігіті есебінде бұрынғы жетекшілерімнің айтқанына көніп, соңдарынан ере бердім".

Қандай жиналыс екенін өзі білмейді, білмесе де астыртын ұйымның мәжілісі өтті деп сендіре айтқан.

"Дулатов: Мұның сөзінен менің түсінгенім мынау: біз ол жиналыста "Алашорда" ұйымының мәселесін және сол ұйымның бағыты мен жарғысын талқыға салыппыз. Бұл ешқандай да қисынға келмейді, өйткені кезінде "Алашорданың" өзінің бағдарламасы болды, демек, оны талқылайтындай ешқандай да қажеттілік жоқ".

Иә, "Алашорданың" бағдарламасы мен жарғысы бар, баспасөзде жарияланып, жинақта басылған. Оны қайталап жазудың не талқыға салудың ешқандай қажеттілігі жоқ болатын. М.Дулатов Д.Битілеуовтің  бұл долбарының өтірігін шығарып, нақты тойтарыс бергеніне қарамастан Дамолла сондай бір "сауатсыз білместікпен" қарсы сұрақ қойған.

Битілеуов: Әйтеуір астыртын ұйым құрғылары келді. Егерде оның ешқандай құпиясы болмаса, онда неге бұл мәселе пәтерде оңаша талқыланды (Мұның да логикасы дұрыс - Т.Ж.).

Сұрақ: (Дулатовқа) Демек Битілеуов өтірік айтып тұр ғой?

Жауап: Иә.

Сұрақ: Оның сізге жала жабатындай қандай өкпесі бар еді?

Жауап: Ондай өкпе біздің арамызда болмаған сияқты.

Сұрақ: (Битілеуовке) Сіз Болғанбаев пен Әділевтің Орынбордан неге келгенін білесіз бе?

Жауап: Білмеймін.

Сұрақ: Олар қандай мақсатпен келді?

Жауап: Менің ойымша оларды мұнда жіберген Орынбордағы дәл осындай ұйымның адамдары.

Дулатовқа қойылған сұрақ: Бұл туралы сізге мәлім бе еді?

Дулатовтың жауабы: Ол: не солай болуы керек деп жорамалдап соғып отыр ма, әлде, нақты солай болды деп отыр ма?

Битілеуов: Мен ол туралы білетінмін. Орынбордағы ұйым Болғанбаев пен Әділевті байланыс жасау үшін Ташкентке әдейі жібергенін анық білемін.

Дулатовқа қойылған сұрақ: Олардың келуінің мақсатын білдіңіз бе?

Жауап: Жоқ.

Сұрақ: Жиналыста болдыңыз ба?

Жауап: Жоқ, ал Досмұхамедов Халелдің үйіне барып тұрғаным рас.

Сұрақ: Әділевтің де неге келгенінің мәнісін сіз білесіз бе?

Жауап: Жоқ.

Дулатовқа қойылған сұрақ: Болғанбаев пен Әділевтің Бұқараға баруының себебі Сізге белгілі ме?

Жауап: Олардың қандай мақсатпен кеткенін білу былай тұрсын, мен олардың онда барғанынан да хабарсызбын. Сол кезде мен Ташкентте ме екем, соны білгім келеді?

Битілеуов: Мен кеткен кезде сіз Ташкентте болатынсыз, ал мен қайтып келгенде Сізді үйіне кетіп қалды деді.

Сұрақ: Демек сіз Бұқараға барып қайттыңыз ғой?

Битілеуов: Иә, барып қайттым. Мен бір кезде өзімнің ұстазым болған Арифовке жолығуға бардым.

Сұрақ: Ал Дулатов ол кісімен таныс па еді?

Жауап: Оны ашып айта алмаймын.

Дулатовқа қойылған сұрақ: 1921 жылы сізбен байланыс жасау үшін Валидовтен бір башқұрт келіп жолықты ма?

Жауап: Ешқандай да башқұртты білмеймін.

Битілеуовке қойылған сұрақ: Бір башқұрт адамның келгені сізге белгілі ме, жоқ па?

Битілеуов: Ол адамды менің өзім көргенім жоқ, бірақ та Дулатов пен Есполовтың әңгімесінен ол башқұрттың келіп-кеткенін анық білемін.

Сұрақ: Ол әңгіме қандай жағдайда қозғалып еді?

Жауап: Әлде редакцияда ма, әлде пәтерде ме, есімде жоқ, бірақ та Дулатовтың Есполовқа: "Сен оны қалай көрмей қалдың, оның басында үлкен қалпағы бар еді", - деп айтып жатқанын естіп қалдым. Мен олардан кім туралы әңгімелесіп тұрғанын сұрадым, сөйтсем бір башқұрт келіп кетіпті, әрине, ол Валидовтің адамы, оның қайдан келгенін білмеймін. Менің өзім оны көргемін жоқ, бірақ та ол адамның башқұрт екенін анық білемін.

Дулатовқа қойылған сұрақ: Башқұрт туралы Есполовпен сөйлескеніңіз есіңізде жоқ па?

Жауап: Жоқ".

Осыдан кейін екеуі де қолын қойған. Бұған қосымша түсініктер беріп жатудың пәлендей қажеттілігі шамалы сияқты. Д.Битілеуовтің жауабынан нақты шындықты аңғару мүмкін емес. Олар кездесіп, бірге отырыста болған күннің өзінде де, қандай ұйым туралы сөз болғанын айтып бере алмауы қисынға келмейді. Өзге-өзге, Д.Битілеуовтің мұны түсінетіндей сауаты бар болатын.

Д.Битілеуов, 23 қаңтар, 29 жыл: „Мен Ғазымбек Бірімжановтың „Алашордадағы" іс-әрекетін айта алмаймын, ол кезде мен Бірімжановты білмейтінмін. Онымен Ташкентте ғана таныстым. Біз ол кезде (алаш жасағында жүргенде - Т.Ж.) Ор мен Торғай арасында жортуылдап жүретінбіз. „Алашорданың" қатарында Бірімжановты көргем жоқ».

Бұдан кейін Д.Әділев пен Х.Болғанбаевтің айғақтарында көрсетілген жайларды: „Алдашорда" әскерінде болғандығын, Бұқараға барғанда Әділев пен Болғанбаевтің Ариповке жолыққанын, содан кейін Болғанбаевтің ауырып бір емші (?) докторына емделгенін, одан Ташкентке келгенін айтады.

«...Ахметсафа Юсуповты мен ұйымға мүше болған шығар деп ойлаймын. Дулатов, Юсупов, Бірімжанов үшеуі де Түрксибтің жатақханасында тұрды, бірге қызмет істеді. Жиналыста мен оны көргемін жоқ. Мені Дулатов қатты ұстады.

Сұрақ: Олардың Жарғысының мазмұнын білесің бе?

Жауап: Менің есте ұстау қабілетім нашар, сол үшін де осында отыр емеспін бе. Орысша да сауатсызбын. Ал олар орыс тілінде сөйлесті. Жарғыларында ұйымға мүше болу үшін өте беделді қайраткерден кепілдік алу қажеттігі көрсетілген сияқты. Мысалы мені ұсынған жоқ. Ал Досмұхамедов пен Дулатов ұсынылды. Олар енді ғана жұмысты бастап, адам тарта бастады ғой деймін. Оларда тәртіп қатаң сақталатын. Мен Бұқараға өз қаражатыммен бардым. Болғанбаев Халық комиссариатының іссапарымен барды", - дейді.

Алаш жасағының қатардағы әскері Д.Битілеуовтің жауаптары осындай мазмұнда жалғаса береді. Өзін тым қарапайым етіп көрсету арқылы тергеуден құтылуды ойластыруы да мүмкін. Әйтпесе, соншама келеңсіз адамды Дулатовтардың жақын тартып, тапсырма беруі неғайбыл.

1929 жылы 4 ақпан күні Д.Әділевпен бірге 1928 желтоқсанның 14 күні тұтқындалған Байдуллаев Ағабектен жауап алынған.

А.Байдуллаев: «Тергеу хаттамасының стеонограммасы. Ауызба-ауыз жазба. Әділев Дінмұхамедпен 1922 жылдан бастап таныспын. Мен өз ауылымнан алысқа шыққан емеспін, сондықтан да жұмыссыз жүрдім. Тамыр-танысым аз болды. Содан кейін 1925 жылы мен Дінмұхамедке бардым, бұл кезде ол Шымкенттің губерниялық сотында хатшы болатын. Оның танысы көп болғандықтан да одан мені жұмысқа орналасуыма көмектесуін сұрадым. Ол: мен таяуда Қызылордаға барамын, сонда сен менімен бірге жүр, - деп ұсыныс жасады. 1925 жылы шілде айында мен, Дінмұхамед, оның бауыры Асқар және оның әйелі бәріміз Қызылодаға келдік, онда Қожановтың пәтеріне орналастық.

Дінмұхамед маған және өзінің бауыры Асқарға Қылмысты Іздестіру бөліміне орналастыру туралы өтініш жазып берді. Бізді сол арада қызметке алды да, мені Әулие-Атаға жіберді, ал оның інісі Асқар онда барғысы келмеді. Мен ол жерде 1927 жылға дейін қызмет еттім, қызмет орнының қысқаруына байланысты жұмыстан босап қалдым.

Наурыз айының басында біздің ауылға Әділев келді. Жайылма деген жерде ол өзінің ағасы Байсейіттің ұсталғаны туралы хабарды естіді де, ол сол арада қалып, қазір Тама ауданында милиционер немесе шабарман болып жүрген Оразбек Наубаевті Шымкентке жіберіп, Байсейітті ұстаған кім және не үшін ұстады екен, соны біліп кел деп тапсырма берді. Ол (Наурызбаев - Т.Ж.) ауылға қайтып келген соң: Байсейітті Қызылордаға жіберіпті, - деген хабар айтты. Содан кейін Аймауытовқа жолыққанын, оның Дінмұхамедтің өзі осында келіп кетсін - деп тілек білдіргенін айтты. Дінмұхамед маған өзімен бірге Қызылордаға барып, ағасының жағдайын біліп қайтуды ұсынды. Мен оған борыштар болғандығымнан да жігіттің серігі болайын деп келісімімді бердім, шешем мен туыстарымның алдынан өтейін деп рұқсат сұрадым».

Бұдан кейін бей-берекет шашыраңқы, қиылыспайтын сөздер айтылған. Мұны А.Байдуллаевтің өзі қате баяндады ма, не стенограммаға түсіруші жаңсақ жазды ма, белгісіз. Ә.Байдуллаевтің көрсетіндісіне сенсек: Қызылордаға барған соң Д.Әділевтің өзі далада сексеуілден күрке жасап алады да, мұны М.Есполов арқылы Смағұл Сәдуақасовқа жібереді, ол арқылы Сәкен Сейфуллинмен хабарласып, хат жолдайды. Олармен Есполовтың үйінде кездеседі. Қанша партизан болса да С.Сәдуақасов пен С.Сейфуллинді жұмсайтындай бедел Д.Әділевте ол кезде жоқ болатын. Ал келесі бетте ол адамы М.Дулатов боп шығады:

А.Байдуллаев (жалғасы): "...Дінмұхамед Голощекинге қастандық жасау туралы сөз қозғады, Есполов ештеңеде айтқан жоқ, ал Дулатов: "Голощекинді жолдан тайдырғанмен оның орынына басқаны қояды, одан қандай пайда бар?", - деді. Оның сөзін Есполов та қостады».

Содан кейін өзінің Д.Әділовпен бірге қалай ұсталғанын, Д.Әділевтен Міржақып Дулатовқа қалай хат әкелгенін айтады. Әңгіме өзінің ұсталуымен тәмәмдалады. А.Байдуллаевтің бұл мәселе туралы өзге жауабы да осы мазмұндас болып келеді және ауызекі әңгіме есебінде жазылған. Сондықтан да тәптіштеп жатпадық.

(Жалғасы бар)

«Абай-ақпарат»