Бүгін біз оқырман назарына қырғыздың белгілі киногері һәм қоғам қайраткері Садық Шер-Нияз мырзамен болған сұхбатты ұсынғалы отырмыз. Әуелі «Abai.kz» спикері туралы аз-кем ақпаратқа көз жүгіртіңіз...

Садық Шер-Нияз кім?

Жасы 52-де. Қырғызстанның мемлекет және қоғам қайраткері, киногер. «Айтыс» қорының, «Айтыш фильм» киностудиясының, Лос-Анджелестегі Азия кинолары фестивалінің негізін қалаушы. Қырғызстанның Еңбек сіңірген мәдениет қайраткері.

Саяси қызметі:

Қырғызстанның Жоғарғы Кеңесінің депутаты (парламент) болған. Қырғызстанның Мәдениет және ақпарат министрі, Қырғыз Республикасы Президенті жанындағы Конституциялық кеңестің мүшесі қызметтерін атқарған.

Садық Шер-Ниязды қазақ жұрты «Құрманжан Датқа» фильмі арқылы таниды. Аталған кинотуындыны қазақ көрермендері жоғары бағалап, киносыншылар: «фильм өте сәтті түсірілген, қырғыздың керемет жері мен өмірін көрсетіп қана қоймай, елді бірлікке үндейтін шығарма екен», - деп жатты.

Садық мырза Шер-Нияз түсірген «Құрманжан Датқа» фильмін қазақ президенті Қасым-Жомарт Тоқаев та бірнеше мәрте сөз етті. Қазақ киногерлеріне үлгі етті. «Аз ғана қаражатқа тамаша тарихи кинотуынды түсіруге болатынының дәлелі», - деп сөйледі.

Сонымен сұхбат...

Мен қазаққа, қазақ маған бөтен емес...

- Әуелі әңгімемізді сізді құттықтаудан бастайық. Жуырда ғана Қазақстан президентінің Жарлығымен «Достық» орденімен марапатталдыңыз...

- Нұргелді бауырым, көп рақмет! Қазақ бауырларым бар ғой менің. Қазір ойлап отырмын, Әбіш Кекілбаев ағам, Фариза Оңғарсынова апаларым бар болғанда, олар да мен үшін қуанатын еді ғой.

Қазіргі Мырзатай Жолдасбеков, Ұлықбек Есдаулетов, жиі сөйлесіп, хабарласып жүрген Мұхтар Шаханов ағаларым бар. Олжас Сүлейменов ағамен де тығыз байланыстамын. Киношылар – Сатыбалды Нарымбетов, Асанәлі Әшімов, Нұржұман Ықтымбаев секілді ағаларымыз бар, Ермек Тұрсынов, Қанат Төребаев, Арман Асенов сияқты інілерім бар. Онан соң, қазақ пен қырғызға қатар қызмет қылып жүрген Дархан Қыдырәлі деген үлкен азамат бар. Осы азаматтардың менің киномды көріп, өз жақындарына айтып, насихаттап жүргені де маған үлкен жәрдем болды ғой деймін. Қазақ Президентінің құлағына жетіп, өзі де сол фильмді көріп, көп жылы пікірін білдіргені мен үшін үлкен қуаныш болды. Орденге емес, осы кісілердің айтқан сөз, білдірген көңілдеріне сүйінеді екенсің.

- Бұл Қазақстаннан алған алғашқы марапатыңыз ба?

- Дұрыс айтасың, бұл бірінші марапатым. Жалпы қазақтың ақындарын қырғызға таныстырып, қос бәйге тігіп, 20 жылдан бері айтыс өткізіп келеміз. Бүтін қазақтың мықты ақындары келіп, қырғыздан бас бәйге алған. Мен қазаққа, қазақ маған бөтен емес...

Президент Тоқаев мырзамен жеке таныстығымыз жоқ

- «Құрманжан Датқа» туралы сөз қозғасақ. Қазақ президенті бір емес, бірнеше мәрте осы фильмді қазақ киногерлеріне үлгі етті... Жалпы Қасым-Жомарт Тоқаев бұрын Парламентте депутат болған адам. Сіз де Қырғыз Жоғарғы Кеңесінде депутат болдыңыз. Тоқаев мырзамен жүзбе-жүз жолығулар болып па еді?

- Мен де осы сұрақты ойландым. Жоқ. Жолықпаппыз. Бәлкім, кейбір жерлерде жолыққан да шығармыз. Бірақ, бір-бірімізге көңіл бөлмеген шығармыз. Астанаға барып, ТүрПА-да комитет басшысы болып қызмет жасадым. Сол кездері менің кейбір сөздерімді естіген де шығар деп ойлаймын.

«Құрманжан Датқа» фильмі сіздерде мемлекеттік телеарналардан көрсетілді ғой. Қазақ елі бұл фильмді жақсы қабылдады. Мүмкін сол толқын жеткен шығар. Жоғарыда мен атап өткен аға-бауырларым бір жерде болмаса, бір жерде айтқан шығар: «мынау қырғыз бауырлар жақсы тарихи фильм түсіріпті», - деп...

Біз Москвадан Жоғарғы режиссерлық курсты оқыдық. Хотиненко Владимир Иванович деген кісі маған жетекші болды. Фильмде бірінші план бұл – жалпы жұртқа жағатын план болса, онан соң үшінші, төртінші пландары тағы бар ғой. Кез келген шығарма терең болуы керек, ой беруі керек. Ал ондағы кішкене детальдерді бір көргенде байқамай қаласыз. Мысалы, Қоқандықтар келіп жатқанда, кештетіп жұртқа ат шаптырып, қашыңдар деп айттырады ғой. Дәл сол жерде артқы планда бір нәресте туылып жатыр. Міне, сол Құрманжан мемлекеттік іскер болып, жаңадан туылып жатыр деген ой ғой. Ол қарапайым әйел, ана затынан мемлекеттік іскер болып, қайта туылып жатыр.

«Қырғызстан – Орталық Азиядағы демократияның биік шоқысы»

- Орталық Азиядағы Қырғыз саяси жүйесі өзгеше екені мәлім. Қырғызстанды «демократия аралы» деп те атайтыны белгілі. Сіздерде сайлау өтті. Конституция ауысты, мемлекеттік басқару жүйесі ауысты. Парламенттік басқарудан президенттік жүйеге өттіңіздер...

- Біріншіден, Нұргелді інім, мынау «демократия аралы» деген сөздің өзі дұрыс емес деп ойлаймын. Арал деген не? Біз көрші мемлекеттерден оқшауланып, тұйық қалып өмір сүріп жатырмыз ба? Жоқ! Сондықтан арал деген сөз саяси жағынан қате сөз. Мен, «Қырғызстан – Орталық Азиядағы демократияның биік шоқысы», - деп атар едім. Неге? Сол шоқыға қарап, жол түзейді. Ел-жұрт соған қарайды. Көрініп тұрады. Арал деген алшақтанып, бөлектеніп жасау деген сөз. Біртуған Қазақстан, Түркіменстан, Өзбекстан қасымызда тұрғанда арал болып жасау дұрыс емес.

Қырғызда ешқашан біртұтас хан болған жоқ

Демократия. Бұл бізде менталитет бойынша қанымызға сіңген нәрсе. Тарихқа қараңызшы. Өзбекстанды алып қараңыз. Хиуа болсын, Бұқар мен Қоқан болсын, ол жерлерде хандық билік болған. Қазақстанды қарасаңыз да солай. Шыңғысханнан қалған Ақ орда, Алтын орда, Көк орда болып, осы система өмір сүріп келді. Ал қырғыздар өзінің геосаясатында ру-ру болып өмір сүрген. Еркіндік, демократия қанына сіңіп қалған. Қырғызда ешқашан біртұтас хан болған жоқ. Әрдайым бөлініп, әр жерден би шығып, хан шығып, манап шығып, өмір сүріп келген. Сондықтан осы жол қазіргі Қырғызстанның геосаяси жолына бас болып, тамыр болып тұр. Бұл нәрсе қанмен бірге жүре береді.

Ертең қалай болады? Парламенттік басқару жүйесінен президенттік басқару жүйесіне көштік қой. Президенттік басқару енгізілген соң, ертең тоталитарлық немесе диктатуралық система орнап қалмай ма деген сұрақ туады. Бірақ, олай болмайды. Неге? Өйткені, халықтың санасы жүздеген жылдар бойы солай қалыптасқан. Ол элементтер ертең шыға береді. Бұл біздің геополитикалық, тарихи жолымыз. Мұны қабылдау керек.

Басқа елдердің жолы бізге үлгі емес

Қараңыз, бізде де иллюзия болды. «Біз Швейцария боламыз», - дедік. Онан соң: «Ой, болмайды екен. Біз Азиядағы алпауытттар - Сингапурдың, Гонг-конгтың, Малайзияның жолына түсейік», - деген идеология болды. Оның барлығы қате! Қырғыздың өз жолы бар. Ол жол тарихпен, салтпен, дәстүрмен келген жол. Сол бізге жол болуы керек. Егер біз бүгінгі технология қарыштап дамып келе жатқан заманауи қоғамды сол қанымызға сіңген тарихымызбен синтездеп, сабақтастырып жасамасақ, онда бізде әлі де проблемалар бола береді.

Біздегі проблемалардың барлығы шешілді деген сөз өтірік. Бізге әлі көп өсу керек. Мысалы, әрбір мемлекеттің өз жолы бар. Ресейді мысал ретінде айтар болсақ, олардың өсіп, өркендеп, кемеліне жеткен уағы деп Иван Грозныйдың, Петр I-шінің және Сталиннің уағын айтамыз. Сол тоталитарлық диктатура кезінде Ресей күш алып, бүкіл дүниежүзінен өзінің ойып тұрып орнын алды. Бұл практика да Қырғызға ақ жол емес!

Сот мәртебесі Президенттен де биік болуы керек

Қырғызға ментелитеті бойынша, тарихи жолы мен геосаясаты бойынша бірден-бір керегі – ақиқат! Қырғыз ақиқатпен, шындықпен жүрген халық. Ал сол ақиқатты жасайтын – бұл сот системасы! Осы сот системасын реттемей, ақиқат жолына әкелмей, қырғызда әлі көптеген дау, көптеген проблема болуы әбден мүмкін. Әрине, Құдай мен Пайғамбардан кейін ең бірінші әділетші – ол сот болуы керек. Президент те, спикер де, министр-депутаттар да емес, Сот! Сот Қырғызстандағы бірінші дәрежеге шығарылуы керек. Бізге әлі басып өтетін саяси жолымыз ұзақ. Қырғыздың басында әлі көптеген сынақтар тұр.

Ал мынау революциялардың болғаны, биліктің алмасуы – бұл ОА-дағы Қырғызстанда алға сүйреп келе жатыр деп ойлаймын. Себебі, халық, саясатшылар, ел басшылары содан сабақ алып жатыр. Егер расымен де осы өткен жолымыздан, тарихымыздан сабақ алатын болсақ, бұл жақсы. Ал егер сабақ алмасақ, онда қырғызды әлі көп сынақ күтіп тұр деп ойлаймын.

- «Президенттік сайлауға қатысамын» деп мәлімдедіңіз. Кейін Жапаров мырзамен жолығып шығып, кандидатураңызды алдыңыз. Себебін: «Біз компромиске келдік. Мен айтқан талаптарды Жапаров ескереді», - дедіңіз. Одан кейін Конституция өзгерді. Сіз былтыр, «Конституцияны өзгерту – бұл бір адамның билікті меншіктеп алу, диктатура орнату әрекеті», - деп сөйледіңіз...

- Рас, менің президенттікке түсуімнің негізгі себебі – бізде саяси көтеріліс, астаң-кестең топалаң болғанда, билік ауысқанда т.б. мәдениет жайлы ешқандай сөз болмайды да, мәдениет адамдары шет қалып жатады. Қашан да болса, барлығын саясатшылар шешіп, мәдениеттегілер жайлы бір ауыз сөз айтпай, мәдениеттегі адамдармен ақылдаспай, барлығын өздері шешіп, билеп-төстеп кетеді. Содан соң, мен өз кандидатурамды ұсынып, сайлаудың шеңберінде Садыр Жапаровты нақты дәлелдермен сынадым. Содан кейін Жапаров жақтан бір емес бірнеш мәрте «сөйлесейік», деген ұсыныс түсті. Жолықтық, сөйлестік. Мен өз ойымды, ұсыныстарымды айттым. Өсем деген мемлекет бірінші мәдениеттен бастау керектігін, бірінші мәдениетті көтеру керектігін айттым. Садыр Жапаров мырза өз сөзін, уәдесін берді. Сөзіме құлақ түрді. Менің бұл талабыммен келісті.

Екінші сот системасы бойынша сөз болды. Оған қатысты да келісімге келдік. Алдағы уақытта сот реформасы жасалатынына уәделестік.

«Президенттікке түсуден неге бас тарттым?»

Үшінші Конституцияға келгенде таластық. Ол – «президенттік басқару» деді. Мен – «парламенттік басқаруды» жақтадым. Содан: «Елге салайық. Қай басқару системасы керектігін халық өзі шешсін», - дедік. Бізде референдум болды ғой. Халық өзі шешті. Халық шешкен соң қайда барасың?..

Саясат деген компромис жолы. Демек, компромиске келу керек. Ел сол Конституцияны қолдап тұрған соң, елге қарсы шығып, «өзімдікі дұрыс» деп отыра берген де жөн емес қой?.. Ел өзі сол Конституцияны таңдады. Көпшілік айтқан соң, илану керек.

Екінші жағынан, мынау президенттік сайлау кезінде ел-халықтың көңілі шынында Садыр Жапаровқа ауып тұрып алды. Менің де ел арасында абыройым бар, бірақ, мені сыйлаған адамдардың өзі маған лег-легімен хат жазды. «Садық мырза, сізді сыйлаймыз, ардақтаймыз. Сіздің атыңыз қырғыз тарихында алтын әріптермен жазылады. Мәдениетке өлшеусіз еңбек сіңірген адамсыз. Бірақ мен Садыр Жапаровты қолдаймын», - дейді. Осындай хаттардың күн сайын оншақтысы келіп жатты. Содан мен «өз еліме қарсы түсіп отырмын ба», деп ойландым. Жалпы осындай себептердің барлығын саралай келе, мен өз кандидатурамды алдым.

Ал енді парламенттік республика идеясына қатысты айтар болсам, сайлау кезінде мен өз идеямды елге насихаттадым. Бірақ, ел мен айтқан жолды емес, президенттік жолды таңдады. «Жығылған күреске тоймайды», - дегендей, қайта шығып, алашапқын болудың керегі жоқ деп түсіндім.

Үш революция Қырғызға өсу берді!

- Қырғыздың беделді саясаткері Өмірбек Текебаевпен сұхбаттасқанда мен ол кісіге:  «Үш революция қырғыз халқына не берді», - деп сұрадым. Енді осы сұрақты сізге де қойғым келеді...

- Бұл қалай болғанда да – Қырғызстан халқына өсу берді. Себебі – жаңалану болады. Ең маңыздысы – еркіндік деген ойды, түсінікті, биік асуды қырғыз жұрты көкірегіне бекемдеді. Бұл биік. Бұл – рух. Ал рухы жоқ халық – ел болмайды. Рухы жоқ адам – адам болмайды. Рухы жоқ қоғам – қоғам бола алмайды. Бұл бір!

Мейлі, қазақ болсын, қырғыз болсын, қытай немесе орыс болсын, әрбір адамның басынан өткен нәрсе – соның ақылына ақыл қосады. Тәжірбие жинайды, көзі ашылады.

Рим империясы да, Советтер одағы да – жаңалану болмағандықтан құлады

Білесіз ғой, Рим империясы 2-3 мың жыл жасады. Сол кезде дүниенің ақылды бөлігі деп айтатын -Еуропаны басқарып, дүниені шайқап тұрды. Сөйткен Рим империясы да құлады. Неден құлады? Өзгеріс болмағаннан,  жаңалану болмағаннан. Билік, байлық олардың ойын тереңдетпей, тұралап қалғаннан құлады. Сол секілді Советтер одағы неден құлады? Коммунистік партиядағы жаңаланудың болмауынан. Сондықтан, өзгеріс керек.

Бірақ, сол өзгерістің тез болғаны да қауіпті. Өйткені, мемлекетті, елді емес, өз айналасындағы адамдардың ғана мүддесін ойлайтындар биікке келуі мүмкін. Бірақ, қалай дегенде де бұл жолды міндетті түрде жүріп өту керек. Оны өз бастарынан өткермейінше, көрмейінше, қоғам да, мемлекет те, адам да кейінгі қадамдарға тәжірбиесіз барады. Сондықтан әрбір нәрсенің жақсы жағын да қарау керек.  Бұл – Қырғызстандағы еркіндіктің, адам құқығының жеңісі болды десек те болады.

Саясатта өзің өсу үшін біреудің аяғынан шалуға мәжбүрсің...

- Сіз Жоғарғы Кеңесте депутат болдыңыз. Кейін өз мандатыңызды Өмірбек Текебаевқа өз еркіңізбен тапсырып бердіңіз. Неге? Саясаттан шаршадыңыз ба?

- Негізі саясаттан шаршадым деген сөз дұрыс емес екен. Барлығы да саясат қой. Саясаттан кетсеңіз, мәдениетке келесіз. Мәдениеттің өз саясаты бар. Одан кетіп, үйіңе келсең, әйеліңмен сөйлесудің өзі саясат қой. Сондықтан саясаттан кетем деген сөздің өзі дұрыс емес.

Бірақ, кейде саясатта кір дүние көп болып кетеді. Міне, осы нәрселердің менің жүрегіме тигені рас. Неге дегенде, қырғыздың саясатында өзің өсуің үшін біреуді жығып беру, біреудің аяғынан шалу, біреуді жамандау, жала жабу секілді дүниелер жоқ емес. Осы маған ұнамағаны рас.

Мына қазақ, қырғыз, өзбекті алып қараңызшы, біртуған елдерміз. Ортасына шекара қойып, көлік өткізбей, жолды тосып отырамыз. Бәлкім басқа өлкелер, басқа елдер бізді осылай бөлуге әдейі жұмыс жасап жатқан шығар?.. Ал біз солардың лас саясатына иланып, бір-бірімізге қылыш шауып отырғанымыз менің кейде күлкімді келтірсе, кейде жылағым келеді.

Қазақтың қанша мықтысы бар?.. Қырғыздың қанша мықтысы бар?.. Неге бір кездегі Сүйінбай мен Тоқтағұлдай, Жамбыл мен Халықтай, Әуезов пен Шыңғыстай қазақ-қырғыз елдерінің мықтылары жоқ, бүгін? Қараңызшы, саясат не қылып тұр? Сондықтан бұл саясат мен үшін майда көрінді. Саясаттан да биік дүниелер бар ғой.

Саясатшылар дуал құрады, мәденет адамдары көпір салады

Біздің аймақтан (ОА-дан) қандай мықта адамдар шықты? Ибн Синаның жазғандарын Еуропа 300 жыл конспектілеп оқыды. Әл-Фарабиді да Винчидің өзі оқыған. Математик Ұлықбекті айтсаңыз да, Қашқари мен Яссауидей асылдарымызды айтсаңыз да, Низами мен Омар Хаямды айтсаңыз да, сол. Қаншама мықты адамдарды тудырды бұл топырақ. Ал бүгін ше? Пәленшені қызметке орналастыру керек, түгленшені сөйту керек... Осы ма саясат? Мүмкін одан да биік саясаттар бар шығар?..

- Ел мен елдің бірігуіне әлдебір күштердің мақсатты түрде тосқауыл қоюы туралы айттыңыз ғой. Бүгінгі Түркі халықтарында ортақ саяси интеграция жоқ. Сол саяси интеграция қашан болады?

- Діні бір, тілі бір, ділі бір халықтар – олар біртуған халықтар. Саясатың ықпалынан бір-бірінен бөлініп-жарылып жүрген халықтар. Бұл биік саясатты көре алмағандықтан деп ойлаймын. Нұргелді інім, менің: «Саясатшылар дуал құрады, мәдени инсандар көпір салады», - деген сөзім бар.

Мәдени бірігу болмай - Түркі халықтары шынайы күшке айнала алмайды

Саясаткерлер егер шынымен саяси тұлғалар болатын болса, алдымен осы елдердің ішінен мәдениет адамдарын көтеріп шығуы керек. Бірінші қадам содан басталуы керек. Халық өзін-өзі тауып алады. Бізде 2010 жылы Ош оқиғасы болғанда, бір ауылда 1-2 үй қырғыз бар екен, қалғандары өзбектер екен. Сол өзбектер сол қырғыздарды жасырып қалды. Сондай жағдайлар қырғыз ауылдарында да болды. Қырғыздар 1-2 өзбек отабсын жасырып, аман сақтап қалды. Халық әрдайым бір. Біздің мынау қазақ пен қырғыздың ортасында шекара тұрғанымен, біз бір халық екенімізді білеміз ғой. Біз құдасүйекпіз, тойға барамыз, бір-бірімізді құшақтаймыз. Сол сияқты өзбекпен де. Бірақ, кейбір саяси ойындарға байланысты саясатшылар бізді бөліп тұрады. Ал енді шынымен саясат құрамыз десек, бірінші мәдени ортақтасудан бастауымыз керек. Түріктің жазушысын біз білуіміз керек. Назим Хикметтен басқа кімді айтасыз? Әзербайжанның мықты жазушысын, мықты суретшісін, мықты режиссерін білуіміз керек. Қазақтың жазушысын қырғыз, қырғыздың адамын түркімен білуі керек. Осы бағытқа қарай қадам баспай, анық бірігу болмайды. Әйтпесе, қалғаны құры сөз, протокол. Ал шекарамыз жабық. Қарапайым халық сол шекарадан қиналып өтіп жатыр. Еуропаның басы жеткен. Олар бір-біріне емін-еркін өте алады. Міне, нағыз саясатшылар осылай бірігуі керек.

Менің бір ренжитінім – бізде Қырғызстан мен Өзбекстанның арасында пойыз жолы тұр. Бірақ, пойыз қатынаған жоқ. Өзге жұрт миллиардтаған ақша құртып, темір жол салып жатыр. Бізде сол темір жол тұр. Бірақ пойыз жүрмейді. Адамдар қатынамайды. Мұны қалай түсінсеңіз болады? Бұл неғылған біртуғандық?

Міне, біздің саясаткерлер осыны ойлап, осыны шешкенде ғана, бір жылымық болмақ. Бірақ, қазір қоғамның рөлі күшті. Әлеуметтік желілер бар, интернет бар. Міне, осы алаңдарды пайдаланып, саясатшыларға жәутеңдемей-ақ, өз бірлігімізді көрсетуіміз керек. Ірі-ірі тұлғалар арқылы біз жоғарыдағы саясатшыларға үлгі көрсетуіміз керек.

Ел басқарған адам әр сөзіне абай болуы керек

- Саясатшылардың жеке амбициясы деген де қауіпті дүние ғой. Анау Атамбаевтың кезіндегі дауды білесіз. Фактісі сол – сол кезде екі ел арасындағы шекара жабылып қалды. Кейін билік ауысты, саяси адамдар ауысты. Десе де, соның салқыны әліге дейін сезілетіні рас.

- Рас, жеке амбицияның көріністері болмады дей алмаймын, болды. Бізде мысалы, бірнеше мәрте билік алмасты. Әр келген адамның өз мақсат-мүддесі болады екен. Бірақ мен оны емес, содан кейінгі Нұрсұлтан Назарбаевтың сөзін тыңдадым. Сол сөзі арқылы мен Назарбаевқа ақсақал қатарлы баға бердім. Ол: «Бетеге кетер, бел қалар, бектер кетер, ел қалар. Керек болса, біз кетеміз, қырғыз бен қазақ қалады», - дегенді айтты. Шын ғой. Менің де, сіздің де туыстарыңыз бар. Сол туғандардың ішінде үлкені әрқашан бірінші қол ұсынуы керек. Ұлылық деген сол. Қарапайым ғана, өз отбасымызда қандай да бір дау туса, мен әулеттің үлкені ретінде бірінші болып кешірім беріп, бірінші болып қол ұсынамын. Өйткені, ол отбасының жауапкершілігі менде. Ал енді түркі мемлекеттері де өз алдына үлкен бір отбасы десек, ондағы ақсақалдар да бірінші болып қол ұсынуы керек.

Әрине, ел басқарып тұрған адам – жаңағыдай ашулы сөздерден сақтануы керек. Сен ел басқарып тұрған адамсың. Сенің сөзің мемлекетке қауіпті болуы мүмкін. Ойланбай айтылған сөз бүтін екі мемлекеттің ортасына от жағуы мүмкін. Сондықтан, ел басында тұрған адамдар жеті өлшеп, бір кесуі керек.

Айтыс – қазақ пен қырғызға ғана тән

- Аға, сіз қаншама жыл қазақ пен қырғыздың ортасында айтыс ұйымдастырып жүрдіңіз. Қазір пандемия, дағдарыс т.б. кедергілер бар. Қазақ-қырғыз айтысының тоқтап қалуына осы да себеп шығар. Ал келешекте бұл іс жалғаса ма?

- Ал енді осы қос бәйге тігіп, айтыс өткізу – бұл енді біз жақтың биіктігі десем де болар. Мына дүние анық – ешқашан қырғыз қазаққа барып, бас бәйге алмайды. Сол секілді қырғызда да солай. Қазақтан ақын келіп, айтысып жатса, мұндағы жұрт қырғыз жеңсін деп тұрады екен. Қырғыздың ақыны қазаққа барса, қазақтар қазақ жеңсін деп тұрады. Бұл біздің ортақ ауруымыз.  Мен осыны ойландым.

Айтысқа қос бәйге тігу – қырғыздың биіктігі

Айтыс – қазақ пен қырғызға ғана тән, Құдай берген ерекшелік. Біз осыны ата-бабамыздан аман сақтап қалдық. Ал енді оны майда, трайбалистік пиғылдармен ластап жатқанымыз, бір-біріміздің ақындарымыздың аяғынан шалып, өз ақындарымызға көтермелеп баға қойып, ұсақтық жасап жүргеніміз және шындық. Менің осыған көзім әбден жетті. Содан кейін қос бәйге қою туралы шешімге келдім. Мені сынағандар да көп болды. «Сен неге қырғыздың ақшасын қазаққа бересің. Олар бізге ешқашан бас бәйге бермейді», - деген әңгімелер көп болды. Мен: «Ей, биік болайық. Үлгі көрсетейік», - деп келдім. Менің қуанғаным, биыл Қазақстан да қос бәйге тігіп, айтыс өткізейік деп жатырмыз деді. Ақыры 15 жыл өтсе де, жеңдік. Елдің ынтымағы жеңді. Биік ой жеңді.

Қазір пандемия болса да, біз 31 тамызда Жамбыл Жабаевтың 175 жылдығына арнап айтыс өткізбекпіз, қазақ пен қырғыз ақындарын жиып, қос бәйге тігіледі. Дархан Қыдырәліні бас жюри етіп шақырмақпыз.

Қазақтар 20 жылда қырғыз ақынына бас бәйге берген жоқ

- Қайсыбір жылы қырғыз ақыны Жеңісбек Жұмақадырдың Қазақстанда өткен айтыстан өкпелі қайтқаны белгілі. Қазақ айтысының көшін сүйреп келе жатқан Жүрсін Ерманның сөзінен екіарада реніш туды. Сіз: «Қажет босла, сол ақшаны екі еселеп аударып жіберейік», - деп ашуландыңыз... Кейін Жүрсын аға өз сөзін түсіндірді. Енді арада өкпе тарады ма?

- Жүрсін Ерман ағамыз кешірім сұрады. Қырғыз елінен, сол елдің ішінде мен де бармын. Ағамыздың бұл ісі өте дұрыс болды. Мен осы Жүрсін аға секілді ағалардан әрдайым биіктік күтемін. Біз ол кісілерден жаспыз. Осы кісілерден Әуезовтердің жолын жалғайды деп күтеді екенсің.

Кім-кімге өкпелейді? Біртуған өз бауырына өкпелейді. Бөтен біреуге өкпелемейсің ғой, дұрыс па?.. Сол ситуацияда сол пікірді жазуға тура келді. Сол кезде менің ашуым келгені рас. Мен де 20 жылдан бері айтыс өткізіп келемін. Осы 20 жылда бірде-бір қырғыздың ақыны қазаққа барып бас бәйге алмаса, ал сен 10-15 қазаққа бас бәйге беріп тұрсаң, сонда: «Әй, мынау қырғыздың белді ақыны Жеңісбек арнайы барғанда, соны қадірлеп, қолпаштап, жақсы бәйге беріп қойса болар еді-ау», деп ойлайды екенсің. Міне, осындай себептермен мен жаздым. Әрине, біз бір-бірімізді кешіреміз. Бір-бірімізді түсінеміз.

Жүрсін ағамен жеке жаулығым жоқ. Қашан да қол беруге әзірмін

Біз Жүрсін ағамен тығыз байланыста емеспіз. Жүрсін ағаның өз мақсаттары бар. Онда бар мақсат менде де бар. Жеке жаулығым жоқ. Мен әрдайым Жүрсін ағаға қол беруге даярмын. Біздің тарихымыз солай. Мыңдаған жылдар бойғы қазақ пен қырғыздың туыстығын, ақындарының байланысын, тарихы мен мәдениет, әдебиетін жиып салып, екі елді жауластырмақ менде де, Жүрсін ағада да жоқ екені анық қой.

- Қазақ пен қырғыздың көп ақыны бір-бірімен жақын байланыста, аралас-құралас екені белгілі. Жеңісбектердің, марқұм Элмирбектердің қазақ ақындарымен достығы өз алдына. Ал енді қазақ пен қырғыздың айтысы деп әлеуметтік желіге жаза қалсаңыз, арада нешеме жыл өтсе де, көлбеңдеп шыға келетіні – Ринат пен Аалының айтысы...

- Ол да керек шығар. Ол кезеңдер екеуінің де жас, қандары қайнап тұрған кездері ғой. Ақындар не айтса да, мен оларды жақсы көрем. Бұл ақындар – Құдайдың көзі түскен адамдар. Оларға Құдай ерекше өнер берген.

Ринат пен Аалы айтысы тарихта: «Екі хулиганның айтысы» деген атпен қалады

Ал енді сол екеуі қазір айтысатын болса, меніңше олар басқаша айтыс жасар еді. Себебі екеуі де ақыл тоқтатты, тәжірбие жинады. Екеуі де қазақ пен қырғызға достық керектігін түсінді. Ол айтыс тарихта – екі хулиганның айтысы деген атпен қалуы керек.

- Біздің қазақ қоғамында «қытай экспансиясы» деген үлкен қауіп бар. Соңғы жылдары Қытай Қырғызстанға да көптеп көмек көрсетіп, инвестицияны көбейтіп жатыр. Сіздердің елде Қытай интеграциясы жайлы пікір қандай?

- Бұл фобия да, вакцина да, инвестиция да уақытша дүниелер. Стратегиялық жағынан ойланайықшы. Қырғызстан да, Қазақстан да екі державаның ортасында тұрғаны факт. Бірі – Ресей, екіншісі – Қытай. Мейлі, 30 жыл өтсін, 50 жыл өтсін, саясатта өзгеріс болады. Территориялық притензиялар болса да, экономикалық сұраулар болса да, ол Қырғызсатан мен Қазақстанды айнылып өтпейді. Сонда, стратегиялық серіктестерді қырғыз бен қазақ өзі таңдап алатын күн келеді. Бұл бүгінгі дүниелер, ертең үлкен сұрауларға айналады. Сол біздің ойымызда жүруі керек. Соған дейін қазақ, қырғыз, жалпы Түркі халықтары күш біріктіріп, үлкен саяси күшке айналып үлгерсе, онда бұл қиындықтарды жеңу оңайырақ болады. Ал енді олай болмаса, бүгінгідей бір-бірімізге есігімізді жауып, жан-жаққа тартқылап, бір-бірімізден алыстай берсек, қазақ та, қырғыз да жем болып кетеді.

Қырғызды сақтап келе жатқан – президенттері емес, қырғыздың Манасы!

Мен бекерден-бекер мемлекетті сақтайтын мәдениет деп айқайлап жүрген жоқпын. Егер біз Түркі халықтарының ортақ мәдениет адамдарын төбемізге көтеріп, дүниеге таныла алсақ, ертең сол адамдардың аты сақтайды.

Қырғызды қырғыз қылып сақтап келе жатқан – президент, премьерлері емес және оған дейін болған бірінші секретарлар емес, қырғыздың Манасы. Қырғыздың тілі. Қырғыздың Шыңғыс Айтматов секілді мәдени адамдары. Осылардың аттары біздің мемлекетке тіреуіш болып, сақтап келеді. Ал енді бүтін Түркі дүниесінен осындай адамдардың атын шығара алсақ, міне, сол сақтайды бізді.

Біз көрпенде саясаттың шеңберінен шыға алмай жүрміз

Қазір біз көрпенде саясаттың шеңберінен шыға алмай жүрміз. Келешекті ойлау керек. Қазақ кімге күшін көрсетпек? Қырғыз кімге күшін көрсетпек? Ешкімге! Сондықтан, біз күш біріктіруіміз керек. Мен жетектеп жүрген «Айтыс» фонды осы жұмысты 15 жыл бұрын бастап қойған. Бұл мәдени бірлесу бағытындағы жұмыстар бүтін Түркі дүниесінде қазір қарқынды жасалуы керек. Ынтымағы мықты елді ешқандай супердержава ала алмайды. Мәдениет, әдебиет бар жерде – рух болады. Рухы бар елді кім ала алады? Ал сол рухты көтеретін кімдер? Мәдениет адамдары! Міне, осы басымызға жеткенде ғана біз күш біріктіре аламыз.

- Қырғыз бен тәжіктің ортасында болған жанжал туралы айтпай кетуге болмайды...

- Ол шешілмейді. Шешіледі деп ойласаңыз қателесесіз. Ол әртүрлі саяси күштердің жан-жаққа тартқылап, келісімге келе алмағанының нәтижесі ғой. Ол мәселе қашан шешіледі? Елдің, азаматтардың рухы өскенде ғана. Қазір біз қайтіп рухымыз биік дей аламыз? Балаларымыз қандай кино көріп жүр? Қай тілде сөйлеп жүр? Олар не ойлап жүр? Қазақ пен қырғыздың балалары атамекенімді қорғаймын деп, әскери борыштарын өтеуге асығып жатыр ма? Әлде әскерден қашып жүр ме? Меніңше, қазақта да осы проблема өзекті.

Біз рухты емес, көрдүниені, байлық пен билікті, тек маған ғана болсын деген пиғылды ғана өсіріп келеміз. Мұның кесірі бізге әлі көп тиеді. Кешегі қырғыз-тәжік арасындағы дау да сол көп кесірдің бірі.

Қазақ пен қырғыздың арасы суыса – оған ел басшылары кінәлі

- Қазақ пен қырғыздың кешегісі мен бүгінгісін көрдік, көріп келеміз. Енді ертеңгі достығы туралы пікірмен сұхбатты түйіндесек...

- Егер қазақ пен қырғыздың арасы суыса, оған ең бірінші кінәлі – ел басшылары болады. Мыңдаған жылдар бойы қатар жасап, қатар жүріп келген екі елдің арасын суытып, елді бір-бірінен алшақтатса – оған жауапты ел басшылары болады. Егер солай бола қалса, онда ол ел басшыларын ел де, тарих та, салт та кешірмейді. Олардың есімі тарихта қара дақ болып жазылады.

Иә, екі арада талас болатын шығар, өкпе болатын шығар. Бірақ, екі елдің арасын ешқашан, ешкім бөле алмайды. Себебі – бұл бізге Құдай берген жол. Екі елді соғыстырған ел басшыларын әруақ кешірмейді! Сондықтан біз бірге жасауға міндеттіміз.

- Сұхбатыңызға көп рахмет, аға. Пандемия аяқталып, ел арасында қатынау оңайланған кезде жүзбе-жүз және жолығамыз, бұдан де кеңірек сұхбат құрамыз деп сенемін...

- Солай болады. Соған сенейік. Сізге де көп рахмет.

Нұргелді Әбдіғаниұлы

Abai.kz