(Абайдың ғаламдық ойлау жүйесі жайында)

Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес,
Бір сөзің мың жыл жүрсе, дәмі кетпес.
Мағжан Жұмабаев.

Абай – шын хакім! Бұл ертеректен мәлім баға. Тәуелсіздік тұсында Ғарифолла Есім «Хакім Абай» атты еңбегінде ғылыми негізде бекіте түсті. Десек те, мәселені жетер жеріне жеткізе айттық, болды, бітті деуге ертерек. Саяси қыспақ кесірінен жабулы қалған жәйттің бірі – хакім Абай рухани азық алған төртінші арна. Ол несімен ерек? Абайдың хакімдік феноменін түсіну үшін осы сауал төңірегінде ой-пікір толғамақпын.

Ұлы ақын өткен кемелдік жолы қайсы? Мұны бас абайтанушы Мұхтар Әуезов Абайдың шығармашылығына рухани дем беріп, азық болған үш түрлі мәдени арна (қайнар) арқылы анықтап берген-ді. Оның әуелгісі – қазақ халқы мәдениетінің бай мұрасы, екіншісі – мұсылмандық шығыс мәдениеті, үшінші арна – орысша оқу арқылы танылған Еуропа мәдениеті. Осы үш арнаның да терең ізі бар Абайда. Бұған көз жеткізу қиынға соқпайды. Бірақ қазіргі еркін, цензурасыз заманда үш арна аздық етеді. Неге? Себебі, Абай нәр алған төртінші арна тағы бар. Ол – рух әлемі. Гәп сонда, даналық өрісіне тек тылсым арқылы ғана шығасың. Өзгедей жолы, амалы жоқ. Сөйтіп, рух арнасы дегеніміз – тылсымға жалғана білуге саяды. Айтпасақ та түсінікті, материалистік идеология салтанат құрған 1930-шы жылдары оны атау, ол туралы сөз қозғау өзіңді өзің оққа байлаумен парапар болды.

«Қазақ әдебиеті» газетінде (2022 жыл, 1 шілде) «Абай ағартушылығының арқауы» деген мақала жарияланды. Мақала иесі Алтынай Асқарова үш арна жеткіліксіз деген пайымын былайша тиянақтапты: «Абай және оның мұрасы – осы үш қайнардың ғана жемісі деу қаншалықты ақиқатқа жақын болмақ? Бұл тек алғышарттар ғана емес пе? Әріге бармай-ақ, осы үш қайнар бүгінде кез келген қазақ баласына қолжетімді болып отырған жоқ па? Олай болса, бүгінгі бұл талапты өрендер Абайдың деңгейі демей-ақ қояйық, өз заманының ойы озық, ақылы асқан бірегей жасампаз тұлғасына неге айналмай отыр? Демек, пенденің тұлға болып қалыптасуын қоршаған ортасымен, алған тәрбиесімен, игерген ғылым-білімімен ғана байланыстыра қарастыру... жеткіліксіз болмақ».

Көрдіңіз бе, ғалымның гений болуға үш арна жеткіліксіз деген уәжі мықты. Білімге тек бас көзімен сусындау – еуропалық көзқарас. Өзіңіз де ойлаңыз, батыс пен шығыстың ғылым-білімін игерген адамдар көп қазір, бірақ «әулие» я «данышпан» атына лайық кемеңгер жоқтың қасы. Адамзаттың материалдық прогресс шаңына көмілгені, көптің ойлағаны тек құлқын қамы, айнала пендешілік көріністері екені өтірік емес.

Төртінші арна – болмысы бөлек білім суаты деген сөзімізге оралайық. Оны Абайдың творчествосы, әсіресе, хакімдік туындылары бойынша зерттеп-зерделеу бүгінгі күнгі абайтанудың өткір мәселесі. Бірден айтайық, хакімдіктің, яғни тылсымға жалғана білудің мәні – Жаратушы Иеге жақындау және өзіңді «жан» деп тануға тіреледі (мұсылмандық Шығыста «кәміл адам», Батыста «гений» дейді осы таным егелерін).

Хакім деген кім? Абай былай дейді: «...Әрбір істің себебін іздеушілерге «хакім» ат қойдылар. Бұлар ...бір ғана Хақты таппақ, әрбір нәрсенің себебін таппақпенен ләззаттанады» (38-сөз). Бұл жерде «Хақты таппақ, әрбір істің және әрбір нәрсенің себебін таппақ» дегені – рух әлемі, яғни тылсым. Демек, хакім – түпкі хақиқатты іздеуші, адамзаттың рухани ұстазы.   Сол себепті: «Адаспай тура іздеген хакімдер болмаса, дүние ойран болар еді». Әрі қарай хакім кім дегенді Абай: «Құдай жолында жүруді өзіне шарт қылып қадам басқан толық адам» деп тиянақтай түседі.

Жоғарыда ғылым-білімді игерген ғалымдар қашанда көп дедік. Бірақ олар халыққа хақиқатты танытып, тура жолды көрсетті ме? Әрине, жоқ. Өздері де нәпсінің боданында, құмарлықтың құрсауында қалған пенделер. Неге? Өйткені, олар тек тек материалдық білім бұлағынан сусындағандар, ал тылсымға жалғануға, онан нәр алуға дәрменсіз. Заттық әлем құбылыстарын ғарыштық биіктен көретін ойлау жүйесі жоқ оларда. Сондықтан: «Әрбір ғалым – хакім емес, әрбір хакім – ғалым» деп түйеді Абай.

Сөйтіп, даналықтың кілті – рух әлеміне тірелмек. Сонан нәр алуға. Осы пайымды тиянақтай түсейік. Дүние көрінбеген сырларын сезіну, оларға көкірек көзімен қарау қабілеті Абайға әу бастан дарыған. Бірақ Жаратушы Иеге жақындай түскені, өз сөзінше, «Хақты таппақпенен ләззаттанғаны» кейініректе. Дәлдісін айтсақ, 1895 жылғы өлеңінде:

Күні-түні ойымда бір-ақ Тәңірі,

Өзіне құмар қылған Оның әмірі, –

деп сыр ашады. Әсіресе, «Ғақлиқат-тасдиқат» (қазіргіше 38-ші қарасөз) деген көлемді трактаты мен «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген өлеңінің орны бөлек.  Екі туынды да Абай білімді рух әлемі – тылсымнан алғанының нақты дәлелі (екі шығарма өзектес, мерзімдес, олардың арасын төрт-бес жыл бөледі деу қате).

Енді «Ғақлиқат-тасдиқат» (қысқаша «Тасдиқ») трактаты мазмұнын азды-көпті шолайық. Ол  кіріспеден, екі негізгі («Алла тағаланы танымақтық», «Өзін танымақтық») және қорытынды («Жақсы менен жаманды айырмақлық») бөлімнен тұрады. Алдыға оза айтайық, үш бөлімде де Абай әлем ғұламалары бас қатырған мәселелер шешімін іздеген һәм тапқан. Ғаламдық ойлау жүйесі әрбір тезистен белгі береді. Яғни бұл тылсымнан құйылған еңбек, сондықтан ондағы ой-пайымның бірде бірін Абай анадай я мынадай дерек көзінен алған деп дәлелдеу мүмкін емес.

Абай кіріспе сөзінде барлық ғылым-білімді төрт тармаққа бөлген. Олар: «Алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық, жақсы менен жаманды айырмақлық». Болмыс тұтас қамтылған тезис!

Тереңдеп талдайық. Алланы және өзін тану мен жақсы-жаманды айыру мәнісі екі басқа.  Алдыңғысы – дүниенің көрінбеген сыры, екіншісі – тәлім-тәрбиенің  өзегі. Әуелгінің жүгі – рухани ілім-таным да, кейінгінікі – сол білген іліміңді іс жүзінде қолдану (қолданбалы ілімге мұсылмандық Шығыста ахлақ, Еуропа елдерінде мораль я этика деп ат қойған). Сол сияқты ғылымда біріншісін теориялық, екіншісін практикалық философия дейді.

Осы айтылған фәлсафаның екі жағын – иман және ихсан десек те болады. Яғни теориялық философияның (Алланы және өзін тану) өзегі – иман, ал қолданбалы философияның өзегі – ихсан болып табылады.  Иман адамның іс-әрекетіне айналса ғана пайда бермек. «Ол инанмақтығың құр ғана инанмақтықпен қалса, саған пайда бермейді, – дейді Абай. – Пайда аламын десең, пайда береді, кәміл иман болады». Бұл жерде «пайда алу» – іс-әрекет (ихсан). Өз кезегінде ихсан – көптің қамын ойлап, жәрдем қылу. Иман – ішкі дүние жарығы болса, ихсан – соның сыртқы өмірдегі көрінісі. Өкінішке қарай, бүгінгі таңда иман мен ихсан бірлігі ескерілмей, ұмыт қалды. «Бұл күндегі діндердің бәрі нашар» деп Шәкәрім айтпақшы, діннің өз рөлін атқара алмай отырғаны да содан.

Сөйтіп, кіріспе тезистерінде Абай көтерген мәселенің бірі – иман мен ихсан бірлігі. Кемелдікке жету – адамның ойлау жүйесі мен мінезін қалыптастыру арқылы. Сондай-ақ тіршіліктегі керектің ең алды – рухани таным, Абай сөзінше, иманигүл.  Іс-әрекет, ахлақ, мораль иманигүлдің жемістері, адамның ішкі жетілуінің сыртқы көріністері деген ой тастайды.

Енді трактаттың «Алла тағаланы танымақтық» деген негізгі бөліміне көшейік. Алла тағаланың сегіз ұлық сипаты бар. Олардың арасынан Абай Ғылымды бөлектеп алады. Неге? Себебі, өзге сипаттар «еш нәрсеге харекет бермейді, һаммаға харекет беретұғын Ғылымның өзі». Өркениетті қозғаушы құдірет – Ғылым. Бұл – Абай жаңалығы. Теология ілімінде тұңғыш рет дәйектеліп отыр! Адамның ғылымы Алла тағала ғылымының зәррәдей бөлшегі. Демек, оның берер несібесі шексіз. Дайынға ұмтылмай, әр ұлтқа өз ғылымын дамыту қажеттігі осымен өз түсінігін табады.

Түсіндіңіз бе, бірінші сүю Алланың махаббаты ма, жоқ, әлде адамның Алланы сүюі ме? Мұның жауабы да – Абай жаңалығы.  Күллі ғалам, оның ішінде адамзат Алла тағаланың жаратқаны. Міне, осы мәселені Абай ғылыми негізде екшеп, байыптап береді. Біз әлі күнге қате айтып келеміз. Абайдың «бірінші сүю» дегені – адамның Алланы сүюі деп. Шындығында, бірінші сүю – Алланың махаббаты. Барша сүйіспеншілік тамырын сонан тартады.

Келесі сүйекті бөлім – «Өзін танымақтық». Бұл бөлімде Абай «Алла тағаланың пендесіне салған жолы қайсы?» деген мәңгілік мәселені көтерген. Өзін тану дегеніміз – адамның өзін «жан» деп білуі. Өзгедей мағынасы жоқ. Сонда ғана адам ғарыштық, генийлік биікке көтеріліп, «Өмірдің мәні неде?», «Қайдан келдім?», «Қайда барам?» деген сұрақтардың жауабын табады. Аталмыш бөлімде кемеңгер «Құдай жолы» және «толық адам» танымдарын негіздеген. «Құдай жақсыны қолдайды,  әділ адамдарды сүйеді, ал,  залымдарды сүймейді». Құран іші толған осы секілді аяттар дейді Абай. Толық адам кім? Бұл ретте Құдай жолындағы төрт топты (пайғамбар, әулие, хакім және кәміл мұсылман) атап көрсетеді. Әулие мен хакім арасындағы айырмаға баса назар аударады.

Үшінші қорытынды бөлім – «Жақсы менен жаманды айырмақлық». Адам болу деген – жақсы менен жаманды айыра білуге саяды. Бұл деңгейге пенде өзін «жан» деп сезіне бастаған кезден жетпекші (бұл иман тазалығына да қадам басу).  Имандылық көрінісі – мінезің, іс-әрекетің. Абай: «Пайданы қалайша алуды білмек керек» деп осыны айтқан. Сөйтіп, пысықтайық, жақсы менен жаманды айыру үшін рухани ілімді игеру керек. Әйтпесе жоқ.

«Тасдиқ» трактаты мазмұнына шағын шолуымыз осымен тәмам. Оның ғайыптан түскенін Абайдың хакімдік ойлау жүйесі бойынша дәлелдеуге тырыстық. Өкінішке қарай, бүкіл адамзаттық өркениет көші дамуының дұрыс бағытын сілтеген еңбектің ең болмағанда төл атауын қайтарар түріміз көрінбейді (әлі күнге 38-ші қарасөз деуліміз).

Тағы бір ескертер жәйт, хабарды рух әлемінен алатындар баршылық. Шәкәрім «Үш анық» еңбегінде олардың түр-түріне (спиритизм, экстресенс, гипноз, магия, көріпкелділік) тоқталады. Оған түс, аян, бақсы, балгер жоруын қосыңыз. Бірақ бәріне ортақ нәрсе – заттық мақсатты көздеу, соны қанағаттандыру. Ал, хакімдер іздеген ұлы мұрат – Хақты таппақ деген таза рухани мақсат. Ол даналық ойлау жүйесін қажетсінеді. Міне, тылсымнан мағлұмат алудың екі жолы арасындағы принциптік өзгешелік осы арада.

Осы айтылғандар «Тасдиқ» трактатын Абай хакімдік сатыда жазған, ондағы даналық ойларын рух әлемінен алған деп қорытуға жеткілікті сияқты. Демек, Абай аталмыш трактатын жазғанда қандай хакімдердің еңбектеріне я болмаса ислам ілімдеріне (хадис, фикх, ақида т.б.) сүйенді екен деп іздестіру, бас қатыру өнімсіз еңбек болмақ.

Абайды «хакім» деу ертеректен қалыптасқан дедік. Оған бірер мысалдар алайық. Шәкәрім ағасы Абай туралы: «Мұсылманша һәм орысша ғылымға жүйрік, һәм Алланың берген ақылы да бұл қазақтан бөлек дана кісі еді» дей келе, ойын былайша қорытады: «...Тұрағы қазақ іші болғандықтан қадірі азырақ білінді, олай болмағанда данышпан, хакім философ кісі еді» («Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі» кітабы. –Алматы, 1991. – 46-бет). Шәкірті Көкбайдың айтқаны:

Абайдай ұл тумағы болар ғайып,

Насихат, үлгі шашқан жұртқа жайып.

Ахуалын сөйлеп кетті замананың,

«Әулие, хакім» деуге ол лайық.

Бұл жерде «ғайып» сөзі Абай – біртуар жаратылыс, дара болмыс деген мәнде. Енді  Мағжанның «Алтын хакім Абайға» өлеңіне көз салайық.

Шын хакім, сөзің асыл – баға  жетпес,

Бір сөзің мың жыл жүрсе, дәмі кетпес, –

дейді ақын. Неге дәмі кетпес (яки мәңгілік)? Сөз ғайыптан – рух әлемінен жетсе ғана солай болмақ дегенбіз (әулиелер, хакімдер рухани азықты жүрек көзі арқылы тікелей ғайыптан алмағы әлімсақтан мәлім). Дініміз исламда еш жерден оқып білмей-ақ білімге қанығатын бұл құбылысты «илхам» дейді.

Сонымен, қорытып айтқанда, ұлы Абай – шын хакім. Хакімдіктің ішкі мәні – ілімді рух әлемінен ала білуінде. Мұхаң жақсы білген, бірақ идеологиялық цензура қыспағынан айта алмаған төртінші арна дегеніміз осы. Бұл табиғатта бар құбылыс екендігін мойындайтын кезіміз келді деген пікірдемін.

Асан Омаров,

зерттеуші

Abai.kz