Егемендiк алған алғашқы жылдардан бастап-ақ елiмiз бiрден "көпвекторлы саясатқа" көшiп, әлем алпауыттарының тiлiн табуға тырысты. Қазақстан нағыз стратегиялық аймақ болғандықтан, жағдай күрделi едi. Сол үшiн жан-жақты қарым-қатынастарды нығайтуға барын салды. Бiрақ бұл қаншалықты дұрыс, әрi орынды саясат болды? "Көпвекторлылық" ұғымын қазақстандықтар қалай түсiндi? 20 жыл iшiнде көпвекторлы саясат Қазақстанға не бердi? Қай жерде ұтылдық, қай жерде ұттық? Осы сұрақтарға жауап iздеу мақсатымен сейсенбi күнi Алматыда "Көпвекторлы саясат және Қазақстанның ұлттық мүддесi" атты дөңгелек үстел өттi. Оған бiрқатар қоғам қайраткерлерi, саясаткерлер, ақын-жазушылар, кәсiпкерлер мен экономистер қатысты. Алқалы жиынды Болат Әбiлев пен Қасым Аманжол жүргiздi.

«СЫРТҚЫ САЯСАТҚА ДЕГЕН IШКI НАРАЗЫЛЫҚ»

Әмiржан ҚОСАНОВ, саясаткер:

Егемендiк алған алғашқы жылдардан бастап-ақ елiмiз бiрден "көпвекторлы саясатқа" көшiп, әлем алпауыттарының тiлiн табуға тырысты. Қазақстан нағыз стратегиялық аймақ болғандықтан, жағдай күрделi едi. Сол үшiн жан-жақты қарым-қатынастарды нығайтуға барын салды. Бiрақ бұл қаншалықты дұрыс, әрi орынды саясат болды? "Көпвекторлылық" ұғымын қазақстандықтар қалай түсiндi? 20 жыл iшiнде көпвекторлы саясат Қазақстанға не бердi? Қай жерде ұтылдық, қай жерде ұттық? Осы сұрақтарға жауап iздеу мақсатымен сейсенбi күнi Алматыда "Көпвекторлы саясат және Қазақстанның ұлттық мүддесi" атты дөңгелек үстел өттi. Оған бiрқатар қоғам қайраткерлерi, саясаткерлер, ақын-жазушылар, кәсiпкерлер мен экономистер қатысты. Алқалы жиынды Болат Әбiлев пен Қасым Аманжол жүргiздi.

«СЫРТҚЫ САЯСАТҚА ДЕГЕН IШКI НАРАЗЫЛЫҚ»

Әмiржан ҚОСАНОВ, саясаткер:

- Қоғамдық сана мен белсендiлiк қан­ша дамыды десек те, көп­шi­лiк аса көп мән бере бер­мейтiн әрi өзi­нiң қатысы шамалы деп санайтын бiр са­ла бар. Ол - сыртқы саясат. 20 жыл iшiнде мемлекет саясатының аса маңызды осы бағытын қоғамның қатысынсыз, бас билiкке бiр табан жақын ат төбелiндей топ қана қалыптастырып келдi. Сондықтан да ел iшiнде сыртқы саясатқа деген iшкi наразылық бiршама қордаланып қалды. Әу бастан Қазақстанның сыртқы саясаты "көп­векторлы" боп анықталды. "Жалпақшешейлiк жақсылыққа жеткiзбейдi", "Екi кеменiң құй­ры­ғын ұстаған суға кетедi" деген сыңайда уәж айтқан бұл доктринаның сыншылары да аз болмады. Бiрақ шындығын айту керек, кешегi Кеңес одағының шекпе­нi­нен ендi шыққан, аяққа тұра қоймаған, шекарасы жөндi қорғалмаған, пайдалы қазбаларына алпауыттардың сiлекейi шұбырып, көз тiккен бiздiң елге ал­ғаш­қы кезеңде осы ұстаным орынды болды. Бiрақ 20 жыл iшiнде тым жалпылама осы ұстанымды дамытып, сыртқы аренадағы басты басымдықтарды анықтап алу керек едi. Жоқ, олай болмады!

Әртүрлi себептермен бiз "бiржарым векторлық" жолға түсiп барамыз. Бiрi - Қазақстанның Ресей және Беларусьпен құрып жатқан Еуразиялық одағы. Әрине, кеше ғана президент    "Ол - таза экономикалық одақ, оның ешқандай саяси сипаты жоқ!" деген сөз айтты. Бiрақ ол түйiндi сөз Астанада, шетел елшiлерiнiң жиынында айтылды. Нелiктен осылайша, нық түрде Мәскеуде немесе Минскiде айтылмайды? Оның үстiне, ресей­лiк шенеунiктер елдi дүрлiктiру­ден шаршамайды: не Евразодағының ортақ валютасы туралы әңгiменi қоздырып жiбередi, не бұл одақтың ортақ парламентi жайлы жаханға жар салады. "Аузы күйген үрiп iшедi" дейдi атам қазақ. Кешегi Кеңес одағы тоталитарлық жүйесiнiң теперi­шiн көрген ел ендi ешбiр де одаққа кiргiсi жоқ! Экономика мен саясат бөлек дүние емес, екеуi бiр-бiрiмен астасып жат­қан дүние. Сондықтан осы екi елмен экономикалық одаққа кiрiп, олардың сыртқы саяси ұстанымдарының жетегiнде кетiп қалу қаупi бар екенiн баршамыз да түсiне­мiз. Екiншiсi, Қытай секiлдi алпауыттың Қазақстан өмiрiнiң бiраз саласына экспансиясы. Шекара мен көшi-қон проблемалары, мұнай саласын бiртiндеп өз қолына ала бастауы - қазiргi өмiр шындығы. Әрине, билiк шама-шарқынша осының бәрiн жоққа шығаруда. Бiрақ ол бұлдыр да былдыр сөзге сенiп жатқан ешкiм жоқ. Сондықтан да бiз, Қазақстанның бiр топ азаматы, осы және басқа да маңызды мәселе бойынша халық өзi таңдау жасасын, референдум өткiзейiк деген бастама көтеруге мәжбүр болдық. Елдiң iшкi де, сыртқы да саясатының ең басты мәселелерiн бiр топ шенеунiк емес, бүкiл қазақстандықтар шешуге тиiс.

Сонымен бiрге бiз "ұлттық" мүдде деген не екенiн айқындап алуымыз қажет. Өкiнiшке қарай, бiзде ол мүдде ұжымдық түрде парламенттiң талқылауы не саяси күштердiң мәмiлеге келуi арқылы анықталмайды. Халықпен санаспай, сол мүдденi Ақорданың маңайындағы сол баяғы топ анықтап жатады. Шынтуайтына келгенде, олар өз басының, не ықпалды топтарының мүддесiн көздеп отыр ма? Және де сол мүдденiң шын мәнiндегi ұлттық мүддеге қаншалықты қатысы бар? Осының бәрi түптеп келгенде, мемлекетiмiздiң бүгiнi мен болашағына қандай әсер етедi? Бiр басымдылыққа салынып, не ұтамыз, неден ұтыламыз? Мiне, осы және басқа сауалдарға қоғам әлi де жауап алған жоқ. Билiк осы одақтың бiзге тиiмдi­лiгi мен қарым-қатынастың тең дәрежеде болатынын айтады. Менiң сұрағым бар: егер де Путин мырзаға: "Ресейден хал­қының саны мен экономикалық әлеуетi жағынан шамамен он есе үлкен көршi мемлекетпен одаққа кiрiңiз, терезелерiңiз тең жағдайда болады", - десе, бiздiң билiк секiлдi алақайлап келiсе салар ма едi?! Қайдам?!

Мойындау керек, "көпвекторлы" сыртқы саясаттың оң жағы да болды. Бiрақ осы доктринаны қабылдағалы 20 жыл өттi. Әлем өзгердi, жаһандану проце­сi дүниежүзiлiк тенденцияларға өз түзетулерiн енгiзiп жатыр, жаңа талаптар пайда болуда, елiмiз де, Құдайға шүкiр, аяққа тұрды. Сондықтан доктринаны жаңаша, заманға сай мазмұнда толтықтыру қажет!

Және де оның ең басты прин­циптерi - Қазақстанның түп­кiлiктi ұлттық мүддесiн қорғау мен дамыған демократиялық елдермен мейлiнше тығыз қарым-қатынас басымдылығы болуға тиiс!

«КЕДЕНДIК ОДАҚ - САЯСИ ЖОБА»

Тимур Назханов, кәсiпкер­лер­дiң тәуелсiз ассоциациясының вице-президентi:

- Кеден одағының құрылғанына үш жыл болды. Ол Қазақстанға қандай пайда бердi? Ұттық па, ұтылдық па? Бiз кеден одағына не үшiн кiрдiк? Бiздiң экономикаға, кә­сiп­керлiк саласына пайда әкелу үшiн кiрдiк. Кеден одағында болсақ, кәсiп­кер­лер тек 16 миллион тұрғынды ғана емес, шамамен 180 мил­лиондық үлкен нарықты қамтиды. Алайда бiздiң кәсiпкерлер оған дайын емес. Яғни, бiз бiлегiмiз көтере алмайтынды белiмiзге байлап алдық. Қазақстандық нарықтан әлдеқайда мықты нарыққа түстiк те кеттiк. Бiрақ бiзге күте тұрыңдар дейдi. Қаншалықты күту қажеттiгiн ешкiм айтпады. Инфляция да өз алдына өсiп барады. Осылардың салдарынан қазақстандық бизнес аяғына тұрып кете алатын емес. Дамымай жатыр. Және дамымайтын да сияқты. Иә, бiзде жаңадан кәсiп­орын­дар ашылуда. Бiрақ ашылған, тiркелген кәсiп­орындар, жұмыс iстейтiн кәсiп­орындар және белсендi жұмыс iстейтiн кәсiпорындар болады. Бiраз уақыттан берi үкiмет тарапынан бағдарламалар қабылданды. Бiрақ олардың денi өндiрiстi ғана қолдауды көздейдi. Ал шағын және орта бизнес соңғы уақыттарда жақсы көрсеткiш­терге жете қоймады.

Шенеунiктер тауар айналымы өсiп келедi деп жерден жетi қоян тапқандай қуанады. Экспорт пен импорт көлемi ұлғайды деп жатады. Бiрақ сол экспорт пен импорттың құрылымына назар аударатын ешкiм жоқ. Экспорт пен импорттың динамикасына қарасақ, бiз сол баяғы тек шикiзат шығарумен шектелiп отырғанымызды байқаймыз. Оның 70 па­йызы энергоресурстар, 25 пайыздан көбi металлургия және қалған болар-болмас бөлiгi же­ңiл өнеркәсiп саласында. Ал Кедендiк одақтан шын мәнiнде жақсы экономикалық пайда та­уып отырған мемлекет - Беларусь. Ресейдiң өзi Қазақстан сияқ­ты табиғи байлықтарын сырт­қа шығарады. Өкiнiшке қарай, бiздiң өндiрушiлер мен кәсiпкер­лер бәсекеге қабiлеттi емес. Бiз Кедендiк одаққа адасып кiрiп кеттiк. Бiз 20 жыл бойы бюд­жеттi толтыру саясатымен айналыстық. Ендi аз ғана уақытта қалай өндiрiстi дамыта аламыз? Екi-үш жылдың iшiнде та­уар өнiмiн күрт ұлғайту қиын.

Қытайдың ықпалы да қатты әсер етуде. Себебi Қытайдан келетiн импорт көбейе түспесе, кемiмейдi. Бiз кедендiк одақтан ештеңе ұтпағанымызды анық көрiп отырмыз. Шикiзат қана экспорттап, Ресейден бұрынғыдай өнiмдердi импорттаймыз. Бiздiң пайдамызға шешiлетiндей ештеңе өзгере қоймады. Алдымызда ДСҰ-на кiру мәселесi тұр. Ал бұл ұйымға Ресей бiздiң алдымызда кiрiп алды. Сондықтан Кедендiк одақтың артында экономикалық мүддеден бұрын, сая­си мүдденiң жатқаны анық деп айта аламын. Қазақстан Ре­сейдiң саясатын қос қолдап қолдайтын мемлекетке айналды. Өкiнiшке қарай, бiз қақпанға түстiк. Ресейдiң көптеген кәсiп­орындары Қазақстанда шоғырланған. Қазақстанға төнген қауiп көп. Менiң ойымша, Кедендiк одақ бұл экономикалық, кәсiп­кер­лiк жоба емес, саяси жоба.

«БIЗ АЗИЯДАҒЫ ЛОКОМОТИВ МЕМЛЕКЕТ БОЛА АЛМАЙМЫЗ»

Қазыбек Бейсебаев, экс-дипломат:

- Тәуелсiздiк алғалы берi елiмiз көршiлермен айтарлықтай шекiсе қойған жоқ. Кейбiр келiспеушiлiктер болғанның өзiнде олардың бәрi де дипломатиялық жолмен шешiлдi. Бұл, сөз жоқ, Қазақстанның сыртқы саясатындағы үлкен жетiстiк.

Жаһандық бастамалар көтеру жөнiнен Қазақстанды құр­дым­ға кеткен кеңес державасымен салыстыруға болады. Әлем­дiк халықаралық қауiпсiздiк саласындағы белсендiлiгi мен халықаралық ұйымдарға төрағалық етуi осының айқын айғағы болса керек. Мұндай тiрлiктермен кеңес одағы да айналысқан. Бiрақ КСРО алып держава болатын. Оның үстiне КСРО бүкiл халық­аралық қауымдастыққа ықпал ете алатын. Менiң Азиядағы өзара ықпалдастық және сенiм шаралары жөнiндегi кеңес пен Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалығы жөнiнде сөз қозғағым келедi.

Әрине, Қазақстанның бастамасымен құрылған Азиядағы өзара ықпалдастық және сенiм шаралары жөнiндегi кеңестiң мақсаттары мен мiндеттерi өте дұрыс. Оның мақсаты Азиядағы бейбiтшiлiктi, қауiпсiздiк пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге көп жақты тәсiлдер жасау жолымен ынтымақтастықты нығайту. "Бұл ұйым өз мiндеттерiн атқарып отыр ма?" деген сауалға жауап iздеп көрейiкшi. Түркия мен Сирияның арасында дау туындағанда оны реттеуге ат салысуға тиiс бұл ұйым селт ет­кен жоқ. 2010 жылы оңтүстiкко­реялық "Чхонан" кор­ветi жарылып, екi корея мемле­кетi соғыстың алдында тұрғанда да аузын ашпады. Дегенмен, ұйымның әлемдiк қауымдастықты өзiне қаратқан бiр ғана сәтi есте қалды. Ол 2002 жылы Алматыда Үндiстан мен Пәкiстанның премьер-министрлерi кездескен сәтi едi. Бұл мемлекеттердiң арасында ол уақытта дау бiтпейтiн. Осыдан кейiн ұйымның жұмысы туралы ешкiм естiген жоқ. Ресми ақпараттар Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуiн соншалықты үлкен табыс ретiнде насихаттап жүр. Мәселенi толық түсiндiру үшiн тарих парақтарын ақтарып көрелiк. 1975 жылы Хель­синкиде еуропалық 33 мемлекеттiң және АҚШ -пен Канаданың қатысуымен Хельсинки актiсiне қол қойылды. Онда екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi саяси және территориялдық қорытынды жасалды. Осындай жағдайда Хельсинки комму­нистiк режимдегi елдермен келi­сiмге келдi. Келiсiм Хельсинки актiсiнiң үлкен жеңiсi болып қалды.

Кеңес одағы мен бүкiл социалистiк режимдер құлағаннан кейiн Хельсинки келiсiмi өз миссиясын толық орындады. Артынша 1994 жылы Будапешт саммитiнде ЕҚЫҰ-ны құру туралы жарғыға қол қойылды. Осыдан кейiн Еуропа елдерiндегi проблемаларға, адам құқықтарына, сайлау мәселелерiне көңiл бөлiне бастады. Өткiр мәселелер бойынша келiсiмдердiң қиындауына байланысты 2003 жылдан бастап ЕҚЫҰ-ның барлық отырыстарының қорытынды декларациясы қабылданбады. Тiптi Астана саммитiндегi қарарының өзi жарым түнде, барлық делегация кетiп қалғанда қабылданды. Бұл түсiнiксiз жағдай...

Осы арада "бұл төрағалық бiзге не бердi?" деген сауал ерiксiз туындайды.

Қазақстанда бар-жоғы 16 миллион адам бар. Бiз тiптi, әлемдiк дамыған елу елдiң қатарында да жоқпыз. Мықты экономикалық әлеуетiмiз жоқ. Әске­рiмiздiң де саны аз. Бұл тұрғыда бiз Азиядағы локомотив мемлекет бола алмаймыз деп айтуға негiз бар. Сондықтан көршiлерi­мiз де, басқа әлемдiк ойыншы мемлекеттер де бiздi Орталық-Азиядағы көшбасшы ел деп танымайды.

«РЕСЕЙ БҰРЫНҒЫ ИМПЕРИЯНЫ ҚАЙТА ТIРIЛТКIСI КЕЛЕДI»

Расул Жұмалы,саясаттанушы:

- Тоқсаныншы жылдары, Қазақстан егемендiгiн жариялап жатқан тұс­та, әлемдiк геосаясат өте күр­делi жағдайда едi. Әсiресе, Орталық Азияда. Сол уақытта көпвекторлы саясатты ұс­та­нудың жөнi болған шығар. Бiрақ өте көп қателiктер кеткенiн жоққа шығаруға болмайды. Тiптi билiктiң өзi бұл ұғымды қате түсiнген сияқты. Себебi көпвекторлылық бәрiмен жақындасуды, бәрiмен бiр­лесу дегендi бiлдiр­мейдi. Керiсiнше, басқа елдермен таразы басын теңес­тiру, ара салмақты сақтау деген сөз бұл.

Көпвекторлы саясат белгiлi бiр аумақтағы ойыншылардың саны көбiрек болғанда дұрыс жүзеге асады. Соңғы 20-22 жылдың iшiнде осы геосаяси алаңның тарылып келе жатқаны анық байқалады. Бұған дейiнгi ойыншылардың саны үш-төртеу болса, соңғы бес жылдықта Ресей мен Қытай ғана қалып, олардың аумақтағы ықпалы күшейдi.

Қазiргi уақытта 2000 жылдармен салыстырғанда, жағдай одан әрi күрделенiп келедi. Орталық Азия республикаларының өздерiнiң арасындағы қайшылықтар көбеюде. Олардың денi шекара мәселесi, миграция мә­се­лесi, дiни экстремизм, жем­қорлық және басқа да мәселелер төңiрегiнде.

Дәл осындай жағдайда Қа­зақстанның Ресеймен тұтастай бiрiгiп кетуi - қауiптi жағдай. Беларусь пен Қазақстан үшiн бұл тек экономикалық жоба болса, Ресей үшiн ол империяны қайта тiрiлтуге бағытталған саяси жоба екенi анық.

Қазiргi уақытта қай жағынан алып қарасақ та, Ресейдiң халi мүшкiл. Тiптi Путиннiң билiк басына қайта келуi бұрынғыдай АҚШ пен Ресейдiң арасындағы текетiреске алып келдi. Бұл, Қазақстанға да әсер етпей қоймайды. Бұл, тiптi, өзiмiз ұстанатын көпвекторлы саясаттың өзiне де қайшы.

Ресей шын мәнiнде тең дә­режедегi интеграцияға дайын емес. Ол тек қана бұрынғы империяны қайта тiрiлткiсi келедi. Одан басқа мақсаты жоқ.

«БИЛIККЕ ҚҰЛМIНЕЗДIЛЕР ҒАНА КЕРЕК»

Софы Сматаев, ақын:

- Дәл бүгiн билiк үшiн адамның адалдығы, адамгершiлiгi, ұлтжандылығы мүлде қажет емес. Би­лiкке, билiк иемденген қоғамға айт­қанына көнер, айдауына жү­рер көн­гiш, сенгiш, мүл­гiгiш, ыңғайлы да қолайлы құл­мiнез­дiлер ғана керек. Келе­шектiң кәдесiне жарап, болашақ тiрлiктiң тұтқасын ұстар тұлғаларды осы бастан тұқырта тұн­шықтыру - төрдегiнiң ең бiрiншi мақсаты.

Ал ұлт мүддесiн үдесiне шығаратын кiм? Ұлтының ұлы! Яғни, Адам! Бiздердегiдей функцио­нер­лер емес. Мемлекеттi құру­да, мемле­кет­тi аяғына тiк тұрғызуда аянбай ең­бек ете­тiн, ойы мен миын барынша жегетiн ұлтжанды серкелер. Бүгiн бiз осы ардақты да, салмақты мiндетiмiз­ден айырылып қалғанбыз. Айыр­ған да, жолатпайтын да төрдегi төрелер. Сонау, сонау тоқсаныншы жылдарда "капитализмнiң қызыл қанын қыздырамыз" деп жалаулатып қызынған екпiнiнен әлi күнге дейiн арыла алмай жүрген "мықтыларымыз" қанға былғанған бiлектерiмен кеуде­мiзден түйiп, өңменiмiзден түйреп, өктемдеткен жолынан баршамызды сыпырып жiберiп, күл-қоқысқа лақтырып тастаумен келедi. Әдiлет тiлеп, адалдық iздеп шырылдаған тұлғаларды "өзiн-өзi атқызып", көмек­шiлерiмен қосақтап атып, ол аздай-ақ, еңбекақысы мен үлесiн сұрағаны үшiн ғана өз азаматтарын автоматпен дүр­кiлдетiп қырып салған қоғамнан тазалық таба қоямыз ба? Таба алмаймыз!

Ендеше, табандылық таныту керек. Пендеден адам болып еңселенiп көтерiлуiмiз керек. Адам болып тәуекелге басып, тас жұтуымыз қажет. Адам болып, адамдар үшiн, адамзаттың амандығы үшiн басты бәйгеге тiгуге тиiспiз.

Сондықтан да референдумды дұрыстап әдiл өткiзу - адамзаттық парыз, мiндетiмiзге айналсын.

«ДҮНИЕЖҮЗIНIҢ ОТАРЫНА АЙНАЛДЫҚ»

Мұхтар ТАЙЖАН, экономика ғылымдарының докторы:

- "ҚазМұнайГаз" мұнайдың 28 пайызын өндiредi. Оның 17 пайызы еуропалықтарда, 19 пайы­зы ресейлiктерде,24 пайызы батыс елiне тиесiлi. Жалпы, жыл са­йын өндiретiн мұнай 80 миллион тоннаға жетедi. Осының 24-25 миллионы Теңiз­шевройл еншi­сiнде. Ал ТШО АҚШ-тiкi. Сонда осы ТШО қандай салықтар төлейдi? Өнiм бөлiнiсi туралы келiсiм бар. Ол құпия ақпарат. ТШО бастығы "бiз мүлдем экспорттық баж салығын төле­меуiмiз керек" дедi. Сондай-ақ, ТШО Қазақстанға былтыр 9,6 миллиард доллар табыс бердiк дедi. Компания жұмысшыларға айлық, бюджетке салық төлейдi. Демек, қазақстандық азаматтар сiзге жұмыс iстедi, олай болса әлгi ақшаны жұмысшылар­ға ай­лық ре­тiнде төледi­ңiз, тауар, қыз­метке жұм­са­дыңыз, салық төледi­ңiз. Ал ол 9,6 миллиард долларды көп деп мақтанып тұр. Ше­телдiк ком­­­паниялар жұмыс iс­те­сiн, бiрақ салықты қазақс­тандық өндi­ру­шiлер тә­рiздi төлесiн. Сондықтан өнiм бөлiнiсi туралы келiсiмдi қайта қарау керек.

Қытайдан былтырғы жылы алған 20 миллиард доллар несиемiз бар. Қытайдан алынған несие Қазақстан даму банкi ар­қылы алынатындықтан, ол квазимемле­кеттiк қарызға жатады. Сонда екi жылдың iшiнде осынша миллиард долларды не үшiн алдық? Қытай Алматы мен Астана арасына темiржол салатын болды. Немiстер, голландықтар, француздарға ақша берсек, олар бiзге сол жолды қатырып салып бередi ғой? Сол жол қажет пе өзi? Онсыз да темiржол бар емес пе. Бұған дейiн Қытаймен бiрiгiп кәсiпорын жүргiзудiң нәтижесi сәтсiз аяқталғаны есте. 2009 жылы алынған 10 миллиард теңгенiң көп бөлiгi "Маңғыстаумұнайгазды" сату үшiн жұмсалды. Нәти­жесiнде Қытай мұнай компаниясының 50 пайыз акциясын сатып алды. "Ақтөбемұнайгаз", ШНОС, Құмкөл­де де Қытайдың үлесi аз емес. Қытай тек стратегиялық ресурстарға ақша құйып отыр. Алтынвалюта резервi долларға ең бай ел - Қытай. Мұны қытайлықтар стратегиялық ресурстарды сатып алуға жұмсауда.

Сонымен қатар, Ертiс өзенiне қатысты мәселе шешiлмесе, алдағы уақытта елiмiзге үлкен экологиялық апаттың қаупi төнбек. Ресей Қазақстанның миллиондаған шақырым жерiн полигонға айналдырды. Азаматтардың денсаулығына бұл сынақ алаңдарының қандай залал тигiзетiнi айтпаса да түсiнiктi. Осы жағдай­лар­ға қарап, Қазақстанның әлi күнге дейiн отар ел екенiн мо­йындауға тура келедi. Бұрын Ресейдiң отар елi болсақ, қазiр дүниежүзiнiң отарына айналдық. Себебi, халыққа тиесiлi жер байлықтарының барлығы өзге­лердiң еншiсiнде. Сондықтан сыртқы саясатты өзгертiп, сырт­қы саясаттағы қазiргi ұстанымдарға қатысты қатаң тәртiп-талаптар енгiзген жөн.

«ҚАЗАҚСТАН ШЫН МӘНIНДЕГI ҚУАТТЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ МЕМЛЕКЕТКЕ АЙНАЛУҒА ТИIС»

Болат Әбiлев, саясаткер "Азат" ЖСДП-ның тең төрағасы:

- Қазiргi геосаяси жағдай қиын. Беларусьтiң өзi амалсыз Ресейдiң шашбауын көтерiп жүр. Егер Лукашенко Путиннен бойын аулақ салатын болса, онда беларусьтер газ бен мұнайды еуропалық бағамен сатып алады. Сондықтан осындай одақтардың етегiне жармасты. Бiрақ соның өзiнде өз мүддесiн барынша қорғауға тырысуда. Украина да солай. Ющенко келе салып Украинаның бағытын батысқа бұрды. Сол уақытта Ресей газға қатысты дау-жанжал қоз­ғап, газ тасымалын тоқтатты. Қазiр Қазақстан, Ресей, Беларусь елдерi Украинаны одаққа кi­руге үгiт­теп бағуда. Ресей де Украинаға одаққа кiр­сең, газ­ды арзанға аласың деген "жо­март­тық" жа­сап отыр. Қап тауы елде­рiн алсақ, Ресейдiң Грузиямен арасы бiржолата үзiлдi. М.Саакашвили өз мүддесiн, ұлтының мүддесiн қорғауға кiрiскенде, ресейлiктер атақты гүржi "Боржомиiн" де, гүржi шарабын да денсаулыққа зиян деп тапты. Сол сияқты Әзiрбайжан мен Армения елдерiнiң арасындағы дау кезiнде Ресей Арменияны жақтап шықты. Осыдан-ақ Әзiр­байжан мен Ре­сей­дiң арасы соншалықты жақсы емес екенiн аң­ғару қи­ын­дық тудырмайды. Өзбекстан да өз мүд­де­сiн көп ойлайтындықтан, Ресеймен жақындасып кетпедi. Ресейдiң Орталық Азиядағы жалғыз серiктесi - Қазақстан ғана. Қазақстанда Ре­сейдiң 5 әс­кери полигоны бар. Ол 5 миллион гектар жердi алады. Бұл жер­­лердi пай­далан­ғаны үшiн қолма-қол ақша да алмаймыз. Оның ақысын тек әскери техникамен өтейдi. Яғни, ақша төле­мейдi. Бiз бұдан қашан құтыламыз? Қазақстан шын мәнiндегi қуатты демократиялық мемлекетке айналуы керек. Шынайы тәуелсiздiк алатын уақыт келер әлi.

«ЕЛ ТӘУЕЛСIЗДIГIН САҚТАП ҚАЛУ - БАРЛЫҒЫМЫЗҒА МIНДЕТ»

Мэлс Елеусiзов, эколог:

- Әрине, бiз ең алдымен өзiмiздiң бауырлас елдерiмiзбен қарым-қатынасымызды нығайта түсуi­мiз керек. Қытайға қа­тысты айтар болсақ, бұл ел көп­тен берi бiр ғана позицияда тұр. Және оны өзгерт­пейдi де. Бiздiң байлығымызды да игерiп отыр. Бұл жаңалық емес, әри­не. Сонау тәуел­сiз­дiк­тiң алғашқы жылдарында бiз табиғи бай­лықтарымызды сақтау керектiгi­мiз туралы көп айтылды. Бi­рақ Қытайдың өктем­дiгi сақталып қалды. Ал Ресеймен бiз көп­тен берi жа­қынбыз. Соған қарамастан, бар­лық халықаралық қатынастарда өз позициямызды берiк сақтауымыз керек.

Жасарал Қуанышәлин, саясаткер:

- "Бiз неге мұндай жағдайға жеттiк?" деген сауалға жауап бергенiмiз жөн болар алдымен. Бiз шын мәнiнде жойылып бара жатқан елмiз. Оған кiнәлi - өзiнiң ғана мүд­десiн ой­лай­тын би­лiк. Назарбаев кезiн­де қазақтың тәуел­сiз ел бол­ғанын қаламады. Кезiнде кеңес одағының премьер-министрi болсам деген арманы орындалмай қалды. Назарбаев өзi сияқты дик­татор­лармен одақтасты. Бiз Қытайды да, Ре­сейдi де, АҚШ-ты да кiнәлау­ға тиiстi емес­пiз. Олар дұ­рыс iстеп отыр. Олар өз мүд­делерiне сәйкес жұмыс iстеуде. Бiздiң билiк мүмкiндiк берiп қойса, олар неге қарап қалады? Сондықтан бiзге олардан құтылу үшiн алдымен авторитарлық режимнен құтылу керек.

Дайындағандар -

meru_80@mail.ru

Меруерт ХУСАИНОВА,

dumka_k.o@mail.ru

Думан ҮСЕНХАН.

«Жас Алаш» газеті