Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 4531 0 pikir 1 Aqpan, 2013 saghat 09:38

Últtyq mýddemiz kópvektorly sayasattyng kólenkesinde qalghan joq pa?

Egemendik alghan alghashqy jyldardan bastap-aq elimiz birden "kópvektorly sayasatqa" kóship, әlem alpauyttarynyng tilin tabugha tyrysty. Qazaqstan naghyz strategiyalyq aimaq bolghandyqtan, jaghday kýrdeli edi. Sol ýshin jan-jaqty qarym-qatynastardy nyghaytugha baryn saldy. Biraq búl qanshalyqty dúrys, әri oryndy sayasat boldy? "Kópvektorlylyq" úghymyn qazaqstandyqtar qalay týsindi? 20 jyl ishinde kópvektorly sayasat Qazaqstangha ne berdi? Qay jerde útyldyq, qay jerde úttyq? Osy súraqtargha jauap izdeu maqsatymen seysenbi kýni Almatyda "Kópvektorly sayasat jәne Qazaqstannyng últtyq mýddesi" atty dóngelek ýstel ótti. Oghan birqatar qogham qayratkerleri, sayasatkerler, aqyn-jazushylar, kәsipkerler men ekonomister qatysty. Alqaly jiyndy Bolat Ábilev pen Qasym Amanjol jýrgizdi.

«SYRTQY SAYaSATQA DEGEN IShKI NARAZYLYQ»

Ámirjan QOSANOV, sayasatker:

Egemendik alghan alghashqy jyldardan bastap-aq elimiz birden "kópvektorly sayasatqa" kóship, әlem alpauyttarynyng tilin tabugha tyrysty. Qazaqstan naghyz strategiyalyq aimaq bolghandyqtan, jaghday kýrdeli edi. Sol ýshin jan-jaqty qarym-qatynastardy nyghaytugha baryn saldy. Biraq búl qanshalyqty dúrys, әri oryndy sayasat boldy? "Kópvektorlylyq" úghymyn qazaqstandyqtar qalay týsindi? 20 jyl ishinde kópvektorly sayasat Qazaqstangha ne berdi? Qay jerde útyldyq, qay jerde úttyq? Osy súraqtargha jauap izdeu maqsatymen seysenbi kýni Almatyda "Kópvektorly sayasat jәne Qazaqstannyng últtyq mýddesi" atty dóngelek ýstel ótti. Oghan birqatar qogham qayratkerleri, sayasatkerler, aqyn-jazushylar, kәsipkerler men ekonomister qatysty. Alqaly jiyndy Bolat Ábilev pen Qasym Amanjol jýrgizdi.

«SYRTQY SAYaSATQA DEGEN IShKI NARAZYLYQ»

Ámirjan QOSANOV, sayasatker:

- Qoghamdyq sana men belsendilik qan­sha damydy desek te, kóp­shi­lik asa kóp mәn bere ber­meytin әri ózi­ning qatysy shamaly dep sanaytyn bir sa­la bar. Ol - syrtqy sayasat. 20 jyl ishinde memleket sayasatynyng asa manyzdy osy baghytyn qoghamnyng qatysynsyz, bas biylikke bir taban jaqyn at tóbelindey top qana qalyptastyryp keldi. Sondyqtan da el ishinde syrtqy sayasatqa degen ishki narazylyq birshama qordalanyp qaldy. Áu bastan Qazaqstannyng syrtqy sayasaty "kóp­vektorly" bop anyqtaldy. "Jalpaqshesheylik jaqsylyqqa jetkizbeydi", "Eki kemening qúi­ry­ghyn ústaghan sugha ketedi" degen synayda uәj aitqan búl doktrinanyng synshylary da az bolmady. Biraq shyndyghyn aitu kerek, keshegi Kenes odaghynyng shekpe­ni­nen endi shyqqan, ayaqqa túra qoymaghan, shekarasy jóndi qorghalmaghan, paydaly qazbalaryna alpauyttardyn silekeyi shúbyryp, kóz tikken bizding elge al­ghash­qy kezende osy ústanym oryndy boldy. Biraq 20 jyl ishinde tym jalpylama osy ústanymdy damytyp, syrtqy arenadaghy basty basymdyqtardy anyqtap alu kerek edi. Joq, olay bolmady!

Ártýrli sebeptermen biz "birjarym vektorlyq" jolgha týsip baramyz. Biri - Qazaqstannyng Resey jәne Belarusipen qúryp jatqan Euraziyalyq odaghy. Áriyne, keshe ghana preziydent    "Ol - taza ekonomikalyq odaq, onyng eshqanday sayasy sipaty joq!" degen sóz aitty. Biraq ol týiindi sóz Astanada, shetel elshilerining jiynynda aityldy. Nelikten osylaysha, nyq týrde Mәskeude nemese Minskide aitylmaydy? Onyng ýstine, resey­lik sheneunikter eldi dýrliktiru­den sharshamaydy: ne Evrazodaghynyng ortaq valutasy turaly әngimeni qozdyryp jiberedi, ne búl odaqtyng ortaq parlamenti jayly jahangha jar salady. "Auzy kýigen ýrip ishedi" deydi atam qazaq. Keshegi Kenes odaghy totalitarlyq jýiesining teperi­shin kórgen el endi eshbir de odaqqa kirgisi joq! Ekonomika men sayasat bólek dýnie emes, ekeui bir-birimen astasyp jat­qan dýniye. Sondyqtan osy eki elmen ekonomikalyq odaqqa kirip, olardyng syrtqy sayasy ústanymdarynyng jeteginde ketip qalu qaupi bar ekenin barshamyz da týsine­miz. Ekinshisi, Qytay sekildi alpauyttyng Qazaqstan ómirining biraz salasyna ekspansiyasy. Shekara men kóshi-qon problemalary, múnay salasyn birtindep óz qolyna ala bastauy - qazirgi ómir shyndyghy. Áriyne, biylik shama-sharqynsha osynyng bәrin joqqa shygharuda. Biraq ol búldyr da byldyr sózge senip jatqan eshkim joq. Sondyqtan da biz, Qazaqstannyng bir top azamaty, osy jәne basqa da manyzdy mәsele boyynsha halyq ózi tandau jasasyn, referendum ótkizeyik degen bastama kóteruge mәjbýr boldyq. Elding ishki de, syrtqy da sayasatynyng eng basty mәselelerin bir top sheneunik emes, býkil qazaqstandyqtar sheshuge tiyis.

Sonymen birge biz "últtyq" mýdde degen ne ekenin aiqyndap aluymyz qajet. Ókinishke qaray, bizde ol mýdde újymdyq týrde parlamentting talqylauy ne sayasy kýshterding mәmilege kelui arqyly anyqtalmaydy. Halyqpen sanaspay, sol mýddeni Aqordanyng manayyndaghy sol bayaghy top anyqtap jatady. Shyntuaytyna kelgende, olar óz basynyn, ne yqpaldy toptarynyng mýddesin kózdep otyr ma? Jәne de sol mýddening shyn mәnindegi últtyq mýddege qanshalyqty qatysy bar? Osynyng bәri týptep kelgende, memleketimizding býgini men bolashaghyna qanday әser etedi? Bir basymdylyqqa salynyp, ne útamyz, neden útylamyz? Mine, osy jәne basqa saualdargha qogham әli de jauap alghan joq. Biylik osy odaqtyng bizge tiyimdi­ligi men qarym-qatynastyng teng dәrejede bolatynyn aitady. Mening súraghym bar: eger de Putin myrzagha: "Reseyden hal­qynyng sany men ekonomikalyq әleueti jaghynan shamamen on ese ýlken kórshi memleketpen odaqqa kiriniz, terezeleriniz teng jaghdayda bolady", - dese, bizding biylik sekildi alaqaylap kelise salar ma edi?! Qaydam?!

Moyyndau kerek, "kópvektorly" syrtqy sayasattyng ong jaghy da boldy. Biraq osy doktrinany qabyldaghaly 20 jyl ótti. Álem ózgerdi, jahandanu prose­si dýniyejýzilik tendensiyalargha óz týzetulerin engizip jatyr, jana talaptar payda boluda, elimiz de, Qúdaygha shýkir, ayaqqa túrdy. Sondyqtan doktrinany janasha, zamangha say mazmúnda toltyqtyru qajet!

Jәne de onyng eng basty priyn­sipteri - Qazaqstannyng týp­kilikti últtyq mýddesin qorghau men damyghan demokratiyalyq eldermen meylinshe tyghyz qarym-qatynas basymdylyghy bolugha tiyis!

 

«KEDENDIK ODAQ - SAYaSY JOBA»

Timur Nazhanov, kәsipker­ler­ding tәuelsiz assosiasiyasynyng viyse-preziydenti:

- Keden odaghynyng qúrylghanyna ýsh jyl boldy. Ol Qazaqstangha qanday payda berdi? Úttyq pa, útyldyq pa? Biz keden odaghyna ne ýshin kirdik? Bizding ekonomikagha, kә­sip­kerlik salasyna payda әkelu ýshin kirdik. Keden odaghynda bolsaq, kәsip­ker­ler tek 16 million túrghyndy ghana emes, shamamen 180 miyl­liondyq ýlken naryqty qamtidy. Alayda bizding kәsipkerler oghan dayyn emes. Yaghni, biz bilegimiz kótere almaytyndy belimizge baylap aldyq. Qazaqstandyq naryqtan әldeqayda myqty naryqqa týstik te kettik. Biraq bizge kýte túryndar deydi. Qanshalyqty kýtu qajettigin eshkim aitpady. Inflyasiya da óz aldyna ósip barady. Osylardyng saldarynan qazaqstandyq biznes ayaghyna túryp kete alatyn emes. Damymay jatyr. Jәne damymaytyn da siyaqty. IYә, bizde janadan kәsip­oryn­dar ashyluda. Biraq ashylghan, tirkelgen kәsip­oryndar, júmys isteytin kәsip­oryndar jәne belsendi júmys isteytin kәsiporyndar bolady. Biraz uaqyttan beri ýkimet tarapynan baghdarlamalar qabyldandy. Biraq olardyng deni óndiristi ghana qoldaudy kózdeydi. Al shaghyn jәne orta biznes songhy uaqyttarda jaqsy kórsetkish­terge jete qoymady.

Sheneunikter tauar ainalymy ósip keledi dep jerden jeti qoyan tapqanday quanady. Eksport pen import kólemi úlghaydy dep jatady. Biraq sol eksport pen importtyng qúrylymyna nazar audaratyn eshkim joq. Eksport pen importtyng dinamikasyna qarasaq, biz sol bayaghy tek shiykizat shygharumen shektelip otyrghanymyzdy bayqaymyz. Onyng 70 pa­yyzy energoresurstar, 25 payyzdan kóbi metallurgiya jәne qalghan bolar-bolmas bóligi je­nil ónerkәsip salasynda. Al Kedendik odaqtan shyn mәninde jaqsy ekonomikalyq payda ta­uyp otyrghan memleket - Belarusi. Reseyding ózi Qazaqstan siyaq­ty tabighy baylyqtaryn syrt­qa shygharady. Ókinishke qaray, bizding óndirushiler men kәsipker­ler bәsekege qabiletti emes. Biz Kedendik odaqqa adasyp kirip kettik. Biz 20 jyl boyy bud­jetti toltyru sayasatymen ainalystyq. Endi az ghana uaqytta qalay óndiristi damyta alamyz? Eki-ýsh jyldyng ishinde ta­uar ónimin kýrt úlghaytu qiyn.

Qytaydyng yqpaly da qatty әser etude. Sebebi Qytaydan keletin import kóbeye týspese, kemimeydi. Biz kedendik odaqtan eshtene útpaghanymyzdy anyq kórip otyrmyz. Shiykizat qana eksporttap, Reseyden búrynghyday ónimderdi importtaymyz. Bizding paydamyzgha sheshiletindey eshtene ózgere qoymady. Aldymyzda DSÚ-na kiru mәselesi túr. Al búl úiymgha Resey bizding aldymyzda kirip aldy. Sondyqtan Kedendik odaqtyng artynda ekonomikalyq mýddeden búryn, saya­sy mýddening jatqany anyq dep aita alamyn. Qazaqstan Re­seyding sayasatyn qos qoldap qoldaytyn memleketke ainaldy. Ókinishke qaray, biz qaqpangha týstik. Reseyding kóptegen kәsip­oryndary Qazaqstanda shoghyrlanghan. Qazaqstangha tóngen qauip kóp. Mening oiymsha, Kedendik odaq búl ekonomikalyq, kәsip­ker­lik joba emes, sayasy joba.

 

«BIZ AZIYaDAGhY LOKOMOTIV MEMLEKET BOLA ALMAYMYZ»

Qazybek Beysebaev, eks-diplomat:

- Tәuelsizdik alghaly beri elimiz kórshilermen aitarlyqtay shekise qoyghan joq. Keybir kelispeushilikter bolghannyng ózinde olardyng bәri de diplomatiyalyq jolmen sheshildi. Búl, sóz joq, Qazaqstannyng syrtqy sayasatyndaghy ýlken jetistik.

Jahandyq bastamalar kóteru jóninen Qazaqstandy qúr­dym­gha ketken kenes derjavasymen salystyrugha bolady. Álem­dik halyqaralyq qauipsizdik salasyndaghy belsendiligi men halyqaralyq úiymdargha tóraghalyq etui osynyng aiqyn aighaghy bolsa kerek. Múnday tirliktermen kenes odaghy da ainalysqan. Biraq KSRO alyp derjava bolatyn. Onyng ýstine KSRO býkil halyq­aralyq qauymdastyqqa yqpal ete alatyn. Mening Aziyadaghy ózara yqpaldastyq jәne senim sharalary jónindegi kenes pen Qazaqstannyng EQYÚ-gha tóraghalyghy jóninde sóz qozghaghym keledi.

Áriyne, Qazaqstannyng bastamasymen qúrylghan Aziyadaghy ózara yqpaldastyq jәne senim sharalary jónindegi kenesting maqsattary men mindetteri óte dúrys. Onyng maqsaty Aziyadaghy beybitshilikti, qauipsizdik pen túraqtylyqty qamtamasyz etuge kóp jaqty tәsilder jasau jolymen yntymaqtastyqty nyghaytu. "Búl úiym óz mindetterin atqaryp otyr ma?" degen saualgha jauap izdep kóreyikshi. Týrkiya men Siriyanyng arasynda dau tuyndaghanda ony retteuge at salysugha tiyis búl úiym selt et­ken joq. 2010 jyly ontýstikko­reyalyq "Chhonan" kor­veti jarylyp, eki koreya memle­keti soghystyng aldynda túrghanda da auzyn ashpady. Degenmen, úiymnyng әlemdik qauymdastyqty ózine qaratqan bir ghana sәti este qaldy. Ol 2002 jyly Almatyda Ýndistan men Pәkistannyng premier-ministrleri kezdesken sәti edi. Búl memleketterding arasynda ol uaqytta dau bitpeytin. Osydan keyin úiymnyng júmysy turaly eshkim estigen joq. Resmy aqparattar Qazaqstannyng EQYÚ-gha tóraghalyq etuin sonshalyqty ýlken tabys retinde nasihattap jýr. Mәseleni tolyq týsindiru ýshin tarih paraqtaryn aqtaryp kórelik. 1975 jyly Heli­sinkiyde europalyq 33 memleketting jәne AQSh -pen Kanadanyng qatysuymen Helisinky aktisine qol qoyyldy. Onda ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyingi sayasy jәne territoriyaldyq qorytyndy jasaldy. Osynday jaghdayda Helisinky kommu­nistik rejimdegi eldermen keli­simge keldi. Kelisim Helisinky aktisining ýlken jenisi bolyp qaldy.

Kenes odaghy men býkil sosialistik rejimder qúlaghannan keyin Helisinky kelisimi óz missiyasyn tolyq oryndady. Artynsha 1994 jyly Budapesht sammiytinde EQYÚ-ny qúru turaly jarghygha qol qoyyldy. Osydan keyin Europa elderindegi problemalargha, adam qúqyqtaryna, saylau mәselelerine kónil bóline bastady. Ótkir mәseleler boyynsha kelisimderding qiyndauyna baylanysty 2003 jyldan bastap EQYÚ-nyng barlyq otyrystarynyng qorytyndy deklarasiyasy qabyldanbady. Tipti Astana sammiytindegi qararynyng ózi jarym týnde, barlyq delegasiya ketip qalghanda qabyldandy. Búl týsiniksiz jaghday...

Osy arada "búl tóraghalyq bizge ne berdi?" degen saual eriksiz tuyndaydy.

Qazaqstanda bar-joghy 16 million adam bar. Biz tipti, әlemdik damyghan elu elding qatarynda da joqpyz. Myqty ekonomikalyq әleuetimiz joq. Áske­rimizding de sany az. Búl túrghyda biz Aziyadaghy lokomotiv memleket bola almaymyz dep aitugha negiz bar. Sondyqtan kórshileri­miz de, basqa әlemdik oiynshy memleketter de bizdi Ortalyq-Aziyadaghy kóshbasshy el dep tanymaydy.

 

«RESEY BÚRYNGhY IMPERIYaNY QAYTA TIRILTKISI KELEDI»

Rasul Júmaly,sayasattanushy:

- Toqsanynshy jyldary, Qazaqstan egemendigin jariyalap jatqan tús­ta, әlemdik geosayasat óte kýr­deli jaghdayda edi. Ásirese, Ortalyq Aziyada. Sol uaqytta kópvektorly sayasatty ús­ta­nudyng jóni bolghan shyghar. Biraq óte kóp qatelikter ketkenin joqqa shygharugha bolmaydy. Tipti biylikting ózi búl úghymdy qate týsingen siyaqty. Sebebi kópvektorlylyq bәrimen jaqyndasudy, bәrimen bir­lesu degendi bildir­meydi. Kerisinshe, basqa eldermen tarazy basyn tenes­tiru, ara salmaqty saqtau degen sóz búl.

Kópvektorly sayasat belgili bir aumaqtaghy oiynshylardyng sany kóbirek bolghanda dúrys jýzege asady. Songhy 20-22 jyldyng ishinde osy geosayasy alannyng tarylyp kele jatqany anyq bayqalady. Búghan deyingi oiynshylardyng sany ýsh-tórteu bolsa, songhy bes jyldyqta Resey men Qytay ghana qalyp, olardyng aumaqtaghy yqpaly kýsheydi.

Qazirgi uaqytta 2000 jyldarmen salystyrghanda, jaghday odan әri kýrdelenip keledi. Ortalyq Aziya respublikalarynyng ózderining arasyndaghy qayshylyqtar kóbeyde. Olardyng deni shekara mәselesi, migrasiya mә­se­lesi, diny ekstremizm, jem­qorlyq jәne basqa da mәseleler tónireginde.

Dәl osynday jaghdayda Qa­zaqstannyng Reseymen tútastay birigip ketui - qauipti jaghday. Belarusi pen Qazaqstan ýshin búl tek ekonomikalyq joba bolsa, Resey ýshin ol imperiyany qayta tiriltuge baghyttalghan sayasy joba ekeni anyq.

Qazirgi uaqytta qay jaghynan alyp qarasaq ta, Reseyding hali mýshkil. Tipti Putinning biylik basyna qayta kelui búrynghyday AQSh pen Reseyding arasyndaghy teketireske alyp keldi. Búl, Qazaqstangha da әser etpey qoymaydy. Búl, tipti, ózimiz ústanatyn kópvektorly sayasattyng ózine de qayshy.

Resey shyn mәninde teng dә­rejedegi integrasiyagha dayyn emes. Ol tek qana búrynghy imperiyany qayta tiriltkisi keledi. Odan basqa maqsaty joq.

 

«BIYLIKKE QÚLMINEZDILER GhANA KEREK»

Sofy Smataev, aqyn:

- Dәl býgin biylik ýshin adamnyng adaldyghy, adamgershiligi, últjandylyghy mýlde qajet emes. Biy­likke, biylik iyemdengen qoghamgha ait­qanyna kóner, aidauyna jý­rer kón­gish, sengish, mýl­gigish, ynghayly da qolayly qúl­minez­diler ghana kerek. Kele­shekting kәdesine jarap, bolashaq tirlikting tútqasyn ústar túlghalardy osy bastan túqyrta tún­shyqtyru - tórdegining eng birinshi maqsaty.

Al últ mýddesin ýdesine shygharatyn kim? Últynyng úly! Yaghni, Adam! Bizderdegidey funksio­ner­ler emes. Memleketti qúru­da, memle­ket­ti ayaghyna tik túrghyzuda ayanbay en­bek ete­tin, oiy men miyn barynsha jegetin últjandy serkeler. Býgin biz osy ardaqty da, salmaqty mindetimiz­den aiyrylyp qalghanbyz. Ayyr­ghan da, jolatpaytyn da tórdegi tóreler. Sonau, sonau toqsanynshy jyldarda "kapitalizmning qyzyl qanyn qyzdyramyz" dep jalaulatyp qyzynghan ekpininen әli kýnge deyin aryla almay jýrgen "myqtylarymyz" qangha bylghanghan bilekterimen keude­mizden týiip, ónmenimizden týirep, óktemdetken jolynan barshamyzdy sypyryp jiberip, kýl-qoqysqa laqtyryp tastaumen keledi. Ádilet tilep, adaldyq izdep shyryldaghan túlghalardy "ózin-ózi atqyzyp", kómek­shilerimen qosaqtap atyp, ol azday-aq, enbekaqysy men ýlesin súraghany ýshin ghana óz azamattaryn avtomatpen dýr­kildetip qyryp salghan qoghamnan tazalyq taba qoyamyz ba? Taba almaymyz!

Endeshe, tabandylyq tanytu kerek. Pendeden adam bolyp enselenip kóteriluimiz kerek. Adam bolyp tәuekelge basyp, tas jútuymyz qajet. Adam bolyp, adamdar ýshin, adamzattyng amandyghy ýshin basty bәigege tiguge tiyispiz.

Sondyqtan da referendumdy dúrystap әdil ótkizu - adamzattyq paryz, mindetimizge ainalsyn.

 

«DÝNIYEJÝZINING OTARYNA AYNALDYQ»

Múhtar TAYJAN, ekonomika ghylymdarynyng doktory:

- "QazMúnayGaz" múnaydyng 28 payyzyn óndiredi. Onyng 17 payyzy europalyqtarda, 19 payy­zy reseylikterde,24 payyzy batys eline tiyesili. Jalpy, jyl sa­yyn óndiretin múnay 80 million tonnagha jetedi. Osynyng 24-25 milliony Teniz­shevroyl enshi­sinde. Al TShO AQSh-tiki. Sonda osy TShO qanday salyqtar tóleydi? Ónim bólinisi turaly kelisim bar. Ol qúpiya aqparat. TShO bastyghy "biz mýldem eksporttyq baj salyghyn tóle­meuimiz kerek" dedi. Sonday-aq, TShO Qazaqstangha byltyr 9,6 milliard dollar tabys berdik dedi. Kompaniya júmysshylargha ailyq, budjetke salyq tóleydi. Demek, qazaqstandyq azamattar sizge júmys istedi, olay bolsa әlgi aqshany júmysshylar­gha ai­lyq re­tinde tóledi­niz, tauar, qyz­metke júm­sa­dynyz, salyq tóledi­niz. Al ol 9,6 milliard dollardy kóp dep maqtanyp túr. She­teldik kom­­­paniyalar júmys is­te­sin, biraq salyqty qazaqs­tandyq óndi­ru­shiler tә­rizdi tólesin. Sondyqtan ónim bólinisi turaly kelisimdi qayta qarau kerek.

Qytaydan byltyrghy jyly alghan 20 milliard dollar nesiyemiz bar. Qytaydan alynghan nesie Qazaqstan damu banki ar­qyly alynatyndyqtan, ol kvaziymemle­kettik qaryzgha jatady. Sonda eki jyldyng ishinde osynsha milliard dollardy ne ýshin aldyq? Qytay Almaty men Astana arasyna temirjol salatyn boldy. Nemister, gollandyqtar, fransuzdargha aqsha bersek, olar bizge sol joldy qatyryp salyp beredi ghoy? Sol jol qajet pe ózi? Onsyz da temirjol bar emes pe. Búghan deyin Qytaymen birigip kәsiporyn jýrgizuding nәtiyjesi sәtsiz ayaqtalghany este. 2009 jyly alynghan 10 milliard tengening kóp bóligi "Manghystaumúnaygazdy" satu ýshin júmsaldy. Nәtiy­jesinde Qytay múnay kompaniyasynyng 50 payyz aksiyasyn satyp aldy. "Aqtóbemúnaygaz", ShNOS, Qúmkól­de de Qytaydyng ýlesi az emes. Qytay tek strategiyalyq resurstargha aqsha qúiyp otyr. Altynvaluta rezervi dollargha eng bay el - Qytay. Múny qytaylyqtar strategiyalyq resurstardy satyp alugha júmsauda.

Sonymen qatar, Ertis ózenine qatysty mәsele sheshilmese, aldaghy uaqytta elimizge ýlken ekologiyalyq apattyng qaupi tónbek. Resey Qazaqstannyng milliondaghan shaqyrym jerin poligongha ainaldyrdy. Azamattardyng densaulyghyna búl synaq alandarynyng qanday zalal tiygizetini aitpasa da týsinikti. Osy jaghday­lar­gha qarap, Qazaqstannyng әli kýnge deyin otar el ekenin mo­yyndaugha tura keledi. Búryn Reseyding otar eli bolsaq, qazir dýniyejýzining otaryna ainaldyq. Sebebi, halyqqa tiyesili jer baylyqtarynyng barlyghy ózge­lerding enshisinde. Sondyqtan syrtqy sayasatty ózgertip, syrt­qy sayasattaghy qazirgi ústanymdargha qatysty qatang tәrtip-talaptar engizgen jón.

«QAZAQSTAN ShYN MÁNINDEGI QUATTY DEMOKRATIYaLYQ MEMLEKETKE AYNALUGhA TIYIS»

Bolat Ábilev, sayasatker "Azat" JSDP-nyng teng tóraghasy:

- Qazirgi geosayasy jaghday qiyn. Belarusiting ózi amalsyz Reseyding shashbauyn kóterip jýr. Eger Lukashenko Putinnen boyyn aulaq salatyn bolsa, onda belarusiter gaz ben múnaydy europalyq baghamen satyp alady. Sondyqtan osynday odaqtardyng etegine jarmasty. Biraq sonyng ózinde óz mýddesin barynsha qorghaugha tyrysuda. Ukraina da solay. Yushenko kele salyp Ukrainanyng baghytyn batysqa búrdy. Sol uaqytta Resey gazgha qatysty dau-janjal qoz­ghap, gaz tasymalyn toqtatty. Qazir Qazaqstan, Resey, Belarusi elderi Ukrainany odaqqa ki­ruge ýgit­tep baghuda. Resey de Ukrainagha odaqqa kir­sen, gaz­dy arzangha alasyng degen "jo­mart­tyq" ja­sap otyr. Qap tauy elde­rin alsaq, Reseyding Gruziyamen arasy birjolata ýzildi. M.Saakashvily óz mýddesin, últynyng mýddesin qorghaugha kiriskende, reseylikter ataqty gýrji "Borjomiyin" de, gýrji sharabyn da densaulyqqa ziyan dep tapty. Sol siyaqty Ázirbayjan men Armeniya elderining arasyndaghy dau kezinde Resey Armeniyany jaqtap shyqty. Osydan-aq Ázir­bayjan men Re­sey­ding arasy sonshalyqty jaqsy emes ekenin an­gharu qi­yn­dyq tudyrmaydy. Ózbekstan da óz mýd­de­sin kóp oilaytyndyqtan, Reseymen jaqyndasyp ketpedi. Reseyding Ortalyq Aziyadaghy jalghyz seriktesi - Qazaqstan ghana. Qazaqstanda Re­seydin 5 әs­kery poligony bar. Ol 5 million gektar jerdi alady. Búl jer­­lerdi pay­dalan­ghany ýshin qolma-qol aqsha da almaymyz. Onyng aqysyn tek әskery tehnikamen óteydi. Yaghni, aqsha tóle­meydi. Biz búdan qashan qútylamyz? Qazaqstan shyn mәnindegi quatty demokratiyalyq memleketke ainaluy kerek. Shynayy tәuelsizdik alatyn uaqyt keler әli.

 

«EL TÁUELSIZDIGIN SAQTAP QALU - BARLYGhYMYZGhA MINDET»

Mels Eleusizov, ekolog:

- Áriyne, biz eng aldymen ózimizding bauyrlas elderimizben qarym-qatynasymyzdy nyghayta týsui­miz kerek. Qytaygha qa­tysty aitar bolsaq, búl el kóp­ten beri bir ghana pozisiyada túr. Jәne ony ózgert­peydi de. Bizding baylyghymyzdy da iygerip otyr. Búl janalyq emes, әriy­ne. Sonau tәuel­siz­dik­ting alghashqy jyldarynda biz tabighy bay­lyqtarymyzdy saqtau kerektigi­miz turaly kóp aityldy. Bi­raq Qytaydyng óktem­digi saqtalyp qaldy. Al Reseymen biz kóp­ten beri ja­qynbyz. Soghan qaramastan, bar­lyq halyqaralyq qatynastarda óz pozisiyamyzdy berik saqtauymyz kerek.

 

Jasaral Quanyshәliyn, sayasatker:

- "Biz nege múnday jaghdaygha jettik?" degen saualgha jauap bergenimiz jón bolar aldymen. Biz shyn mәninde joyylyp bara jatqan elmiz. Oghan kinәli - ózining ghana mýd­desin oi­lay­tyn biy­lik. Nazarbaev kezin­de qazaqtyng tәuel­siz el bol­ghanyn qalamady. Kezinde kenes odaghynyng premier-ministri bolsam degen armany oryndalmay qaldy. Nazarbaev ózi siyaqty diyk­tator­larmen odaqtasty. Biz Qytaydy da, Re­seydi de, AQSh-ty da kinәlau­gha tiyisti emes­piz. Olar dú­rys istep otyr. Olar óz mýd­delerine sәikes júmys isteude. Bizding biylik mýmkindik berip qoysa, olar nege qarap qalady? Sondyqtan bizge olardan qútylu ýshin aldymen avtoritarlyq rejimnen qútylu kerek.

 

Dayyndaghandar -

meru_80@mail.ru

Meruert HUSAINOVA,

dumka_k.o@mail.ru

Duman ÝSENHAN.

«Jas Alash» gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1583
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2284
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3621