ەگەمەندiك العان العاشقى جىلداردان باستاپ-اق ەلiمiز بiردەن "كوپۆەكتورلى ساياساتقا" كوشiپ، الەم الپاۋىتتارىنىڭ تiلiن تابۋعا تىرىستى. قازاقستان ناعىز ستراتەگيالىق ايماق بولعاندىقتان، جاعداي كۇردەلi ەدi. سول ءۇشiن جان-جاقتى قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋعا بارىن سالدى. بiراق بۇل قانشالىقتى دۇرىس، ءارi ورىندى ساياسات بولدى؟ "كوپۆەكتورلىلىق" ۇعىمىن قازاقستاندىقتار قالاي ءتۇسiندi? 20 جىل iشiندە كوپۆەكتورلى ساياسات قازاقستانعا نە بەردi? قاي جەردە ۇتىلدىق، قاي جەردە ۇتتىق؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ iزدەۋ ماقساتىمەن سەيسەنبi كۇنi الماتىدا "كوپۆەكتورلى ساياسات جانە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەسi" اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتi. وعان بiرقاتار قوعام قايراتكەرلەرi, ساياساتكەرلەر، اقىن-جازۋشىلار، كاسiپكەرلەر مەن ەكونوميستەر قاتىستى. القالى جيىندى بولات ابiلەۆ پەن قاسىم امانجول جۇرگiزدi.

«سىرتقى ساياساتقا دەگەن IشكI نارازىلىق»

ءامiرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر:

ەگەمەندiك العان العاشقى جىلداردان باستاپ-اق ەلiمiز بiردەن "كوپۆەكتورلى ساياساتقا" كوشiپ، الەم الپاۋىتتارىنىڭ تiلiن تابۋعا تىرىستى. قازاقستان ناعىز ستراتەگيالىق ايماق بولعاندىقتان، جاعداي كۇردەلi ەدi. سول ءۇشiن جان-جاقتى قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋعا بارىن سالدى. بiراق بۇل قانشالىقتى دۇرىس، ءارi ورىندى ساياسات بولدى؟ "كوپۆەكتورلىلىق" ۇعىمىن قازاقستاندىقتار قالاي ءتۇسiندi? 20 جىل iشiندە كوپۆەكتورلى ساياسات قازاقستانعا نە بەردi? قاي جەردە ۇتىلدىق، قاي جەردە ۇتتىق؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ iزدەۋ ماقساتىمەن سەيسەنبi كۇنi الماتىدا "كوپۆەكتورلى ساياسات جانە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەسi" اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتi. وعان بiرقاتار قوعام قايراتكەرلەرi, ساياساتكەرلەر، اقىن-جازۋشىلار، كاسiپكەرلەر مەن ەكونوميستەر قاتىستى. القالى جيىندى بولات ابiلەۆ پەن قاسىم امانجول جۇرگiزدi.

«سىرتقى ساياساتقا دەگەن IشكI نارازىلىق»

ءامiرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر:

- قوعامدىق سانا مەن بەلسەندiلiك قان­شا دامىدى دەسەك تە، كوپ­شi­لiك اسا كوپ ءمان بەرە بەر­مەيتiن ءارi ءوزi­نiڭ قاتىسى شامالى دەپ سانايتىن بiر سا­لا بار. ول - سىرتقى ساياسات. 20 جىل iشiندە مەملەكەت ساياساتىنىڭ اسا ماڭىزدى وسى باعىتىن قوعامنىڭ قاتىسىنسىز، باس بيلiككە بiر تابان جاقىن ات توبەلiندەي توپ قانا قالىپتاستىرىپ كەلدi. سوندىقتان دا ەل iشiندە سىرتقى ساياساتقا دەگەن iشكi نارازىلىق بiرشاما قوردالانىپ قالدى. ءاۋ باستان قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى "كوپ­ۆەكتورلى" بوپ انىقتالدى. "جالپاقشەشەيلiك جاقسىلىققا جەتكiزبەيدi", "ەكi كەمەنiڭ قۇي­رى­عىن ۇستاعان سۋعا كەتەدi" دەگەن سىڭايدا ءۋاج ايتقان بۇل دوكترينانىڭ سىنشىلارى دا از بولمادى. بiراق شىندىعىن ايتۋ كەرەك، كەشەگi كەڭەس وداعىنىڭ شەكپە­نi­نەن ەندi شىققان، اياققا تۇرا قويماعان، شەكاراسى ءجوندi قورعالماعان، پايدالى قازبالارىنا الپاۋىتتاردىڭ سiلەكەيi شۇبىرىپ، كوز تiككەن بiزدiڭ ەلگە ال­عاش­قى كەزەڭدە وسى ۇستانىم ورىندى بولدى. بiراق 20 جىل iشiندە تىم جالپىلاما وسى ۇستانىمدى دامىتىپ، سىرتقى ارەناداعى باستى باسىمدىقتاردى انىقتاپ الۋ كەرەك ەدi. جوق، ولاي بولمادى!

ءارتۇرلi سەبەپتەرمەن بiز "بiرجارىم ۆەكتورلىق" جولعا ءتۇسiپ بارامىز. بiرi - قازاقستاننىڭ رەسەي جانە بەلارۋسپەن قۇرىپ جاتقان ەۋرازيالىق وداعى. ارينە، كەشە عانا پرەزيدەنت    "ول - تازا ەكونوميكالىق وداق، ونىڭ ەشقانداي ساياسي سيپاتى جوق!" دەگەن ءسوز ايتتى. بiراق ول ءتۇيiندi ءسوز استانادا، شەتەل ەلشiلەرiنiڭ جيىنىندا ايتىلدى. نەلiكتەن وسىلايشا، نىق تۇردە ماسكەۋدە نەمەسە مينسكiدە ايتىلمايدى؟ ونىڭ ۇستiنە، رەسەي­لiك شەنەۋنiكتەر ەلدi دۇرلiكتiرۋ­دەن شارشامايدى: نە ەۆرازوداعىنىڭ ورتاق ۆاليۋتاسى تۋرالى اڭگiمەنi قوزدىرىپ جiبەرەدi, نە بۇل وداقتىڭ ورتاق پارلامەنتi جايلى جاحانعا جار سالادى. "اۋزى كۇيگەن ءۇرiپ iشەدi" دەيدi اتام قازاق. كەشەگi كەڭەس وداعى توتاليتارلىق جۇيەسiنiڭ تەپەرi­شiن كورگەن ەل ەندi ەشبiر دە وداققا كiرگiسi جوق! ەكونوميكا مەن ساياسات بولەك دۇنيە ەمەس، ەكەۋi بiر-بiرiمەن استاسىپ جات­قان دۇنيە. سوندىقتان وسى ەكi ەلمەن ەكونوميكالىق وداققا كiرiپ، ولاردىڭ سىرتقى ساياسي ۇستانىمدارىنىڭ جەتەگiندە كەتiپ قالۋ قاۋپi بار ەكەنiن بارشامىز دا تۇسiنە­مiز. ەكiنشiسi, قىتاي سەكiلدi الپاۋىتتىڭ قازاقستان ءومiرiنiڭ بiراز سالاسىنا ەكسپانسياسى. شەكارا مەن كوشi-قون پروبلەمالارى، مۇناي سالاسىن بiرتiندەپ ءوز قولىنا الا باستاۋى - قازiرگi ءومiر شىندىعى. ارينە، بيلiك شاما-شارقىنشا وسىنىڭ ءبارiن جوققا شىعارۋدا. بiراق ول بۇلدىر دا بىلدىر سوزگە سەنiپ جاتقان ەشكiم جوق. سوندىقتان دا بiز، قازاقستاننىڭ بiر توپ ازاماتى، وسى جانە باسقا دا ماڭىزدى ماسەلە بويىنشا حالىق ءوزi تاڭداۋ جاساسىن، رەفەرەندۋم وتكiزەيiك دەگەن باستاما كوتەرۋگە ءماجبۇر بولدىق. ەلدiڭ iشكi دە، سىرتقى دا ساياساتىنىڭ ەڭ باستى ماسەلەلەرiن بiر توپ شەنەۋنiك ەمەس، بۇكiل قازاقستاندىقتار شەشۋگە تيiس.

سونىمەن بiرگە بiز "ۇلتتىق" مۇددە دەگەن نە ەكەنiن ايقىنداپ الۋىمىز قاجەت. وكiنiشكە قاراي، بiزدە ول مۇددە ۇجىمدىق تۇردە پارلامەنتتiڭ تالقىلاۋى نە ساياسي كۇشتەردiڭ مامiلەگە كەلۋi ارقىلى انىقتالمايدى. حالىقپەن ساناسپاي، سول مۇددەنi اقوردانىڭ ماڭايىنداعى سول باياعى توپ انىقتاپ جاتادى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ولار ءوز باسىنىڭ، نە ىقپالدى توپتارىنىڭ مۇددەسiن كوزدەپ وتىر ما؟ جانە دە سول مۇددەنiڭ شىن مانiندەگi ۇلتتىق مۇددەگە قانشالىقتى قاتىسى بار؟ وسىنىڭ ءبارi تۇپتەپ كەلگەندە، مەملەكەتiمiزدiڭ بۇگiنi مەن بولاشاعىنا قانداي اسەر ەتەدi? بiر باسىمدىلىققا سالىنىپ، نە ۇتامىز، نەدەن ۇتىلامىز؟ مiنە، وسى جانە باسقا ساۋالدارعا قوعام ءالi دە جاۋاپ العان جوق. بيلiك وسى وداقتىڭ بiزگە تيiمدi­لiگi مەن قارىم-قاتىناستىڭ تەڭ دارەجەدە بولاتىنىن ايتادى. مەنiڭ سۇراعىم بار: ەگەر دە پۋتين مىرزاعا: "رەسەيدەن حال­قىنىڭ سانى مەن ەكونوميكالىق الەۋەتi جاعىنان شامامەن ون ەسە ۇلكەن كورشi مەملەكەتپەن وداققا كiرiڭiز، تەرەزەلەرiڭiز تەڭ جاعدايدا بولادى", - دەسە، بiزدiڭ بيلiك سەكiلدi الاقايلاپ كەلiسە سالار ما ەدi?! قايدام؟!

مويىنداۋ كەرەك، "كوپۆەكتورلى" سىرتقى ساياساتتىڭ وڭ جاعى دا بولدى. بiراق وسى دوكترينانى قابىلداعالى 20 جىل ءوتتi. الەم وزگەردi, جاھاندانۋ پروتسە­سi دۇنيەجۇزiلiك تەندەنتسيالارعا ءوز تۇزەتۋلەرiن ەنگiزiپ جاتىر، جاڭا تالاپتار پايدا بولۋدا، ەلiمiز دە، قۇدايعا شۇكiر، اياققا تۇردى. سوندىقتان دوكترينانى جاڭاشا، زامانعا ساي مازمۇندا تولتىقتىرۋ قاجەت!

جانە دە ونىڭ ەڭ باستى پرين­تسيپتەرi - قازاقستاننىڭ ءتۇپ­كiلiكتi ۇلتتىق مۇددەسiن قورعاۋ مەن دامىعان دەموكراتيالىق ەلدەرمەن مەيلiنشە تىعىز قارىم-قاتىناس باسىمدىلىعى بولۋعا تيiس!

«كەدەندIك وداق - ساياسي جوبا»

تيمۋر نازحانوۆ، كاسiپكەر­لەر­دiڭ تاۋەلسiز اسسوتسياتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتi:

- كەدەن وداعىنىڭ قۇرىلعانىنا ءۇش جىل بولدى. ول قازاقستانعا قانداي پايدا بەردi? ۇتتىق پا، ۇتىلدىق پا؟ بiز كەدەن وداعىنا نە ءۇشiن كiردiك؟ بiزدiڭ ەكونوميكاعا، كا­سiپ­كەرلiك سالاسىنا پايدا اكەلۋ ءۇشiن كiردiك. كەدەن وداعىندا بولساق، كاسiپ­كەر­لەر تەك 16 ميلليون تۇرعىندى عانا ەمەس، شامامەن 180 ميل­ليوندىق ۇلكەن نارىقتى قامتيدى. الايدا بiزدiڭ كاسiپكەرلەر وعان دايىن ەمەس. ياعني، بiز بiلەگiمiز كوتەرە المايتىندى بەلiمiزگە بايلاپ الدىق. قازاقستاندىق نارىقتان الدەقايدا مىقتى نارىققا تۇستiك تە كەتتiك. بiراق بiزگە كۇتە تۇرىڭدار دەيدi. قانشالىقتى كۇتۋ قاجەتتiگiن ەشكiم ايتپادى. ينفلياتسيا دا ءوز الدىنا ءوسiپ بارادى. وسىلاردىڭ سالدارىنان قازاقستاندىق بيزنەس اياعىنا تۇرىپ كەتە الاتىن ەمەس. دامىماي جاتىر. جانە دامىمايتىن دا سياقتى. ءيا، بiزدە جاڭادان كاسiپ­ورىن­دار اشىلۋدا. بiراق اشىلعان، تiركەلگەن كاسiپ­ورىندار، جۇمىس iستەيتiن كاسiپ­ورىندار جانە بەلسەندi جۇمىس iستەيتiن كاسiپورىندار بولادى. بiراز ۋاقىتتان بەرi ۇكiمەت تاراپىنان باعدارلامالار قابىلداندى. بiراق ولاردىڭ دەنi ءوندiرiستi عانا قولداۋدى كوزدەيدi. ال شاعىن جانە ورتا بيزنەس سوڭعى ۋاقىتتاردا جاقسى كورسەتكiش­تەرگە جەتە قويمادى.

شەنەۋنiكتەر تاۋار اينالىمى ءوسiپ كەلەدi دەپ جەردەن جەتi قويان تاپقانداي قۋانادى. ەكسپورت پەن يمپورت كولەمi ۇلعايدى دەپ جاتادى. بiراق سول ەكسپورت پەن يمپورتتىڭ قۇرىلىمىنا نازار اۋداراتىن ەشكiم جوق. ەكسپورت پەن يمپورتتىڭ ديناميكاسىنا قاراساق، بiز سول باياعى تەك شيكiزات شىعارۋمەن شەكتەلiپ وتىرعانىمىزدى بايقايمىز. ونىڭ 70 پا­يىزى ەنەرگورەسۋرستار، 25 پايىزدان كوبi مەتاللۋرگيا جانە قالعان بولار-بولماس بولiگi جە­ڭiل ونەركاسiپ سالاسىندا. ال كەدەندiك وداقتان شىن مانiندە جاقسى ەكونوميكالىق پايدا تا­ۋىپ وتىرعان مەملەكەت - بەلارۋس. رەسەيدiڭ ءوزi قازاقستان سياق­تى تابيعي بايلىقتارىن سىرت­قا شىعارادى. وكiنiشكە قاراي، بiزدiڭ وندiرۋشiلەر مەن كاسiپكەر­لەر باسەكەگە قابiلەتتi ەمەس. بiز كەدەندiك وداققا اداسىپ كiرiپ كەتتiك. بiز 20 جىل بويى بيۋد­جەتتi تولتىرۋ ساياساتىمەن اينالىستىق. ەندi از عانا ۋاقىتتا قالاي ءوندiرiستi دامىتا الامىز؟ ەكi-ءۇش جىلدىڭ iشiندە تا­ۋار ءونiمiن كۇرت ۇلعايتۋ قيىن.

قىتايدىڭ ىقپالى دا قاتتى اسەر ەتۋدە. سەبەبi قىتايدان كەلەتiن يمپورت كوبەيە تۇسپەسە، كەمiمەيدi. بiز كەدەندiك وداقتان ەشتەڭە ۇتپاعانىمىزدى انىق كورiپ وتىرمىز. شيكiزات قانا ەكسپورتتاپ، رەسەيدەن بۇرىنعىداي ونiمدەردi يمپورتتايمىز. بiزدiڭ پايدامىزعا شەشiلەتiندەي ەشتەڭە وزگەرە قويمادى. الدىمىزدا دسۇ-نا كiرۋ ماسەلەسi تۇر. ال بۇل ۇيىمعا رەسەي بiزدiڭ الدىمىزدا كiرiپ الدى. سوندىقتان كەدەندiك وداقتىڭ ارتىندا ەكونوميكالىق مۇددەدەن بۇرىن، سايا­سي مۇددەنiڭ جاتقانى انىق دەپ ايتا الامىن. قازاقستان رە­سەيدiڭ ساياساتىن قوس قولداپ قولدايتىن مەملەكەتكە اينالدى. وكiنiشكە قاراي، بiز قاقپانعا تۇستiك. رەسەيدiڭ كوپتەگەن كاسiپ­ورىندارى قازاقستاندا شوعىرلانعان. قازاقستانعا تونگەن قاۋiپ كوپ. مەنiڭ ويىمشا، كەدەندiك وداق بۇل ەكونوميكالىق، كاسiپ­كەر­لiك جوبا ەمەس، ساياسي جوبا.

«بIز ازياداعى لوكوموتيۆ مەملەكەت بولا المايمىز»

قازىبەك بەيسەباەۆ، ەكس-ديپلومات:

- تاۋەلسiزدiك العالى بەرi ەلiمiز كورشiلەرمەن ايتارلىقتاي شەكiسە قويعان جوق. كەيبiر كەلiسپەۋشiلiكتەر بولعاننىڭ وزiندە ولاردىڭ ءبارi دە ديپلوماتيالىق جولمەن شەشiلدi. بۇل، ءسوز جوق، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ۇلكەن جەتiستiك.

جاھاندىق باستامالار كوتەرۋ جونiنەن قازاقستاندى قۇر­دىم­عا كەتكەن كەڭەس دەرجاۆاسىمەن سالىستىرۋعا بولادى. الەم­دiك حالىقارالىق قاۋiپسiزدiك سالاسىنداعى بەلسەندiلiگi مەن حالىقارالىق ۇيىمدارعا توراعالىق ەتۋi وسىنىڭ ايقىن ايعاعى بولسا كەرەك. مۇنداي تiرلiكتەرمەن كەڭەس وداعى دا اينالىسقان. بiراق كسرو الىپ دەرجاۆا بولاتىن. ونىڭ ۇستiنە كسرو بۇكiل حالىق­ارالىق قاۋىمداستىققا ىقپال ەتە الاتىن. مەنiڭ ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنiم شارالارى جونiندەگi كەڭەس پەن قازاقستاننىڭ ەقىۇ-عا توراعالىعى جونiندە ءسوز قوزعاعىم كەلەدi.

ارينە، قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنiم شارالارى جونiندەگi كەڭەستiڭ ماقساتتارى مەن مiندەتتەرi وتە دۇرىس. ونىڭ ماقساتى ازياداعى بەيبiتشiلiكتi, قاۋiپسiزدiك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە كوپ جاقتى تاسiلدەر جاساۋ جولىمەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ. "بۇل ۇيىم ءوز مiندەتتەرiن اتقارىپ وتىر ما؟" دەگەن ساۋالعا جاۋاپ iزدەپ كورەيiكشi. تۇركيا مەن سيريانىڭ اراسىندا داۋ تۋىنداعاندا ونى رەتتەۋگە ات سالىسۋعا تيiس بۇل ۇيىم سەلت ەت­كەن جوق. 2010 جىلى وڭتۇستiككو­رەيالىق "چحونان" كور­ۆەتi جارىلىپ، ەكi كورەيا مەملە­كەتi سوعىستىڭ الدىندا تۇرعاندا دا اۋزىن اشپادى. دەگەنمەن، ۇيىمنىڭ الەمدiك قاۋىمداستىقتى وزiنە قاراتقان بiر عانا ءساتi ەستە قالدى. ول 2002 جىلى الماتىدا ءۇندiستان مەن پاكiستاننىڭ پرەمەر-مينيسترلەرi كەزدەسكەن ءساتi ەدi. بۇل مەملەكەتتەردiڭ اراسىندا ول ۋاقىتتا داۋ بiتپەيتiن. وسىدان كەيiن ۇيىمنىڭ جۇمىسى تۋرالى ەشكiم ەستiگەن جوق. رەسمي اقپاراتتار قازاقستاننىڭ ەقىۇ-عا توراعالىق ەتۋiن سونشالىقتى ۇلكەن تابىس رەتiندە ناسيحاتتاپ ءجۇر. ماسەلەنi تولىق ءتۇسiندiرۋ ءۇشiن تاريح پاراقتارىن اقتارىپ كورەلiك. 1975 جىلى حەل­سينكيدە ەۋروپالىق 33 مەملەكەتتiڭ جانە اقش -پەن كانادانىڭ قاتىسۋىمەن حەلسينكي اكتiسiنە قول قويىلدى. وندا ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستان كەيiنگi ساياسي جانە تەرريتوريالدىق قورىتىندى جاسالدى. وسىنداي جاعدايدا حەلسينكي كوممۋ­نيستiك رەجيمدەگi ەلدەرمەن كەلi­سiمگە كەلدi. كەلiسiم حەلسينكي اكتiسiنiڭ ۇلكەن جەڭiسi بولىپ قالدى.

كەڭەس وداعى مەن بۇكiل سوتسياليستiك رەجيمدەر قۇلاعاننان كەيiن حەلسينكي كەلiسiمi ءوز ميسسياسىن تولىق ورىندادى. ارتىنشا 1994 جىلى بۋداپەشت سامميتiندە ەقىۇ-نى قۇرۋ تۋرالى جارعىعا قول قويىلدى. وسىدان كەيiن ەۋروپا ەلدەرiندەگi پروبلەمالارعا، ادام قۇقىقتارىنا، سايلاۋ ماسەلەلەرiنە كوڭiل بولiنە باستادى. وتكiر ماسەلەلەر بويىنشا كەلiسiمدەردiڭ قيىنداۋىنا بايلانىستى 2003 جىلدان باستاپ ەقىۇ-نىڭ بارلىق وتىرىستارىنىڭ قورىتىندى دەكلاراتسياسى قابىلدانبادى. تiپتi استانا سامميتiندەگi قارارىنىڭ ءوزi جارىم تۇندە، بارلىق دەلەگاتسيا كەتiپ قالعاندا قابىلداندى. بۇل تۇسiنiكسiز جاعداي...

وسى ارادا "بۇل توراعالىق بiزگە نە بەردi?" دەگەن ساۋال ەرiكسiز تۋىندايدى.

قازاقستاندا بار-جوعى 16 ميلليون ادام بار. بiز تiپتi, الەمدiك دامىعان ەلۋ ەلدiڭ قاتارىندا دا جوقپىز. مىقتى ەكونوميكالىق الەۋەتiمiز جوق. اسكە­رiمiزدiڭ دە سانى از. بۇل تۇرعىدا بiز ازياداعى لوكوموتيۆ مەملەكەت بولا المايمىز دەپ ايتۋعا نەگiز بار. سوندىقتان كورشiلەرi­مiز دە، باسقا الەمدiك ويىنشى مەملەكەتتەر دە بiزدi ورتالىق-ازياداعى كوشباسشى ەل دەپ تانىمايدى.

«رەسەي بۇرىنعى يمپەريانى قايتا تIرIلتكIسI كەلەدI»

راسۋل جۇمالى،ساياساتتانۋشى:

- توقسانىنشى جىلدارى، قازاقستان ەگەمەندiگiن جاريالاپ جاتقان تۇس­تا، الەمدiك گەوساياسات وتە كۇر­دەلi جاعدايدا ەدi. اسiرەسە، ورتالىق ازيادا. سول ۋاقىتتا كوپۆەكتورلى ساياساتتى ۇس­تا­نۋدىڭ ءجونi بولعان شىعار. بiراق وتە كوپ قاتەلiكتەر كەتكەنiن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. تiپتi بيلiكتiڭ ءوزi بۇل ۇعىمدى قاتە تۇسiنگەن سياقتى. سەبەبi كوپۆەكتورلىلىق بارiمەن جاقىنداسۋدى، بارiمەن بiر­لەسۋ دەگەندi بiلدiر­مەيدi. كەرiسiنشە، باسقا ەلدەرمەن تارازى باسىن تەڭەس­تiرۋ، ارا سالماقتى ساقتاۋ دەگەن ءسوز بۇل.

كوپۆەكتورلى ساياسات بەلگiلi بiر اۋماقتاعى ويىنشىلاردىڭ سانى كوبiرەك بولعاندا دۇرىس جۇزەگە اسادى. سوڭعى 20-22 جىلدىڭ iشiندە وسى گەوساياسي الاڭنىڭ تارىلىپ كەلە جاتقانى انىق بايقالادى. بۇعان دەيiنگi ويىنشىلاردىڭ سانى ءۇش-تورتەۋ بولسا، سوڭعى بەس جىلدىقتا رەسەي مەن قىتاي عانا قالىپ، ولاردىڭ اۋماقتاعى ىقپالى كۇشەيدi.

قازiرگi ۋاقىتتا 2000 جىلدارمەن سالىستىرعاندا، جاعداي ودان ءارi كۇردەلەنiپ كەلەدi. ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ وزدەرiنiڭ اراسىنداعى قايشىلىقتار كوبەيۋدە. ولاردىڭ دەنi شەكارا ماسەلەسi, ميگراتسيا ءما­سە­لەسi, دiني ەكسترەميزم، جەم­قورلىق جانە باسقا دا ماسەلەلەر توڭiرەگiندە.

ءدال وسىنداي جاعدايدا قا­زاقستاننىڭ رەسەيمەن تۇتاستاي بiرiگiپ كەتۋi - قاۋiپتi جاعداي. بەلارۋس پەن قازاقستان ءۇشiن بۇل تەك ەكونوميكالىق جوبا بولسا، رەسەي ءۇشiن ول يمپەريانى قايتا تiرiلتۋگە باعىتتالعان ساياسي جوبا ەكەنi انىق.

قازiرگi ۋاقىتتا قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، رەسەيدiڭ حالi مۇشكiل. تiپتi پۋتيننiڭ بيلiك باسىنا قايتا كەلۋi بۇرىنعىداي اقش پەن رەسەيدiڭ اراسىنداعى تەكەتiرەسكە الىپ كەلدi. بۇل، قازاقستانعا دا اسەر ەتپەي قويمايدى. بۇل، تiپتi, ءوزiمiز ۇستاناتىن كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ وزiنە دە قايشى.

رەسەي شىن مانiندە تەڭ ءدا­رەجەدەگi ينتەگراتسياعا دايىن ەمەس. ول تەك قانا بۇرىنعى يمپەريانى قايتا تiرiلتكiسi كەلەدi. ودان باسقا ماقساتى جوق.

«بيلIككە قۇلمIنەزدIلەر عانا كەرەك»

سوفى سماتاەۆ، اقىن:

- ءدال بۇگiن بيلiك ءۇشiن ادامنىڭ ادالدىعى، ادامگەرشiلiگi, ۇلتجاندىلىعى مۇلدە قاجەت ەمەس. بي­لiككە، بيلiك يەمدەنگەن قوعامعا ايت­قانىنا كونەر، ايداۋىنا ءجۇ­رەر كون­گiش، سەنگiش، ءمۇل­گiگiش، ىڭعايلى دا قولايلى قۇل­مiنەز­دiلەر عانا كەرەك. كەلە­شەكتiڭ كادەسiنە جاراپ، بولاشاق تiرلiكتiڭ تۇتقاسىن ۇستار تۇلعالاردى وسى باستان تۇقىرتا تۇن­شىقتىرۋ - توردەگiنiڭ ەڭ بiرiنشi ماقساتى.

ال ۇلت مۇددەسiن ۇدەسiنە شىعاراتىن كiم؟ ۇلتىنىڭ ۇلى! ياعني، ادام! بiزدەردەگiدەي فۋنكتسيو­نەر­لەر ەمەس. مەملەكەتتi قۇرۋ­دا، مەملە­كەت­تi اياعىنا تiك تۇرعىزۋدا ايانباي ەڭ­بەك ەتە­تiن، ويى مەن ميىن بارىنشا جەگەتiن ۇلتجاندى سەركەلەر. بۇگiن بiز وسى ارداقتى دا، سالماقتى مiندەتiمiز­دەن ايىرىلىپ قالعانبىز. ايىر­عان دا، جولاتپايتىن دا توردەگi تورەلەر. سوناۋ، سوناۋ توقسانىنشى جىلداردا "كاپيتاليزمنiڭ قىزىل قانىن قىزدىرامىز" دەپ جالاۋلاتىپ قىزىنعان ەكپiنiنەن ءالi كۇنگە دەيiن ارىلا الماي جۇرگەن "مىقتىلارىمىز" قانعا بىلعانعان بiلەكتەرiمەن كەۋدە­مiزدەن ءتۇيiپ، وڭمەنiمiزدەن تۇيرەپ، وكتەمدەتكەن جولىنان بارشامىزدى سىپىرىپ جiبەرiپ، كۇل-قوقىسقا لاقتىرىپ تاستاۋمەن كەلەدi. ادiلەت تiلەپ، ادالدىق iزدەپ شىرىلداعان تۇلعالاردى ء"وزiن-ءوزi اتقىزىپ", كومەك­شiلەرiمەن قوساقتاپ اتىپ، ول ازداي-اق، ەڭبەكاقىسى مەن ۇلەسiن سۇراعانى ءۇشiن عانا ءوز ازاماتتارىن اۆتوماتپەن دۇر­كiلدەتiپ قىرىپ سالعان قوعامنان تازالىق تابا قويامىز با؟ تابا المايمىز!

ەندەشە، تاباندىلىق تانىتۋ كەرەك. پەندەدەن ادام بولىپ ەڭسەلەنiپ كوتەرiلۋiمiز كەرەك. ادام بولىپ تاۋەكەلگە باسىپ، تاس جۇتۋىمىز قاجەت. ادام بولىپ، ادامدار ءۇشiن، ادامزاتتىڭ اماندىعى ءۇشiن باستى بايگەگە تiگۋگە تيiسپiز.

سوندىقتان دا رەفەرەندۋمدى دۇرىستاپ ءادiل وتكiزۋ - ادامزاتتىق پارىز، مiندەتiمiزگە اينالسىن.

«دۇنيەجۇزIنIڭ وتارىنا اينالدىق»

مۇحتار تايجان، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

- "قازمۇنايگاز" مۇنايدىڭ 28 پايىزىن وندiرەدi. ونىڭ 17 پايىزى ەۋروپالىقتاردا، 19 پايى­زى رەسەيلiكتەردە،24 پايىزى باتىس ەلiنە تيەسiلi. جالپى، جىل سا­يىن وندiرەتiن مۇناي 80 ميلليون تونناعا جەتەدi. وسىنىڭ 24-25 ميلليونى تەڭiز­شەۆرويل ەنشi­سiندە. ال تشو اقش-تiكi. سوندا وسى تشو قانداي سالىقتار تولەيدi? ءونiم ءبولiنiسi تۋرالى كەلiسiم بار. ول قۇپيا اقپارات. تشو باستىعى "بiز مۇلدەم ەكسپورتتىق باج سالىعىن تولە­مەۋiمiز كەرەك" دەدi. سونداي-اق، تشو قازاقستانعا بىلتىر 9,6 ميلليارد دوللار تابىس بەردiك دەدi. كومپانيا جۇمىسشىلارعا ايلىق، بيۋدجەتكە سالىق تولەيدi. دەمەك، قازاقستاندىق ازاماتتار سiزگە جۇمىس iستەدi, ولاي بولسا الگi اقشانى جۇمىسشىلار­عا اي­لىق رە­تiندە تولەدi­ڭiز، تاۋار، قىز­مەتكە جۇم­سا­دىڭىز، سالىق تولەدi­ڭiز. ال ول 9,6 ميلليارد دوللاردى كوپ دەپ ماقتانىپ تۇر. شە­تەلدiك كوم­­­پانيالار جۇمىس iس­تە­سiن، بiراق سالىقتى قازاقس­تاندىق ءوندi­رۋ­شiلەر ءتا­رiزدi تولەسiن. سوندىقتان ءونiم ءبولiنiسi تۋرالى كەلiسiمدi قايتا قاراۋ كەرەك.

قىتايدان بىلتىرعى جىلى العان 20 ميلليارد دوللار نەسيەمiز بار. قىتايدان الىنعان نەسيە قازاقستان دامۋ بانكi ار­قىلى الىناتىندىقتان، ول كۆازيمەملە­كەتتiك قارىزعا جاتادى. سوندا ەكi جىلدىڭ iشiندە وسىنشا ميلليارد دوللاردى نە ءۇشiن الدىق؟ قىتاي الماتى مەن استانا اراسىنا تەمiرجول سالاتىن بولدى. نەمiستەر، گوللاندىقتار، فرانتسۋزدارعا اقشا بەرسەك، ولار بiزگە سول جولدى قاتىرىپ سالىپ بەرەدi عوي؟ سول جول قاجەت پە ءوزi? ونسىز دا تەمiرجول بار ەمەس پە. بۇعان دەيiن قىتايمەن بiرiگiپ كاسiپورىن جۇرگiزۋدiڭ ناتيجەسi ءساتسiز اياقتالعانى ەستە. 2009 جىلى الىنعان 10 ميلليارد تەڭگەنiڭ كوپ بولiگi "ماڭعىستاۋمۇنايگازدى" ساتۋ ءۇشiن جۇمسالدى. ءناتي­جەسiندە قىتاي مۇناي كومپانياسىنىڭ 50 پايىز اكتسياسىن ساتىپ الدى. "اقتوبەمۇنايگاز", شنوس، قۇمكول­دە دە قىتايدىڭ ۇلەسi از ەمەس. قىتاي تەك ستراتەگيالىق رەسۋرستارعا اقشا قۇيىپ وتىر. التىنۆاليۋتا رەزەرۆi دوللارعا ەڭ باي ەل - قىتاي. مۇنى قىتايلىقتار ستراتەگيالىق رەسۋرستاردى ساتىپ الۋعا جۇمساۋدا.

سونىمەن قاتار، ەرتiس وزەنiنە قاتىستى ماسەلە شەشiلمەسە، الداعى ۋاقىتتا ەلiمiزگە ۇلكەن ەكولوگيالىق اپاتتىڭ قاۋپi تونبەك. رەسەي قازاقستاننىڭ ميلليونداعان شاقىرىم جەرiن پوليگونعا اينالدىردى. ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىنا بۇل سىناق الاڭدارىنىڭ قانداي زالال تيگiزەتiنi ايتپاسا دا تۇسiنiكتi. وسى جاعداي­لار­عا قاراپ، قازاقستاننىڭ ءالi كۇنگە دەيiن وتار ەل ەكەنiن مو­يىنداۋعا تۋرا كەلەدi. بۇرىن رەسەيدiڭ وتار ەلi بولساق، قازiر دۇنيەجۇزiنiڭ وتارىنا اينالدىق. سەبەبi, حالىققا تيەسiلi جەر بايلىقتارىنىڭ بارلىعى وزگە­لەردiڭ ەنشiسiندە. سوندىقتان سىرتقى ساياساتتى وزگەرتiپ، سىرت­قى ساياساتتاعى قازiرگi ۇستانىمدارعا قاتىستى قاتاڭ ءتارتiپ-تالاپتار ەنگiزگەن ءجون.

«قازاقستان شىن مانIندەگI قۋاتتى دەموكراتيالىق مەملەكەتكە اينالۋعا تيIس»

بولات ابiلەۆ، ساياساتكەر "ازات" جسدپ-نىڭ تەڭ توراعاسى:

- قازiرگi گەوساياسي جاعداي قيىن. بەلارۋستiڭ ءوزi امالسىز رەسەيدiڭ شاشباۋىن كوتەرiپ ءجۇر. ەگەر لۋكاشەنكو پۋتيننەن بويىن اۋلاق سالاتىن بولسا، وندا بەلارۋستەر گاز بەن مۇنايدى ەۋروپالىق باعامەن ساتىپ الادى. سوندىقتان وسىنداي وداقتاردىڭ ەتەگiنە جارماستى. بiراق سونىڭ وزiندە ءوز مۇددەسiن بارىنشا قورعاۋعا تىرىسۋدا. ۋكراينا دا سولاي. يۋششەنكو كەلە سالىپ ۋكراينانىڭ باعىتىن باتىسقا بۇردى. سول ۋاقىتتا رەسەي گازعا قاتىستى داۋ-جانجال قوز­عاپ، گاز تاسىمالىن توقتاتتى. قازiر قازاقستان، رەسەي، بەلارۋس ەلدەرi ۋكراينانى وداققا كi­رۋگە ۇگiت­تەپ باعۋدا. رەسەي دە ۋكرايناعا وداققا كiر­سەڭ، گاز­دى ارزانعا الاسىڭ دەگەن "جو­مارت­تىق" جا­ساپ وتىر. قاپ تاۋى ەلدە­رiن الساق، رەسەيدiڭ گرۋزيامەن اراسى بiرجولاتا ءۇزiلدi. م.سااكاشۆيلي ءوز مۇددەسiن، ۇلتىنىڭ مۇددەسiن قورعاۋعا كiرiسكەندە، رەسەيلiكتەر اتاقتى گۇرجi "بورجوميiن" دە، گۇرجi شارابىن دا دەنساۋلىققا زيان دەپ تاپتى. سول سياقتى ءازiربايجان مەن ارمەنيا ەلدەرiنiڭ اراسىنداعى داۋ كەزiندە رەسەي ارمەنيانى جاقتاپ شىقتى. وسىدان-اق ءازiر­بايجان مەن رە­سەي­دiڭ اراسى سونشالىقتى جاقسى ەمەس ەكەنiن اڭ­عارۋ قي­ىن­دىق تۋدىرمايدى. وزبەكستان دا ءوز ءمۇد­دە­سiن كوپ ويلايتىندىقتان، رەسەيمەن جاقىنداسىپ كەتپەدi. رەسەيدiڭ ورتالىق ازياداعى جالعىز سەرiكتەسi - قازاقستان عانا. قازاقستاندا رە­سەيدiڭ 5 ءاس­كەري پوليگونى بار. ول 5 ميلليون گەكتار جەردi الادى. بۇل جەر­­لەردi پاي­دالان­عانى ءۇشiن قولما-قول اقشا دا المايمىز. ونىڭ اقىسىن تەك اسكەري تەحنيكامەن وتەيدi. ياعني، اقشا تولە­مەيدi. بiز بۇدان قاشان قۇتىلامىز؟ قازاقستان شىن مانiندەگi قۋاتتى دەموكراتيالىق مەملەكەتكە اينالۋى كەرەك. شىنايى تاۋەلسiزدiك الاتىن ۋاقىت كەلەر ءالi.

«ەل تاۋەلسIزدIگIن ساقتاپ قالۋ - بارلىعىمىزعا مIندەت»

مەلس ەلەۋسiزوۆ، ەكولوگ:

- ارينە، بiز ەڭ الدىمەن ءوزiمiزدiڭ باۋىرلاس ەلدەرiمiزبەن قارىم-قاتىناسىمىزدى نىعايتا ءتۇسۋi­مiز كەرەك. قىتايعا قا­تىستى ايتار بولساق، بۇل ەل كوپ­تەن بەرi بiر عانا پوزيتسيادا تۇر. جانە ونى وزگەرت­پەيدi دە. بiزدiڭ بايلىعىمىزدى دا يگەرiپ وتىر. بۇل جاڭالىق ەمەس، ءاري­نە. سوناۋ تاۋەل­سiز­دiك­تiڭ العاشقى جىلدارىندا بiز تابيعي باي­لىقتارىمىزدى ساقتاۋ كەرەكتiگi­مiز تۋرالى كوپ ايتىلدى. بi­راق قىتايدىڭ وكتەم­دiگi ساقتالىپ قالدى. ال رەسەيمەن بiز كوپ­تەن بەرi جا­قىنبىز. سوعان قاراماستان، بار­لىق حالىقارالىق قاتىناستاردا ءوز پوزيتسيامىزدى بەرiك ساقتاۋىمىز كەرەك.

جاسارال قۋانىشالين، ساياساتكەر:

- "بiز نەگە مۇنداي جاعدايعا جەتتiك؟" دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرگەنiمiز ءجون بولار الدىمەن. بiز شىن مانiندە جويىلىپ بارا جاتقان ەلمiز. وعان كiنالi - ءوزiنiڭ عانا ءمۇد­دەسiن وي­لاي­تىن بي­لiك. نازارباەۆ كەزiن­دە قازاقتىڭ تاۋەل­سiز ەل بول­عانىن قالامادى. كەزiندە كەڭەس وداعىنىڭ پرەمەر-مينيسترi بولسام دەگەن ارمانى ورىندالماي قالدى. نازارباەۆ ءوزi سياقتى ديك­تاتور­لارمەن وداقتاستى. بiز قىتايدى دا، رە­سەيدi دە، اقش-تى دا كiنالاۋ­عا تيiستi ەمەس­پiز. ولار دۇ­رىس iستەپ وتىر. ولار ءوز ءمۇد­دەلەرiنە سايكەس جۇمىس iستەۋدە. بiزدiڭ بيلiك مۇمكiندiك بەرiپ قويسا، ولار نەگە قاراپ قالادى؟ سوندىقتان بiزگە ولاردان قۇتىلۋ ءۇشiن الدىمەن اۆتوريتارلىق رەجيمنەن قۇتىلۋ كەرەك.

دايىنداعاندار -

meru_80@mail.ru

مەرۋەرت حۋساينوۆا،

dumka_k.o@mail.ru

دۋمان ۇسەنحان.

«جاس الاش» گازەتى