Жаңа президент бізді осы үш дерттен құтқара ала ма?

Кезексіз өткен сайлаудағы президенттің кезекті жеңісі бүкіл БАҚ пен әлеуметтік желіні кернеп тұр. Жаңадан қайта сайланған бұрынғы президентке әр алуан пікір бағытталған. Оңды-солды әңгімелердің дені ойландырады. Сонша жиі ұзынды-қысқалы жазбалардың ауқымы екі түрлі қарама-қайшы пікірге – үміт пен күдікке, сенім мен түңілуге топталады.

Сайлаудың алдын ала нәтижесі жарияланған соң, президент өзін ұсынған коалиция алдында алғашқы сөзін айтты. Сөйлегенде, «Көпшілік халық бізге сенім артты. Біз үшін ең құндысы – халықтың сенімі» деп бастады сөзін.

Ия, көпшілік сайлаушының сенім артқаны даусыз. Себебі сенім артарлық басқа кандидат болған жоқ. Ондай балама тұлға болған күнде де, көпшілік дауысын Тоқаев алатыны анық еді. Өйткені барлық жақсылықты биліктен, басқарушыдан – басқаның көмегінен күтуге дағдыланған жұртпыз.

Одан ары қысқа сөйлеген президент аса салмақты бес сөйлеммен шектелді.

1. Бұл сайлау жаңа саяси дәуірге жол ашады (ашты).
2. Барлық билік институттары түгел жаңартылады.
3. Конституциялық реформаны толығымен және нақты жүзеге асырамыз.
4. Еліміздің саяси құрылысын жаңа қалыпқа түсіреміз.
5. Халқымыздың әл-ауқатын арттырамыз.

Бұл сайлауалды уәде емес. Сайлану үшін айтылған сөз емес. Бұл – «өгізі судан өткен», 7 жылға президент болып сайланған азаматтың сөзі. Саяси және әлеуметтік салмағы түпсіз сөз.

Ары қарай тек екінші сөйлемді ғана тарқатып көрейік. Себебі кейінгі үш сөйлем де «түгел жаңарған билік институттарының» ауқымында кетеді.

«Барлық билік институттары түгел жаңарады». Керемет! Ендігі сөз қандай институттар, қалай, кімдермен – қандай кадрлармен жаңарады?

Ел президентіне қазіргі жақын жүрген кадрдың көбі – тұңғыш президенттің «өнімі». Бір кезде ол кісінің өзі «шетінен жетектеп апарып, торға тоғытатын» жігіттер дегені бар.

Реті келгенде, 2006 жылы болған жағдаятты мысал етейін. Мені маңызды кадры санайтын компания қатарынан екі-үш жыл тамаша орындап келе жатқан мемлекеттік тапсырысты ала алмады. Оны Астанадағы белгісіз фирма «ұтып алды». Бұл жолғы тапсырыстың ақшасы ауқымды – 5 миллиард теңге еді. Мен жеңімпаздарға жолығып, дағдылы фирма екенімізді, тендер талаптарын мінсіз орындайтынымды және бас мердігер – оларға аса ауқымды пайда беретінімізді түсіндірдім. «Бұл пайда бізге аздық қылады» деді сол жігіттер. «Одан төмен бағаға мемлекеттік тапсырыс орындалмайды. Өйтсеңдер – мемлекетті тонаған боласыңдар. Бұл – қылмыс болады», – дедім.

Оқуды жаңа бітірген жиырманың ішіндегі жігіттер ғой. Езуіне мысқыл үйірілді. «Отаншылдық деген фантазия ғой, аға!» – деді дикторлық дикциямен таза өз тілімізде. Мен тұншығып қалдым. Көрнекі жабдықтарымды жиыстырып, «Сөздерің қорқынышты екен. Абақтыға бара жатырсыңдар, жігіттер!» – деп, сыртқа аяңдадым. Айтайын дегенім – сол жігіттер онша істі болмаған сияқты. Ары қарай «фантазиядан» ада қызметтік мансабын сәтті жалғастырған көрінеді. Біздің билік жүйесінде жемқорлық обасы осылай жайылды.

Президенттің аузынан айтылған бес сөйлем сөз айтылған жерде қалып қоймаса, ол – шын мәнінде ұлы мақсұт. Бірақ мемлекет басқару жүйесінде бұны орындауға мұрсат бермейтін үш ауыр дерт бар.

Ең ауыры – ЖЕМҚОРЛЫҚ. Өткен шақтағы мемлекеттік бағдарламалар, оған салынған ауқымды қаржының көбі мемлекет ақшасын тонау мақсатында жасалды.

Ондайды еш шімірікпестен анасы мен баласы, әкесі мен қызы бірлесіп ұйымдастырды. Үкімет басқарғандар мен министрлер бірлесіп жоспарлады. Бюджетте ақша жоқ болса, шетелден қарыз алып тұрып ұйымдастырды. Соның жұрт көзіне көрініп тұрған біреуі – LRT.

Анау жылы LRT-ны салып жатқан Қытай кәсіпкерімен сөйлесіп қалып: «Миллиардтаған қаржының қайтатынына қандай кепіл бар?» – дедім. «Мемлекетіңіздің иелік құқымен кепілдендірілген», – деді. Бірер сәтке тынысым тоқтап қалды. Көпке дейін есімді жия алмай жүрдім. Ойпырай, не деген құлқын! Тура мағынада мемлекетті сату ғой бұл.

Бүгін сайланған президентіміз солардың арасында жүрді. Кімнің – кім екенін жұрттан жақсы біледі. Енді осынша ауыр қылмыстық жүйеге қалай тосқауыл қояр екен?!

Екінші үлкен кедергі – ӨТІРІКШІЛІК. Бір үлкен ауданның аппарат басшысымен сөйлесіп отырмыз. Ауданның жылдық жұмысы, бидайы, арпасы, қызылшасы, көкөнісі, төрт түлігінің санағы – бәрін жасап, жоғарыға жолдайды ғой. Облыстан ойбайлап телефон шалады: «Мына сандарды екіге көбейт. Өйтпесең – жұмыстан кетесің! Сен ғана емес, мен де, әкімдерің де кетеді!..». Яғни, үкімет жариялап отырған сандар мен көрсеткіштердің бәрі өтірік. Өтірік үкімет!

Енді әлгі әкімдер жаңа президентке «ана жолы өтірік айтып едік» деп, жартысы жоқ сандармен жаңаша ақпар бере алар ма екен?!

Үшінші үлкен кедергі – ӘРЕКЕТСІЗДІК. Барлық билік тармақтары тапсырма орындауға құрылған. Жасампаздық, өңірлік жоба жоқ. Бұлайша өзіндік мақсат ұсыну – бүлдіру саналады.

Өткен жылы Шығыстағы бір ауданға барғанмын. Ішкі саясат бөлімі көлік берді. Жүргізуші жігітпен сөйлесемін ғой. Жалақысы 54 000 теңге екен. Келіншегі, екі баласы бар. «Мұндай жалақымен жүргізуші ұстай алмаймын» дейтін бір кісі жоқ. Ондай басшыдан, ондай билік тармағынан не талап етесің?!

Қарапайым азаматтарды айтпағанда, мемлекеттік қызметкер, билік тармақтарының өкілдерінен мемлекеттік, ұлттық иелік, құқық міндеттілігі талап етілуі – ант қабылдауы шарт. Бұл үлкен әңгіме. Онсыз мемлекетті тонау психологиясын жеңу мүмкін емес.

Осыдан 40 жыл бұрын Қытайда өзгеріс басталды. Онда да отыз жылдай билікте отырған Мао өліп, енді Дың Шиаопиңге билік тиген соң басталған реформа еді.

Реформатор «Ой-сананы азат ету» деген сөзді бірінші кезекке қойды. Сөйтсе, отаршылдардан азат болғанына оған дейін отыз жыл болса да, миллиард халықтың ой-санасы құлдықта екен ғой. Жеке еңбек қабілеті, ұйымдастыру қабілеті, өндіру қабілеті одан ары биіктегенде, ұлт өкілі ретіндегі иелік құқық сезімі оянбай – тұтас халық ретінде ой-сана азат болмай, азат мемлекетті құру, оның өндірісін өркендету, оны қорғау, оның болашағын жасау мүмкін болмайды екен.

Қытай реформаторының бір бақыты сонша саясиланғанымен, Мао басқарған Қытай билігінде жемқорлық жоқ еді. «Мысықтың ағы не, қарасы не? Тышқан алғаны керек» деген Дың ұлтын – ұлы мемлекетін он жылда оңады.

Біздің президент ақ демей, қара демей, қабілетті жігіттерді жанына тарта алар ма екен?

Президентке сенім артқан жақсы ғой. Мемлекет президенттікі ғана емес. Мемлекет сенікі, менікі, балаларымыздікі – кез келген қазақтыкі.

Өз әрекетімізбен, өз санамызбен, өз жасампаздығымызбен жұмыс істеуге көбіміз бейімделмедік. Соған бейімделейік! Өз күресімізбен жетуге, мызғымас мақсаттар үшін бірігуге дағдыланбадық. Соған дағдыланайық! Бұның бәрі сананың бұғауланғанынан. Білім мен сауат бола тұра, азат ақылдың жоқтығынан. Өз мүлкің мен мүмкіндігіңе иелік сананың жоқтығынан болады. Соны сезінейік!

Биліктен Ұлт мүддесіне адалдықты, ашықтықты, шындықты, іскерлікті талап етейік. Тірлігімізді өзіміз ұйымдастырып, билігімізді өзіміз бақылап, бірегей мақсұттарға өзіміз бейімдейік!

Алмас Ахметбекұлы,

ақын

«DAT»

Abai.kz