2022 жылдың 30 тамызында Михаил Сергеевич Горбачев 92 жаста бақилық болды. Горбачев КОКП-нің соңғы бас хатшысы, КСРО-ның бірінші және соңғы президенті болды. Горбачев КСРО мен бүкіл әлемге ықпал ететін құрылымдық өзгерістер жасады.

Горбачев АҚШ-пен «қырғи-қабақ соғысты» аяқтады. Және Батыстың қарым-қатынасын толығымен қалыпқа келтірді, советтік әскерлер Ауғанстаннан шығарылды. Коммунистік идеологияның мемлекеттік мәртебесі алынып тасталды және диссиденттерді қудалауды тоқтатты. Горбачев өз реформаларымен «Брежнев-Черненколық» тоқыраудан КСРО-ны шығаруға күш салды, Кеңес мемлекетін одан да күшті етемін деп ойлайды.

Алайда, Горбачевтің реформаларының логикалық нәтижесі КСРО-ның құлдырауы, ыдыраумен аяқталды  және жаңа тәуелсіз мемлекеттер, соның ішінде – Қазақстан Республикасы дүниеге келді.

Горбачев 1931 жылы Ставрополь өлкесінің Привольное ауылында дүниеге келді. 1937 жылы Горбачевтің атасы троцкист деген айып тағылып, 14 ай бойы түрмеде отырды, азаптау мен зорлық-зомбылыққа ұшырады, бірақ аман қалды. Бұл болашақ КСРО-ның жетекшісінің көзқарасына әсер еткен факт.

15 жасынан бастап, Горбачев 19 жасында КПСС-ке үміткер болып сайланды (сол кезде мектеп оқушысы Михаил Горбачевтің «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталды), 1950 жылы мектепті күміс медальмен бітіріп, МГУ-дың заң факультетін бітірген. 1962 жылы Горбачев комсомол аудандық комитетінің бірінші хатшысы болды.

Горбачевтің мансабы қарқынды дамып келді: 1971 жылы Горбачев КОКП Орталық Комитетінің мүшесі болды, 1978 жылы Мәскеуге көшіп барып, Саяси бюросының мүшесі болып, 1985 жылы 11 наурызда Черненко қайтыс болғаннан кейін КСРО басшысы жұмысына сайланады.

1985 жылдың сәуірінде Горбачев «Жеделдету» дееген жаңа реформасын бастады: Кеңестік индустрияны және Кеңестік халықтың әл-ауқатын арттыруға уәде берді. Әрине, Горбачевтің жеделдетуі 1987 жылы басталған «Қайта құруды» дайындады.

Қалпына келтірудің басталуымен елде «Жариялық-Гласность» саясаты басталды және цензура толықтай жойылды: Горбачев проблемаларды шешуге барлық амалын қарастыру керек деп ойлады және оларды баспасөзде айту туралы тыйымды жойды.

Ел бір жыл ішінде толық өзгерді: ондаған тәуелсіз БАҚ ашылды, қызықты телеарналар пайда болды, жаңа фильмдер түсірілді. Елде ондаған жылдар бойы цензура төндірген мәселелер туралы айтылды. КСРО-ның көптеген жылдар бойы газеттерде және теледидарда көрсетуге тыйым салынған нәрселерді енді халық еркін көріп, айта алды.

Объективті түрде, 1986 жылғы Алматыдағы Желтоқсанын көтерілісінің  қатты әсер еткенін атап өту керек. Брежнев билігінің соңғы жылдарындағы КСРО-ның халық шаруашылығында тоқыраушылық, өндірістік күштерді жоспарлау мен орналастыруда қолбасшылық-бюрократиялық жүйенің қайшылықтары мен кемшіліктерін анық көрсетіп отырды. Халық шаруашылығының салалық құрылымы диспропорцияға айналды.

КСРО-ның Орта машина жасау министрлігі, Түсті металлдар министрлігі, Энергетика министрлігі, Мелиорация министрлігі, Қорғаныс министрлігі сияқты агенттіктер Қазақ КСР-нің нақты иегерлері болды. Әр түрлі жоспарлар жасалып, жаңа кен орындарын жасау кезінде республиканың мүдделері іс жүзінде ескерілмеді. Миллиардтаған кірістерден Қазақстанға өте аз мөлшерде ақша берілген.

Қыруар қаражат кен өндіру өнеркәсібіне жіберілді, халыққа қажетті 60% тауарлар республикаға басқа жерлерден әкелінді. Сонымен, шын мәнінде, Кеңестік Қазақстанның экономикасы иілгіш, колониалдық жағдайда дамыған. Идеологиялық тоталитаризм және ғылым мен білім беруді қаржыландырудың қалдық принципі адам рухани әлемінің дамуына кері әсерін тигізді.

Ғалымдар ресми саясатқа мойынсұнғыш «қызметшілерге» айналды, ал мәдениет ұлттық тамырлармен байланысын жоғалтты. 1954 жылдан 1986 жылға дейін республикада қазақ тілінде оқытатын 600-ден астам мектеп жабылды. Қазақ тілі таза тұрмыстық тілге айналды.

Ұлттық мәдениет пен тілден алыстатудың осы ұзақ үрдісі мәңгүрттер топтарының пайда болуына әкелді. Ақыр соңында, наразылық Орталықтың дәстүрлі командалық әрекеттері мен қайта құрылымдаудың демократиялық қағидаттары арасында анық қайшылықты тудырды.

Алғашқы жарияланған мақсаттар мен күнделікті шындықтар арасындағы күрделі қайшылықтардың нәтижесі – Желтоқсан көтерілісі болды. Мұның себебі Қазақстанның жоғарғы басшылығының өзгеруі болды. Дегенмен, бұл демократиялық жолмен жүзеге аспады, сондықтан кейінгі оқиғалар халық тарапынан билік жариялаған принциптерді бұзу деп саналды және қабылданды.

15 желтоқсан күні КОКП-нің Орталық Комитетінің мүшесі Г.Разумовский және Ульянов облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Г.Колбин Алматыға келді.

16-желтоқсанда Қазақстанның Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің Пленумында Колбинге республикалық бірінші хатшы лауазымы ұсынылды.

Қазақстанның партиялық элитасы талқылаусыз дауыс берді, демек, партиялық нормалар мен нормативтерді бұза отырып, Қазақстан республиканың басшысы Колбин болып сайланды. Ол бұрын Қазақстанмен еш байланысы болмаған және жергілікті жағдайлар туралы бейхабар болған.

Бұл қазақ халқын қорлау ретінде қаралды және халықтың наразылығын тудырды. 1986 жылы 17-18 желтоқсанда Алматы қаласының жастары республиканың мүдделерін елемеуге қарсы наразылық білдіру үшін көшеге шықты. Демонстрациялар бейбіт жағдайда болды, мемлекеттік емес немесе үкіметке қарсы ұрандар болған жоқ, азаматтар конституциялық құқығын жүзеге асырды, бірақ диалог жүргізуді қаламаған билік террорға және қуғын-сүргін саясатын пайдаланды, Кеңес әскерлер мен милицияны бейбіт демонстранттарға қарсы жіберді.

Осылайша, Кеңес конституция мен Кеңес заңдары толығымен бұзылды. Билік қасақана этникалық жеккөрушілікке жол берді, әскерлерді темір сымдармен және орыс немесе славян ұлтынан өнеркәсіптік қызметкерлерден тұратын топтарды құрастырды және оларды қазақ демонстранттарға қарсы пайдаланды.

Кейбір дереккөздер бойынша, 17-18 желтоқсан күндері қайғылы оқиғалар кезінде 150-ден астам адам қайтыс болды, 540 адам Алматыдағы медициналық мекемелерге, 200-ге жуық ауруханаға жатқызылды, 1700 адам түрлі жарақаттар алды. Бейбіт демонстрация кезінде сапер күректер пайдаланылды, қызметьік иттер, адамдарға суық су құйып, оларды қаланының шетіне тастап кеткен. Демонстрацияның таралуы туралы жаңалықтар бүкіл Қазақстанды сілкіп, республиканың көптеген қалаларында ұқсас көріністер болды.

900-ге жуық адам әкімшілік жауапкершілікке тартылды, 99 адам қылмыстық жауапкершілікке тартылды, оның ішінде 18 жасар К.Рысқұлбеков, қамауда жатқан кезде қаза болды. Алматыда 264 адам университеттен қуылды, 758 адам комсомолдан, 52 адам партиядан шығарылды.

Комсомол мен партиялық айыппұлдар шамамен 1400 адамды құрады. Ішкі істер органдарынан 1200 адам, көлік және медициналық мекемелерден 300-ден астам адам жұмыстан шығарылды. 12 университет ректоры лауазымынан айрылды. Тергеу және сот ісін жүргізу процедуралық нормаларды өрескел бұзған кезде, билік сталиндік дәуірден кейін ұлттық интеллигенцияны  қуғын-сүргінге ұшыратты.

1987 жылдың басында КОКП-ның Орталық Комитетінің қаулысы қабылданды, онда бұл оқиға «қазақ ұлтшылығы» деп бағаланды. 1987 жылы енгізілген жұмыс орындарына пайыздық кіріспе және жоғары оқу орындарына қабылдау тәжірибесі азаматтардың теңдігін қамтамасыз етудің конституциялық принциптерін бұзу болды.

Г.Колбиннің интернационализм туралы және қазақ тілін үйрену қажеттілігі туралы демагогиялық мәлімдемесі ұлттар өкілдері үшін «ұлтшылдардың» және «жемқор шенеуніктердің» іздестірілуіне және білімге қолжетімділіктің жабылуымен аяқталды. Соған қарамастан, 1986 жылы Алматыда Желтоқсан көтерілісі бүкіл Кеңес Одағының саяси өмірін демократияландырудың катализаторы болды және КСРО халықтары үшін де, бүкіл әлем үшін тарихи маңызға ие екендігін атап өткен жөн. Бұған қоса, бұл бұрынғы КСРО аумағында қолданыстағы саяси жүйеге қарсы қазақ халқының тәуелсіздік пен егемендікке деген ұмтылыстарына жол ашқан алғашқы демократиялық наразылық болды.

1987 жылы 6 шілдеде Кеңес Одағының Коммунистік партиясы Орталық Комитеті «Қазақстан Республикалық партия ұйымының жұмысшы халықты интернационалдық және патриоттық тәрбиелеу жөніндегі жұмысы туралы» қарарын қабылдады. Халық арасында «қазақ ұлтшылығын тағайындау туралы» деп аталатын құжат екі жылдан кейін жойылды. Сарапшылардың пікірінше, демократиялық үдерістерді нығайту қарардың үгіт-насихат жүргізуіне мүмкіндік бермеді.

1986 жылы Желтоқсан оқиғаларынан кейін басталған саяси репрессиялар, жеті айдан кейін, «қазақ ұлтшылығын» көрсететін арнайы қаулыға айналды. Осы шешім қабылданғанға дейін бір ай бұрын, 16 маусымда, қылмыстық іс бойынша сотқа тартылған Қайрат Рысқұлбеков өлім жазасына кесілді. «Республикалық партиялық комитеттердің жұмысында елеулі қателіктер бар, бұл уақытында тоқтатылмаған ұлтшылдық көріністердің ұлғаюына әкеліп соқтырды». Бұл Қаулыда осылай деп жазылды. Қазақстан он бес Кеңес республикаларының ішінде ең көпұлтты болып саналды және бұл бағалауды халық өте ауыр қабылдады.

1986 жылы желтоқсанда Алматыда болған қуғын-сүргіннен кейін және абсурдты, моральдық-этикалық, тарихи немесе адамгершілік тұрғыдан әділетсіздіктерді қабылдағаннан кейін, әлемде Горбачевтің реформалары бір жақты болып жатқанын көрсетті.

Бұл Горбачевті КСРО-ны өркениетті қоғамға айналдыруға, 1922 жылдан 1985 жылға дейін бүкіл Кеңес елін жазалаған ГУЛАГ-қа тыйым салу, азаптау түрмелерінен жабу, нағыз реформаларды жүзеге асыру істеріне қатан талап қоюға әкелді. Алматыдағы Желтоқсан көтерілісінен кейін Кеңес халықты қорқытуды азайта бастады. Адамдарға әртүрлі киім киюге, әртүрлі ойлауға, әртүрлі сөйлеуге мүмкіндік беріліп, адамдар коммунистік насихаттауға сенуден және орысша жүруден бас тартты.

Керімсал Жұбатқанов, 

Abai.kz