2022 جىلدىڭ 30 تامىزىندا ميحايل سەرگەەۆيچ گورباچەۆ 92 جاستا باقيلىق بولدى. گورباچەۆ كوكپ-ءنىڭ سوڭعى باس حاتشىسى, كسرو-نىڭ ءبىرىنشى جانە سوڭعى پرەزيدەنتى بولدى. گورباچەۆ كسرو مەن بۇكىل الەمگە ىقپال ەتەتىن قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر جاسادى.

گورباچەۆ اقش-پەن «قىرعي-قاباق سوعىستى» اياقتادى. جانە باتىستىڭ قارىم-قاتىناسىن تولىعىمەن قالىپقا كەلتىردى، سوۆەتتىك اسكەرلەر اۋعانستاننان شىعارىلدى. كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى الىنىپ تاستالدى جانە ديسسيدەنتتەردى قۋدالاۋدى توقتاتتى. گورباچەۆ ءوز رەفورمالارىمەن «برەجنەۆ-چەرنەنكولىق» توقىراۋدان كسرو-نى شىعارۋعا كۇش سالدى، كەڭەس مەملەكەتىن ودان دا كۇشتى ەتەمىن دەپ ويلايدى.

الايدا، گورباچەۆتىڭ رەفورمالارىنىڭ لوگيكالىق ناتيجەسى كسرو-نىڭ قۇلدىراۋى، ىدىراۋمەن اياقتالدى  جانە جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر، سونىڭ ىشىندە – قازاقستان رەسپۋبليكاسى دۇنيەگە كەلدى.

گورباچەۆ 1931 جىلى ستاۆروپول ولكەسىنىڭ پريۆولنوە اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. 1937 جىلى گورباچەۆتىڭ اتاسى تروتسكيست دەگەن ايىپ تاعىلىپ، 14 اي بويى تۇرمەدە وتىردى، ازاپتاۋ مەن زورلىق-زومبىلىققا ۇشىرادى، بىراق امان قالدى. بۇل بولاشاق كسرو-نىڭ جەتەكشىسىنىڭ كوزقاراسىنا اسەر ەتكەن فاكت.

15 جاسىنان باستاپ، گورباچەۆ 19 جاسىندا كپسس-كە ۇمىتكەر بولىپ سايلاندى (سول كەزدە مەكتەپ وقۋشىسى ميحايل گورباچەۆتىڭ «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىمەن ماراپاتتالدى), 1950 جىلى مەكتەپتى كۇمىس مەدالمەن ءبىتىرىپ، مگۋ-دىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. 1962 جىلى گورباچەۆ كومسومول اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى.

گورباچەۆتىڭ مانسابى قارقىندى دامىپ كەلدى: 1971 جىلى گورباچەۆ كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى، 1978 جىلى ماسكەۋگە كوشىپ بارىپ، ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى بولىپ، 1985 جىلى 11 ناۋرىزدا چەرنەنكو قايتىس بولعاننان كەيىن كسرو باسشىسى جۇمىسىنا سايلانادى.

1985 جىلدىڭ ساۋىرىندە گورباچەۆ «جەدەلدەتۋ» دەەگەن جاڭا رەفورماسىن باستادى: كەڭەستىك يندۋستريانى جانە كەڭەستىك حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا ۋادە بەردى. ارينە، گورباچەۆتىڭ جەدەلدەتۋى 1987 جىلى باستالعان «قايتا قۇرۋدى» دايىندادى.

قالپىنا كەلتىرۋدىڭ باستالۋىمەن ەلدە «جاريالىق-گلاسنوست» ساياساتى باستالدى جانە تسەنزۋرا تولىقتاي جويىلدى: گورباچەۆ پروبلەمالاردى شەشۋگە بارلىق امالىن قاراستىرۋ كەرەك دەپ ويلادى جانە ولاردى باسپاسوزدە ايتۋ تۋرالى تىيىمدى جويدى.

ەل ءبىر جىل ىشىندە تولىق وزگەردى: ونداعان تاۋەلسىز باق اشىلدى، قىزىقتى تەلەارنالار پايدا بولدى، جاڭا فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. ەلدە ونداعان جىلدار بويى تسەنزۋرا توندىرگەن ماسەلەلەر تۋرالى ايتىلدى. كسرو-نىڭ كوپتەگەن جىلدار بويى گازەتتەردە جانە تەلەديداردا كورسەتۋگە تىيىم سالىنعان نارسەلەردى ەندى حالىق ەركىن كورىپ، ايتا الدى.

وبەكتيۆتى تۇردە، 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسانىن كوتەرىلىسىنىڭ  قاتتى اسەر ەتكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. برەجنەۆ بيلىگىنىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى كسرو-نىڭ حالىق شارۋاشىلىعىندا توقىراۋشىلىق، وندىرىستىك كۇشتەردى جوسپارلاۋ مەن ورنالاستىرۋدا قولباسشىلىق-بيۋروكراتيالىق جۇيەنىڭ قايشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن انىق كورسەتىپ وتىردى. حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ سالالىق قۇرىلىمى ديسپروپورتسياعا اينالدى.

كسرو-نىڭ ورتا ماشينا جاساۋ مينيسترلىگى، ءتۇستى مەتاللدار مينيسترلىگى، ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى، مەليوراتسيا مينيسترلىگى، قورعانىس مينيسترلىگى سياقتى اگەنتتىكتەر قازاق كسر-ءنىڭ ناقتى يەگەرلەرى بولدى. ءار ءتۇرلى جوسپارلار جاسالىپ، جاڭا كەن ورىندارىن جاساۋ كەزىندە رەسپۋبليكانىڭ مۇددەلەرى ءىس جۇزىندە ەسكەرىلمەدى. ميللياردتاعان كىرىستەردەن قازاقستانعا وتە از مولشەردە اقشا بەرىلگەن.

قىرۋار قاراجات كەن ءوندىرۋ ونەركاسىبىنە جىبەرىلدى، حالىققا قاجەتتى 60% تاۋارلار رەسپۋبليكاعا باسقا جەرلەردەن اكەلىندى. سونىمەن، شىن مانىندە، كەڭەستىك قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى يىلگىش، كولونيالدىق جاعدايدا دامىعان. يدەولوگيالىق توتاليتاريزم جانە عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋدى قارجىلاندىرۋدىڭ قالدىق ءپرينتسيپى ادام رۋحاني الەمىنىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى.

عالىمدار رەسمي ساياساتقا مويىنسۇنعىش «قىزمەتشىلەرگە» اينالدى، ال مادەنيەت ۇلتتىق تامىرلارمەن بايلانىسىن جوعالتتى. 1954 جىلدان 1986 جىلعا دەيىن رەسپۋبليكادا قازاق تىلىندە وقىتاتىن 600-دەن استام مەكتەپ جابىلدى. قازاق ءتىلى تازا تۇرمىستىق تىلگە اينالدى.

ۇلتتىق مادەنيەت پەن تىلدەن الىستاتۋدىڭ وسى ۇزاق ءۇردىسى ماڭگۇرتتەر توپتارىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى. اقىر سوڭىندا، نارازىلىق ورتالىقتىڭ ءداستۇرلى كوماندالىق ارەكەتتەرى مەن قايتا قۇرىلىمداۋدىڭ دەموكراتيالىق قاعيداتتارى اراسىندا انىق قايشىلىقتى تۋدىردى.

العاشقى جاريالانعان ماقساتتار مەن كۇندەلىكتى شىندىقتار اراسىنداعى كۇردەلى قايشىلىقتاردىڭ ناتيجەسى – جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولدى. مۇنىڭ سەبەبى قازاقستاننىڭ جوعارعى باسشىلىعىنىڭ وزگەرۋى بولدى. دەگەنمەن، بۇل دەموكراتيالىق جولمەن جۇزەگە اسپادى، سوندىقتان كەيىنگى وقيعالار حالىق تاراپىنان بيلىك جاريالاعان پرينتسيپتەردى بۇزۋ دەپ سانالدى جانە قابىلداندى.

15 جەلتوقسان كۇنى كوكپ-ءنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى گ.رازۋموۆسكي جانە ۋليانوۆ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ.كولبين الماتىعا كەلدى.

16-جەلتوقساندا قازاقستاننىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا كولبينگە رەسپۋبليكالىق ءبىرىنشى حاتشى لاۋازىمى ۇسىنىلدى.

قازاقستاننىڭ پارتيالىق ەليتاسى تالقىلاۋسىز داۋىس بەردى، دەمەك، پارتيالىق نورمالار مەن نورماتيۆتەردى بۇزا وتىرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكانىڭ باسشىسى كولبين بولىپ سايلاندى. ول بۇرىن قازاقستانمەن ەش بايلانىسى بولماعان جانە جەرگىلىكتى جاعدايلار تۋرالى بەيحابار بولعان.

بۇل قازاق حالقىن قورلاۋ رەتىندە قارالدى جانە حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. 1986 جىلى 17-18 جەلتوقساندا الماتى قالاسىنىڭ جاستارى رەسپۋبليكانىڭ مۇددەلەرىن ەلەمەۋگە قارسى نارازىلىق ءبىلدىرۋ ءۇشىن كوشەگە شىقتى. دەمونستراتسيالار بەيبىت جاعدايدا بولدى، مەملەكەتتىك ەمەس نەمەسە ۇكىمەتكە قارسى ۇراندار بولعان جوق، ازاماتتار كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن جۇزەگە اسىردى، بىراق ديالوگ جۇرگىزۋدى قالاماعان بيلىك تەررورعا جانە قۋعىن-سۇرگىن ساياساتىن پايدالاندى، كەڭەس اسكەرلەر مەن ميليتسيانى بەيبىت دەمونسترانتتارعا قارسى جىبەردى.

وسىلايشا، كەڭەس كونستيتۋتسيا مەن كەڭەس زاڭدارى تولىعىمەن بۇزىلدى. بيلىك قاساقانا ەتنيكالىق جەككورۋشىلىككە جول بەردى، اسكەرلەردى تەمىر سىمدارمەن جانە ورىس نەمەسە سلاۆيان ۇلتىنان ونەركاسىپتىك قىزمەتكەرلەردەن تۇراتىن توپتاردى قۇراستىردى جانە ولاردى قازاق دەمونسترانتتارعا قارسى پايدالاندى.

كەيبىر دەرەككوزدەر بويىنشا، 17-18 جەلتوقسان كۇندەرى قايعىلى وقيعالار كەزىندە 150-دەن استام ادام قايتىس بولدى، 540 ادام الماتىداعى مەديتسينالىق مەكەمەلەرگە، 200-گە جۋىق اۋرۋحاناعا جاتقىزىلدى، 1700 ادام ءتۇرلى جاراقاتتار الدى. بەيبىت دەمونستراتسيا كەزىندە ساپەر كۇرەكتەر پايدالانىلدى، قىزمەتىك يتتەر، ادامدارعا سۋىق سۋ قۇيىپ، ولاردى قالانىنىڭ شەتىنە تاستاپ كەتكەن. دەمونستراتسيانىڭ تارالۋى تۋرالى جاڭالىقتار بۇكىل قازاقستاندى سىلكىپ، رەسپۋبليكانىڭ كوپتەگەن قالالارىندا ۇقساس كورىنىستەر بولدى.

900-گە جۋىق ادام اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى، 99 ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى، ونىڭ ىشىندە 18 جاسار ك.رىسقۇلبەكوۆ، قاماۋدا جاتقان كەزدە قازا بولدى. الماتىدا 264 ادام ۋنيۆەرسيتەتتەن قۋىلدى، 758 ادام كومسومولدان، 52 ادام پارتيادان شىعارىلدى.

كومسومول مەن پارتيالىق ايىپپۇلدار شامامەن 1400 ادامدى قۇرادى. ىشكى ىستەر ورگاندارىنان 1200 ادام، كولىك جانە مەديتسينالىق مەكەمەلەردەن 300-دەن استام ادام جۇمىستان شىعارىلدى. 12 ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى لاۋازىمىنان ايرىلدى. تەرگەۋ جانە سوت ءىسىن جۇرگىزۋ پروتسەدۋرالىق نورمالاردى ورەسكەل بۇزعان كەزدە، بيلىك ستاليندىك داۋىردەن كەيىن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانى  قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى.

1987 جىلدىڭ باسىندا كوكپ-نىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى قابىلداندى، وندا بۇل وقيعا «قازاق ۇلتشىلىعى» دەپ باعالاندى. 1987 جىلى ەنگىزىلگەن جۇمىس ورىندارىنا پايىزدىق كىرىسپە جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلداۋ تاجىريبەسى ازاماتتاردىڭ تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ كونستيتۋتسيالىق پرينتسيپتەرىن بۇزۋ بولدى.

گ.كولبيننىڭ ينتەرناتسيوناليزم تۋرالى جانە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى دەماگوگيالىق مالىمدەمەسى ۇلتتار وكىلدەرى ءۇشىن «ۇلتشىلداردىڭ» جانە «جەمقور شەنەۋنىكتەردىڭ» ىزدەستىرىلۋىنە جانە بىلىمگە قولجەتىمدىلىكتىڭ جابىلۋىمەن اياقتالدى. سوعان قاراماستان، 1986 جىلى الماتىدا جەلتوقسان كوتەرىلىسى بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ ساياسي ءومىرىن دەموكراتيالاندىرۋدىڭ كاتاليزاتورى بولدى جانە كسرو حالىقتارى ءۇشىن دە، بۇكىل الەم ءۇشىن تاريحي ماڭىزعا يە ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇعان قوسا، بۇل بۇرىنعى كسرو اۋماعىندا قولدانىستاعى ساياسي جۇيەگە قارسى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك پەن ەگەمەندىككە دەگەن ۇمتىلىستارىنا جول اشقان العاشقى دەموكراتيالىق نارازىلىق بولدى.

1987 جىلى 6 شىلدەدە كەڭەس وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى «قازاقستان رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ جۇمىسشى حالىقتى ينتەرناتسيونالدىق جانە پاتريوتتىق تاربيەلەۋ جونىندەگى جۇمىسى تۋرالى» قارارىن قابىلدادى. حالىق اراسىندا «قازاق ۇلتشىلىعىن تاعايىنداۋ تۋرالى» دەپ اتالاتىن قۇجات ەكى جىلدان كەيىن جويىلدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، دەموكراتيالىق ۇدەرىستەردى نىعايتۋ قاراردىڭ ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋىنە مۇمكىندىك بەرمەدى.

1986 جىلى جەلتوقسان وقيعالارىنان كەيىن باستالعان ساياسي رەپرەسسيالار، جەتى ايدان كەيىن، «قازاق ۇلتشىلىعىن» كورسەتەتىن ارنايى قاۋلىعا اينالدى. وسى شەشىم قابىلدانعانعا دەيىن ءبىر اي بۇرىن، 16 ماۋسىمدا، قىلمىستىق ءىس بويىنشا سوتقا تارتىلعان قايرات رىسقۇلبەكوۆ ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. «رەسپۋبليكالىق پارتيالىق كوميتەتتەردىڭ جۇمىسىندا ەلەۋلى قاتەلىكتەر بار، بۇل ۋاقىتىندا توقتاتىلماعان ۇلتشىلدىق كورىنىستەردىڭ ۇلعايۋىنا اكەلىپ سوقتىردى». بۇل قاۋلىدا وسىلاي دەپ جازىلدى. قازاقستان ون بەس كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپۇلتتى بولىپ سانالدى جانە بۇل باعالاۋدى حالىق وتە اۋىر قابىلدادى.

1986 جىلى جەلتوقساندا الماتىدا بولعان قۋعىن-سۇرگىننەن كەيىن جانە ابسۋردتى، مورالدىق-ەتيكالىق، تاريحي نەمەسە ادامگەرشىلىك تۇرعىدان ادىلەتسىزدىكتەردى قابىلداعاننان كەيىن، الەمدە گورباچەۆتىڭ رەفورمالارى ءبىر جاقتى بولىپ جاتقانىن كورسەتتى.

بۇل گورباچەۆتى كسرو-نى وركەنيەتتى قوعامعا اينالدىرۋعا، 1922 جىلدان 1985 جىلعا دەيىن بۇكىل كەڭەس ەلىن جازالاعان گۋلاگ-قا تىيىم سالۋ، ازاپتاۋ تۇرمەلەرىنەن جابۋ، ناعىز رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ىستەرىنە قاتان تالاپ قويۋعا اكەلدى. الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن كەڭەس حالىقتى قورقىتۋدى ازايتا باستادى. ادامدارعا ءارتۇرلى كيىم كيۋگە، ءارتۇرلى ويلاۋعا، ءارتۇرلى سويلەۋگە مۇمكىندىك بەرىلىپ، ادامدار كوممۋنيستىك ناسيحاتتاۋعا سەنۋدەن جانە ورىسشا جۇرۋدەن باس تارتتى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ، 

Abai.kz