– Маман ретінде бүгінгі қазақ­стан­дық журналистиканың даму қар­қы­ны­на қандай баға берер едіңіз?

– Маман ретінде бүгінгі қазақ­стан­дық журналистиканың даму қар­қы­ны­на қандай баға берер едіңіз?
– Шынымды айтсам, аса көңілім тол­майды. Бірақ, жаңа леппен, өзгеше сипатпен дамып келе жатқанын да жоққа шығармаймын. Біздің баспасөз елмен бірге, қоғаммен бірге дамып келеді. Қазір, құдайға шүкір, қазақтілді баспасөздің саны да көбейді. Жазып жатқан мәселелері де жаман емес, бірақ, елдің сөзін айтатын ашық, тура баспасөз өте аз. Мемлекеттік, мемлекеттік емес деп әлі бөлінеміз. Нағыз журналистикадағы бәсекелестік аз. Бұл қазақ баспасөзіне қатысты айтып отырғаным. Ал, орыс газеттерінде, дегенмен, бәсекелестік бар. Олар жарнама үшін, таралым үшін түрлі сенсацияға көп барады. Мен шетелге жиі сапарға шығамын. Сондағы байқағаным, шетелдік журналистер қандай жағдай болса да ашық жазады, қандай шенеуніктің болса да жіберген қателігін немесе олқы жұмысын сынға ала алады. Егер қызметтегі кемшілігі дәлелденсе ол шенеунік те халық алдында кешірім сұрап, өз еркімен қызметінен кетеді. Міне, журналистің еңбегінің жемісі деген осы. Яғни, жазған сөзі билікке ықпалды болғанда ғана журналистика пәрменді. Өкінішке қарай, біздің қазіргі ахуалымыз асүйдегі сыбырдан аса алмай жүр. Біздің шенеуніктер де соған үйренген. Кеңес одағы кезінде газет журналисінің болсын, теларна журналисінің болсын, сынына ілік­кен шенеуніктің жағдайы қиын бола­тын. Жаңағы сынға шенеуніктің бас­шылығы қосылып жауап беретін. Сынға іліккен шенеунік өзінің осы сыннан шығарған қорытындысын ре­дакцияға хабарлайтын. Ол сол үшін жауап беріп, шығарған қорытындысын редакцияға хабарлап, әбігерге түсіп жататын. Қазір ондай үрдістің нышаны да жоқ. Не жазып жатсаң да, оларға бәрібір. Тіпті, өзінің атына айтылған сауалдарға жауап та бермейді.
– Осы кедергі журналистің тиісті мекемеден ақпарат алу кезінде де кездеседі. Шенеуніктерді жауап беруге мәжбүрлейтін арнайы бабымыз (БАҚ туралы заңда) бола тұра өзімізге қажетті ақпаратты ала алмай алашапқын болып жүруіміздің себебі неде деп ойлайсыз? Бұл заңы­мыздың солқылдақтығынан ба, әлде журналистің талап ете алмауынан ба?
– Шенеуніктен ақпарат алу мә­се­лесі, рас айтасыз, әлі күнге де­йін жур­налистер үшін проблема. Бірақ, біздің заңымызда «Кез кел­ген мем­лекет­тік шенеунік журналист сауалы­на үш күннің ішінде жауап беруі керек» делінген. Бірақ, мем­ле­кет­тік мекеме қыз­мет­ке­рі­нің бюракраттанғаны соншалықты, әлгі журналист сауалына тиісті ақпарат беруге, тіпті, құ­лық та танытпайды. Телефон шал­саңыз, «сұрақтарыңды факс­пен жібер. Алдымен сұрағыңды көрейін» дейді. Бұл біздің жазған дүние­міздің, айтқан сөзіміздің мәні жыл сайын түсіп бара жатқанын көрсетеді. Бұндай салғырттықты мен журналистің немқұрайдылығынан демеймін, шенеуніктің бюрократтанып бара жатқанынан дер едім. Бұлай болмауы керек. Осындай келең­сіздікке ұшыраса, журналист қайтпай қайсарлық танытып, мақсатты түрде тиісті жауапты талап етуі тиіс.

– Елдегі көптеген БАҚ өкіл­дері  «журналистердің әлеу­мет­тік статусын айқындау қажет» деп жүр...
– Жоғарыдағы әңгімеге қарап «билік бізді көзге ілмейді» деп кесіп айтуға болмайды. Билік бізбен жақсы болғысы келеді. Бірақ, біздің «журналистің әлеуметтік мәртебесі болуы керек» дегенімізге жауап бергісі келмейді. Жалпы алғанда, біз мемлекеттік жұмысшы емеспіз, жарты жолда қалғанбыз. Мемлекеттік қызметкерлер сияқты заңды жолмен кезекке тұрып үй де ала алмаймыз, демалыс орындарына берілетін жолдама да жоқ. Тіпті, ондай жеңілдіктер  мүйізі қарағайдай «Хабарда» да, «Қазақстан» телеарнасында   жұмыс істейтін журналистердің өздеріне де қарастырылмаған. Үйлі болғысы келетін журналистерге айтады: «Сендер РМК-да емессіңдер, мемлекеттік мекемеде де жұмыс істемейсіңдер» деп. Бірақ, бір қызығы, олардың жарғысын қарап кеп жіберсеңіз,  олардың акцияларының бәрі мемлекетте. Міне, көрдіңіз бе, басқаларын айтпағанның өзінде, мемлекет тарапынан ақша алатын арналар мен басылымдардың өздері де сондай жағдайда. Қалай десек те,  журналистерден билік қорқуы керек, екінші жағынан, оларды сыйлауы керек.
– Қазақстан Журналистер одағының пәрменділігі қан­шалықты?
– Қазақстан Журналистер одағы – қоғамдық бірлестік. Қоғамда болып жатқан кез келген оқиға біздің назарымыздан тыс қалған емес. Елдегі кейбір БАҚ мемлекеттің қарауында, енді біреулері жекеменшік, енді бірі оппозициялық дегендей. Олардың біреулері пікірлерін ашық айтса, енді біреулері, тіпті, жақ қимылдата алмайды. Олардың бәрін мен жақсы түсінемін. Біреулері құрылтайшыдан, енді біреулері Үкіметтен қорқады. Тіпті, алыста жатқан аймақтық БАҚ-тар әкімдерінен қаймығады. Біз оның бәрін жақсы білеміз. Шамамымыздың келгенінше ақыл-кеңестерімізді айтамыз. Баспасөз мәслихаттарын өткі­земіз. Менің өзімнің жеке еш­қандай бизнесім жоқ. Артық байлығым тасып жатқан жоқ. Қара­пайым көптің ортасындағы азаматпын. Сондықтан да, кез келген жерде өзімнің ашық пікірімді білдіріп, бүкпесіз көз­қарасымды айта аламын. ҚазТАГ деген ақпарат агенттігін аштық. Онда да «біз неге өзге елдердің ақпарат агенттігінен мәлімет­тер ала беруіміз керек» деген намыстан соң осы істі қолға алып, жеделдікті мақсат ететін ақпарат агенттігін аштық. Біз қашанғы «Ассошейтед-пресс», «Интерньюс», «РИА новости» агенттіктеріне жәу­теңдей бермекпіз? Қазақстан Журналистер одағы, міне, осын­дай көптеген шаруаларды ат­қарып отыр. Пәр­менділігіне сіз­дер баға берерсіздер.
– Біздегі «БАҚ туралы» заң жайлы не айтасыз?
–«БАҚ туралы» заңымызға кейінгі бес жылда бірнеше түзетулер мен өзгертулер енгізілді. Бірақ, жұмысымызды жақсартқан ешқайсысы  жоқ. Керісінше, нашарлатты. «Интернет туралы» болсын, қазіргі қабылданғалы жатқан «Телевизия туралы» болсын, оның алдындағы «Баспаханалар туралы» болсын,  қайсысын алып қарасаңыз да, артық тыйымдар мен артық ескертпелер енгізгеннен өзге оңды ештеме байқамадым. Тіпті, осындай мәселелердің барлығы бізді қызыл қоршаудың ішіне қамап тастады деуге болады.
– Дегенмен, телевизия саласында елеулі өзгерістер де бар сияқты. Телевизияға сандық форматтың келуіне қалай қарай­сыз?
– Қазір ақпарат саласына техника жағын жақсы білетін министр келді. Бұл мәселені министр де айтып жүр. Мұның жөні бар. Себебі, бүгінде дүниежүзі елдері сандық теле­визияға біртіндеп көшіп жатыр. Соған қарағанда, бұл бағыт дұрыс сияқты. Десе де, өзіндік түйткілдерді де ұмытпауымыз керек. Өткенде маған аймақтық телевизия өкілдері хабарласып, өз өтініштерін білдірді. Былай қарасақ, олардың қаржысы да қомақты емес. Олардың бар ойы – аймақтық телевизияны сақтап қалу. Өткенде осыған байланысты бірнеше кездесу болды. Шымкенттің «Айғақ» телеарнасы, Ақтөбенің «Тандем» телерадиокомпаниясының өкілдері бізбен кездесіп, өз проблемаларын ашып айтты. Жалпы, сандық телевизияға келсек, Қазақстанда халық санының аздығы мен аумағымыздың кең­дігін де ескерген жөн. Бұл арада біз Ресей телеарналарының біздің елімізді толықтай басып алмауын ойласақ, аймақтық телеарналар қалуы тиіс деп ойлаймыз.
– «Интернеттік журналистика қағаз газеттерді ығыстырып бара жатыр» деген пікірмен келісесіз бе?
– Ол пікірдің айтылуы заңды да. Өйткені, интернет журналистикасы қазір қарқынды даму үстінде. Енді бір он жылда жастар тек осы интернет ақпараттары арқылы ғана «сусындайтын» болады. Мен өзім елуден ассам да прогрессивті көзқарастағы адаммын. Уақыт өзі мені осы компьютердің алдына алып келді. Twitter, Facebook, Google-ды да білемін. Бұл – заман қажеттілігі. Егер мен мұны бүгін меңгермесем, ертең ешкімге де керек болмай көшеде қаламын. Қазір шетелдің қазақтарының бәрі Қазақстанның жаңалықтарын осы интернеттегі сайттар арқылы іздеп жүріп оқиды. Олардың бір ғана мәселелері бар, ол кириллицаны білмейтіндіктері. Бірақ, қазір оны да меңгеріп алғандары бар араларында. Бірақ, бұл айтып отырғанымның бәрі қағаз газеттер сұраныстан ысырылады деген сөз емес. Меніңше, қағаз газеттер әлі бес-он жылдай өмір сүреді, тіпті, одан да ұзағырақ болуы мүмкін. Себебі, бұл жаңа технологиялар алыс ауылдарға әлі жете қойған жоқ.  Қазақ басылымдарының басшылары ойлайды: «Интернет бізге қауіпті. Оны білудің де қажеті жоқ» деп. Меніңше, өзін, өз қарамағындағы журналисін сыйлайтын басшы, алдымен, жаңалыққа ұмтылып, жаңа медианы меңгеруге тырысуы керек. Журналистеріне де сондай мүмкіндіктер ұсынуға міндетті. Мысалы, біз қазір өз ақпарат агенттігімізде жыл сайын компьютерлерді жаңалаймыз. Соң­ғысын алып отырамыз. Оған жаңа бағдарламалар енгіземіз. Сосын, журналистеріміздің барлық жерден ақпарат жібере беретін мүмкіндіктері бар.
– Интернетті бақылау мүмкін бе?
– Интернетті бақылау өте қиын. Меніңше, оны бақылау­дың бір ғана жолы бар, ол үшін Қазақстандағы бүкіл электр энергиясын өшіру керек. Мен өзім  интернеттен аздап  қауіп те қыламын, сескенемін. Себебі, оның ішінде  маған ұнамайтын қоқыс көп. Екінші жағынан, аты-жөнін жазбай, не болса соны жазатындар бар. Білмейтін кісісінің сыртынан теріс пікір айтады. Сонымен қатар, ол ақпарат көзі де бола алады. Жасыратыны жоқ, кейде бізде өте тың ақпараттарды сол аноним жазбалардан аламыз. Тексереміз, рас болып шығады.
– Республиканың шалғай ай­­мақ­тарындағы журналис­тика­ның ахуалы жайлы не айтар едіңіз?
– Олардың жағдайы мәз емес. Жарнама дейтін жарнама жоқ, құрылтайшы дейтін құрылтайшы жоқ. Бәрі қазір билікке қарап отыр.
– Оқылымды басылым жасау үшін не істеу керек?
– Мен бүкіл газеттерді күн сайын сатып алып қарап отырамын. Оппозициялық басылымдарды оқысаңыз, бәрі – минус, мемлекеттік басылымдарды қарасаңыз, бәрі – плюс. Сосын әрқайсысын бақылап отырып, екі ортадағы аралықты өзің табасың. Қазақ газеттеріне сын керек. Сыннан, даулы мәселеден қашады да, «біздің таралымымыз неге аз?» дейді де отырады. Таралымды көбейту үшін оқылымды басылым жасасын. Байқаймын, жұрттың бәрі өз еркімен барып, «Дат» жобасымен шығып жатқан «Общественная позицияны» алады. «Қай газетті оқисың?» деп қазақтілді журналистерден сұраймын, «Республиканы» аламыз» дейді. Өйткені, онда тек қана оппозициялық емес, экономикалық, әлеуметтік тақырыптарды қаузайтын өте сауатты материалдар басылады.
– Журналистика қауіпті кәсіп пе?
– Біздің мамандығымыз өте қауіпті. Бірақ, әркім өзінің таңдауын өзі жасайды. Егер осы мамандықты таңдады екен, қандай оқыс жағдайда болса да  соған  дайын болады деп ойлаймын.  Байқасаңыз, журналистер елуге толмай, елуден аса ертерек жүректен кетіп жатады. Мұның бәрі біздің жұмысымыздың қол еңбегі емес, ой еңбегі, ми еңбегі екенін көрсетеді. Көпшілік «журналистика – төртінші билік» деп жатады, бұл ешқандай да төртінші билік емес, журналистика – қоғамның қорғаушысы.
– Әңгімеңізге рақмет.

Сұхбаттасқан
Шолпан ҚАРАЕВА,
«Заң газеті»