– مامان رەتىندە بۇگىنگى قازاق­ستان­دىق جۋرناليستيكانىڭ دامۋ قار­قى­نى­نا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

– مامان رەتىندە بۇگىنگى قازاق­ستان­دىق جۋرناليستيكانىڭ دامۋ قار­قى­نى­نا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
– شىنىمدى ايتسام، اسا كوڭىلىم تول­مايدى. بىراق، جاڭا لەپپەن، وزگەشە سيپاتپەن دامىپ كەلە جاتقانىن دا جوققا شىعارمايمىن. ءبىزدىڭ ءباسپاسوز ەلمەن بىرگە، قوعاممەن بىرگە دامىپ كەلەدى. قازىر، قۇدايعا شۇكىر، قازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ سانى دا كوبەيدى. جازىپ جاتقان ماسەلەلەرى دە جامان ەمەس، بىراق، ەلدىڭ ءسوزىن ايتاتىن اشىق، تۋرا ءباسپاسوز وتە از. مەملەكەتتىك، مەملەكەتتىك ەمەس دەپ ءالى بولىنەمىز. ناعىز جۋرناليستيكاداعى باسەكەلەستىك از. بۇل قازاق باسپاسوزىنە قاتىستى ايتىپ وتىرعانىم. ال، ورىس گازەتتەرىندە، دەگەنمەن، باسەكەلەستىك بار. ولار جارناما ءۇشىن، تارالىم ءۇشىن ءتۇرلى سەنساتسياعا كوپ بارادى. مەن شەتەلگە ءجيى ساپارعا شىعامىن. سونداعى بايقاعانىم، شەتەلدىك جۋرناليستەر قانداي جاعداي بولسا دا اشىق جازادى، قانداي شەنەۋنىكتىڭ بولسا دا جىبەرگەن قاتەلىگىن نەمەسە ولقى جۇمىسىن سىنعا الا الادى. ەگەر قىزمەتتەگى كەمشىلىگى دالەلدەنسە ول شەنەۋنىك تە حالىق الدىندا كەشىرىم سۇراپ، ءوز ەركىمەن قىزمەتىنەن كەتەدى. مىنە، ءجۋرناليستىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسى دەگەن وسى. ياعني، جازعان ءسوزى بيلىككە ىقپالدى بولعاندا عانا جۋرناليستيكا پارمەندى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قازىرگى احۋالىمىز اسۇيدەگى سىبىردان اسا الماي ءجۇر. ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر دە سوعان ۇيرەنگەن. كەڭەس وداعى كەزىندە گازەت ءجۋرناليسىنىڭ بولسىن، تەلارنا ءجۋرناليسىنىڭ بولسىن، سىنىنا ىلىك­كەن شەنەۋنىكتىڭ جاعدايى قيىن بولا­تىن. جاڭاعى سىنعا شەنەۋنىكتىڭ باس­شىلىعى قوسىلىپ جاۋاپ بەرەتىن. سىنعا ىلىككەن شەنەۋنىك ءوزىنىڭ وسى سىننان شىعارعان قورىتىندىسىن رە­داكتسياعا حابارلايتىن. ول سول ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ، شىعارعان قورىتىندىسىن رەداكتسياعا حابارلاپ، ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتاتىن. قازىر ونداي ءۇردىستىڭ نىشانى دا جوق. نە جازىپ جاتساڭ دا، ولارعا ءبارىبىر. ءتىپتى، ءوزىنىڭ اتىنا ايتىلعان ساۋالدارعا جاۋاپ تا بەرمەيدى.
– وسى كەدەرگى ءجۋرناليستىڭ ءتيىستى مەكەمەدەن اقپارات الۋ كەزىندە دە كەزدەسەدى. شەنەۋنىكتەردى جاۋاپ بەرۋگە ماجبۇرلەيتىن ارنايى بابىمىز (باق تۋرالى زاڭدا) بولا تۇرا وزىمىزگە قاجەتتى اقپاراتتى الا الماي الاشاپقىن بولىپ ءجۇرۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ بۇل زاڭى­مىزدىڭ سولقىلداقتىعىنان با، الدە ءجۋرناليستىڭ تالاپ ەتە الماۋىنان با؟
– شەنەۋنىكتەن اقپارات الۋ ما­سە­لەسى، راس ايتاسىز، ءالى كۇنگە دە­يىن جۋر­ناليستەر ءۇشىن پروبلەما. بىراق، ءبىزدىڭ زاڭىمىزدا «كەز كەل­گەن مەم­لەكەت­تىك شەنەۋنىك جۋرناليست ساۋالى­نا ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جاۋاپ بەرۋى كەرەك» دەلىنگەن. بىراق، مەم­لە­كەت­تىك مەكەمە قىز­مەت­كە­رى­نىڭ بيۋراكراتتانعانى سونشالىقتى، الگى جۋرناليست ساۋالىنا ءتيىستى اقپارات بەرۋگە، ءتىپتى، قۇ­لىق تا تانىتپايدى. تەلەفون شال­ساڭىز، «سۇراقتارىڭدى فاكس­پەن جىبەر. الدىمەن سۇراعىڭدى كورەيىن» دەيدى. بۇل ءبىزدىڭ جازعان دۇنيە­مىزدىڭ، ايتقان ءسوزىمىزدىڭ ءمانى جىل سايىن ءتۇسىپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى. بۇنداي سالعىرتتىقتى مەن ءجۋرناليستىڭ نەمقۇرايدىلىعىنان دەمەيمىن، شەنەۋنىكتىڭ بيۋروكراتتانىپ بارا جاتقانىنان دەر ەدىم. بۇلاي بولماۋى كەرەك. وسىنداي كەلەڭ­سىزدىككە ۇشىراسا، جۋرناليست قايتپاي قايسارلىق تانىتىپ، ماقساتتى تۇردە ءتيىستى جاۋاپتى تالاپ ەتۋى ءتيىس.

– ەلدەگى كوپتەگەن باق وكىل­دەرى  «جۋرناليستەردىڭ الەۋ­مەت­تىك ستاتۋسىن ايقىنداۋ قاجەت» دەپ ءجۇر...
– جوعارىداعى اڭگىمەگە قاراپ «بيلىك ءبىزدى كوزگە ىلمەيدى» دەپ كەسىپ ايتۋعا بولمايدى. بيلىك بىزبەن جاقسى بولعىسى كەلەدى. بىراق، ءبىزدىڭ «ءجۋرناليستىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى بولۋى كەرەك» دەگەنىمىزگە جاۋاپ بەرگىسى كەلمەيدى. جالپى العاندا، ءبىز مەملەكەتتىك جۇمىسشى ەمەسپىز، جارتى جولدا قالعانبىز. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر سياقتى زاڭدى جولمەن كەزەككە تۇرىپ ءۇي دە الا المايمىز، دەمالىس ورىندارىنا بەرىلەتىن جولداما دا جوق. ءتىپتى، ونداي جەڭىلدىكتەر  ءمۇيىزى قاراعايداي «حاباردا» دا، «قازاقستان» تەلەارناسىندا   جۇمىس ىستەيتىن جۋرناليستەردىڭ وزدەرىنە دە قاراستىرىلماعان. ءۇيلى بولعىسى كەلەتىن جۋرناليستەرگە ايتادى: «سەندەر رمك-دا ەمەسسىڭدەر، مەملەكەتتىك مەكەمەدە دە جۇمىس ىستەمەيسىڭدەر» دەپ. بىراق، ءبىر قىزىعى، ولاردىڭ جارعىسىن قاراپ كەپ جىبەرسەڭىز،  ولاردىڭ اكتسيالارىنىڭ ءبارى مەملەكەتتە. مىنە، كوردىڭىز بە، باسقالارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، مەملەكەت تاراپىنان اقشا الاتىن ارنالار مەن باسىلىمداردىڭ وزدەرى دە سونداي جاعدايدا. قالاي دەسەك تە،  جۋرناليستەردەن بيلىك قورقۋى كەرەك، ەكىنشى جاعىنان، ولاردى سىيلاۋى كەرەك.
– قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ پارمەندىلىگى قان­شالىقتى؟
– قازاقستان جۋرناليستەر وداعى – قوعامدىق بىرلەستىك. قوعامدا بولىپ جاتقان كەز كەلگەن وقيعا ءبىزدىڭ نازارىمىزدان تىس قالعان ەمەس. ەلدەگى كەيبىر باق مەملەكەتتىڭ قاراۋىندا، ەندى بىرەۋلەرى جەكەمەنشىك، ەندى ءبىرى وپپوزيتسيالىق دەگەندەي. ولاردىڭ بىرەۋلەرى پىكىرلەرىن اشىق ايتسا، ەندى بىرەۋلەرى، ءتىپتى، جاق قيمىلداتا المايدى. ولاردىڭ ءبارىن مەن جاقسى تۇسىنەمىن. بىرەۋلەرى قۇرىلتايشىدان، ەندى بىرەۋلەرى ۇكىمەتتەن قورقادى. ءتىپتى، الىستا جاتقان ايماقتىق باق-تار اكىمدەرىنەن قايمىعادى. ءبىز ونىڭ ءبارىن جاقسى بىلەمىز. شامامىمىزدىڭ كەلگەنىنشە اقىل-كەڭەستەرىمىزدى ايتامىز. ءباسپاسوز ءماسليحاتتارىن وتكى­زەمىز. مەنىڭ ءوزىمنىڭ جەكە ەش­قانداي بيزنەسىم جوق. ارتىق بايلىعىم تاسىپ جاتقان جوق. قارا­پايىم كوپتىڭ ورتاسىنداعى ازاماتپىن. سوندىقتان دا، كەز كەلگەن جەردە ءوزىمنىڭ اشىق پىكىرىمدى ءبىلدىرىپ، بۇكپەسىز كوز­قاراسىمدى ايتا الامىن. قازتاگ دەگەن اقپارات اگەنتتىگىن اشتىق. وندا دا «ءبىز نەگە وزگە ەلدەردىڭ اقپارات اگەنتتىگىنەن مالىمەت­تەر الا بەرۋىمىز كەرەك» دەگەن نامىستان سوڭ وسى ءىستى قولعا الىپ، جەدەلدىكتى ماقسات ەتەتىن اقپارات اگەنتتىگىن اشتىق. ءبىز قاشانعى «اسسوشەيتەد-پرەسس»، «ينتەرنيۋس»، «ريا نوۆوستي» اگەنتتىكتەرىنە جاۋ­تەڭدەي بەرمەكپىز؟ قازاقستان جۋرناليستەر وداعى، مىنە، وسىن­داي كوپتەگەن شارۋالاردى ات­قارىپ وتىر. پار­مەندىلىگىنە سىز­دەر باعا بەرەرسىزدەر.
– بىزدەگى «باق تۋرالى» زاڭ جايلى نە ايتاسىز؟
–«باق تۋرالى» زاڭىمىزعا كەيىنگى بەس جىلدا بىرنەشە تۇزەتۋلەر مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى. بىراق، جۇمىسىمىزدى جاقسارتقان ەشقايسىسى  جوق. كەرىسىنشە، ناشارلاتتى. «ينتەرنەت تۋرالى» بولسىن، قازىرگى قابىلدانعالى جاتقان «تەلەۆيزيا تۋرالى» بولسىن، ونىڭ الدىنداعى «باسپاحانالار تۋرالى» بولسىن،  قايسىسىن الىپ قاراساڭىز دا، ارتىق تىيىمدار مەن ارتىق ەسكەرتپەلەر ەنگىزگەننەن وزگە وڭدى ەشتەمە بايقامادىم. ءتىپتى، وسىنداي ماسەلەلەردىڭ بارلىعى ءبىزدى قىزىل قورشاۋدىڭ ىشىنە قاماپ تاستادى دەۋگە بولادى.
– دەگەنمەن، تەلەۆيزيا سالاسىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر دە بار سياقتى. تەلەۆيزياعا ساندىق فورماتتىڭ كەلۋىنە قالاي قاراي­سىز؟
– قازىر اقپارات سالاسىنا تەحنيكا جاعىن جاقسى بىلەتىن مينيستر كەلدى. بۇل ماسەلەنى مينيستر دە ايتىپ ءجۇر. مۇنىڭ ءجونى بار. سەبەبى، بۇگىندە دۇنيەجۇزى ەلدەرى ساندىق تەلە­ۆيزياعا بىرتىندەپ كوشىپ جاتىر. سوعان قاراعاندا، بۇل باعىت دۇرىس سياقتى. دەسە دە، وزىندىك تۇيتكىلدەردى دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. وتكەندە ماعان ايماقتىق تەلەۆيزيا وكىلدەرى حابارلاسىپ، ءوز وتىنىشتەرىن ءبىلدىردى. بىلاي قاراساق، ولاردىڭ قارجىسى دا قوماقتى ەمەس. ولاردىڭ بار ويى – ايماقتىق تەلەۆيزيانى ساقتاپ قالۋ. وتكەندە وسىعان بايلانىستى بىرنەشە كەزدەسۋ بولدى. شىمكەنتتىڭ «ايعاق» تەلەارناسى، اقتوبەنىڭ «تاندەم» تەلەراديوكومپانياسىنىڭ وكىلدەرى بىزبەن كەزدەسىپ، ءوز پروبلەمالارىن اشىپ ايتتى. جالپى، ساندىق تەلەۆيزياعا كەلسەك، قازاقستاندا حالىق سانىنىڭ ازدىعى مەن اۋماعىمىزدىڭ كەڭ­دىگىن دە ەسكەرگەن ءجون. بۇل ارادا ءبىز رەسەي تەلەارنالارىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدى تولىقتاي باسىپ الماۋىن ويلاساق، ايماقتىق تەلەارنالار قالۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز.
– «ينتەرنەتتىك جۋرناليستيكا قاعاز گازەتتەردى ىعىستىرىپ بارا جاتىر» دەگەن پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
– ول پىكىردىڭ ايتىلۋى زاڭدى دا. ويتكەنى، ينتەرنەت جۋرناليستيكاسى قازىر قارقىندى دامۋ ۇستىندە. ەندى ءبىر ون جىلدا جاستار تەك وسى ينتەرنەت اقپاراتتارى ارقىلى عانا «سۋسىندايتىن» بولادى. مەن ءوزىم ەلۋدەن اسسام دا پروگرەسسيۆتى كوزقاراستاعى اداممىن. ۋاقىت ءوزى مەنى وسى كومپيۋتەردىڭ الدىنا الىپ كەلدى. Twitter, Facebook, Google-دى دا بىلەمىن. بۇل – زامان قاجەتتىلىگى. ەگەر مەن مۇنى بۇگىن مەڭگەرمەسەم، ەرتەڭ ەشكىمگە دە كەرەك بولماي كوشەدە قالامىن. قازىر شەتەلدىڭ قازاقتارىنىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ جاڭالىقتارىن وسى ينتەرنەتتەگى سايتتار ارقىلى ىزدەپ ءجۇرىپ وقيدى. ولاردىڭ ءبىر عانا ماسەلەلەرى بار، ول كيريلليتسانى بىلمەيتىندىكتەرى. بىراق، قازىر ونى دا مەڭگەرىپ العاندارى بار ارالارىندا. بىراق، بۇل ايتىپ وتىرعانىمنىڭ ءبارى قاعاز گازەتتەر سۇرانىستان ىسىرىلادى دەگەن ءسوز ەمەس. مەنىڭشە، قاعاز گازەتتەر ءالى بەس-ون جىلداي ءومىر سۇرەدى، ءتىپتى، ودان دا ۇزاعىراق بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، بۇل جاڭا تەحنولوگيالار الىس اۋىلدارعا ءالى جەتە قويعان جوق.  قازاق باسىلىمدارىنىڭ باسشىلارى ويلايدى: «ينتەرنەت بىزگە قاۋىپتى. ونى ءبىلۋدىڭ دە قاجەتى جوق» دەپ. مەنىڭشە، ءوزىن، ءوز قاراماعىنداعى ءجۋرناليسىن سىيلايتىن باسشى، الدىمەن، جاڭالىققا ۇمتىلىپ، جاڭا مەديانى مەڭگەرۋگە تىرىسۋى كەرەك. جۋرناليستەرىنە دە سونداي مۇمكىندىكتەر ۇسىنۋعا مىندەتتى. مىسالى، ءبىز قازىر ءوز اقپارات اگەنتتىگىمىزدە جىل سايىن كومپيۋتەرلەردى جاڭالايمىز. سوڭ­عىسىن الىپ وتىرامىز. وعان جاڭا باعدارلامالار ەنگىزەمىز. سوسىن، جۋرناليستەرىمىزدىڭ بارلىق جەردەن اقپارات جىبەرە بەرەتىن مۇمكىندىكتەرى بار.
– ينتەرنەتتى باقىلاۋ مۇمكىن بە؟
– ينتەرنەتتى باقىلاۋ وتە قيىن. مەنىڭشە، ونى باقىلاۋ­دىڭ ءبىر عانا جولى بار، ول ءۇشىن قازاقستانداعى بۇكىل ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوشىرۋ كەرەك. مەن ءوزىم  ينتەرنەتتەن ازداپ  قاۋىپ تە قىلامىن، سەسكەنەمىن. سەبەبى، ونىڭ ىشىندە  ماعان ۇنامايتىن قوقىس كوپ. ەكىنشى جاعىنان، اتى-ءجونىن جازباي، نە بولسا سونى جازاتىندار بار. بىلمەيتىن كىسىسىنىڭ سىرتىنان تەرىس پىكىر ايتادى. سونىمەن قاتار، ول اقپارات كوزى دە بولا الادى. جاسىراتىنى جوق، كەيدە بىزدە وتە تىڭ اقپاراتتاردى سول انونيم جازبالاردان الامىز. تەكسەرەمىز، راس بولىپ شىعادى.
– رەسپۋبليكانىڭ شالعاي اي­­ماق­تارىنداعى جۋرناليس­تيكا­نىڭ احۋالى جايلى نە ايتار ەدىڭىز؟
– ولاردىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. جارناما دەيتىن جارناما جوق، قۇرىلتايشى دەيتىن قۇرىلتايشى جوق. ءبارى قازىر بيلىككە قاراپ وتىر.
– وقىلىمدى باسىلىم جاساۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
– مەن بۇكىل گازەتتەردى كۇن سايىن ساتىپ الىپ قاراپ وتىرامىن. وپپوزيتسيالىق باسىلىمداردى وقىساڭىز، ءبارى – مينۋس، مەملەكەتتىك باسىلىمداردى قاراساڭىز، ءبارى – پليۋس. سوسىن ارقايسىسىن باقىلاپ وتىرىپ، ەكى ورتاداعى ارالىقتى ءوزىڭ تاباسىڭ. قازاق گازەتتەرىنە سىن كەرەك. سىننان، داۋلى ماسەلەدەن قاشادى دا، «ءبىزدىڭ تارالىمىمىز نەگە از؟» دەيدى دە وتىرادى. تارالىمدى كوبەيتۋ ءۇشىن وقىلىمدى باسىلىم جاساسىن. بايقايمىن، جۇرتتىڭ ءبارى ءوز ەركىمەن بارىپ، «دات» جوباسىمەن شىعىپ جاتقان «وبششەستۆەننايا پوزيتسيانى» الادى. «قاي گازەتتى وقيسىڭ؟» دەپ قازاقتىلدى جۋرناليستەردەن سۇرايمىن، «رەسپۋبليكانى» الامىز» دەيدى. ويتكەنى، وندا تەك قانا وپپوزيتسيالىق ەمەس، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك تاقىرىپتاردى قاۋزايتىن وتە ساۋاتتى ماتەريالدار باسىلادى.
– جۋرناليستيكا قاۋىپتى كاسىپ پە؟
– ءبىزدىڭ ماماندىعىمىز وتە قاۋىپتى. بىراق، اركىم ءوزىنىڭ تاڭداۋىن ءوزى جاسايدى. ەگەر وسى ماماندىقتى تاڭدادى ەكەن، قانداي وقىس جاعدايدا بولسا دا  سوعان  دايىن بولادى دەپ ويلايمىن.  بايقاساڭىز، جۋرناليستەر ەلۋگە تولماي، ەلۋدەن اسا ەرتەرەك جۇرەكتەن كەتىپ جاتادى. مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ قول ەڭبەگى ەمەس، وي ەڭبەگى، مي ەڭبەگى ەكەنىن كورسەتەدى. كوپشىلىك «جۋرناليستيكا – ءتورتىنشى بيلىك» دەپ جاتادى، بۇل ەشقانداي دا ءتورتىنشى بيلىك ەمەس، جۋرناليستيكا – قوعامنىڭ قورعاۋشىسى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

سۇحباتتاسقان
شولپان قاراەۆا،
«زاڭ گازەتى»