ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن

ءبىز كىمبىز؟ قايدان شىقتىق؟ ءبىز قالاي ۇلى دالا مۇراگەرى بولدىق؟ ءبىزدىڭ شىنايى تاريحىمىز قانداي؟

بۇل ساۋالدار توڭىرەگىندە تاۋەلسىزدىك جىلدارى تالاي جان ىزدەنىپ، سان ءتۇرلى جاۋاپ ۇسىندى. ماسەلە – سولاردىڭ ىشىنەن قاجەتىڭدى تاۋىپ، كوكەيىڭە توقۋدا. تەلەگەي-تەڭىز ادەبيەتتەن كەرەگىڭدى ىزدەۋدە. اينالىپ كەلگەندە، ءوزىڭدى ىزدەۋدە. تامىرىڭدى،  تەرەڭ تاريحىڭدى ءوز ساناڭدا وزىڭشە تۇيسىنە وتىرىپ جاڭعىرتۋدا.

ازاتتىق جىلدارى بۇل تاراپتا كۇرت كوبەيگەن قيلى ەڭبەك وسى جولدار يەسىنە دە ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ، ءوز ويىڭدى قورىتۋ ماقساتىمەن وزىندىك تاجىريبە جاساپ كورۋگە تۇرتكى بولدى...

1.

قازاق تاريحىن جازىپ جۇرگەندەر كوپ. وعان اركىم ءوز تاسىلىمەن كىرىسكەنى سونداي، بۇگىندە ءار رۋدىڭ شەجىرەسى ءتۇزىلىپ، ءوز تاۋاريحى جاڭعىرتىلعان. سولاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسا كەلە، بالكىم،  ناعىز قازاق تاريحىن جاساۋعا بولار. بىراق بۇل – قولىڭدى قۇشاق جەتپەسكە جايعانعا پاراپار تىرلىك. مەن جالقىدان جالپىعا بارعاندى قوش كوردىم. جەكەلەگەن تايپا شەجىرەسىن قاراستىرۋ جولىمەن جالپىقازاق شەجىرەسىنە كوز سالماق بولدىم. حالقىمىزدى قۇرايتىن رۋلىق-تايپالىق بىرلەستىكتەر ىشىندە ەرەكشە اتالاتىن ءبىر رۋدىڭ وتكەنى ارقىلى بارشاعا ورتاق تاريحقا جول سالماققا نيەتتەندىم...

«قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 9-شى تومىندا  شاپىراشتى رۋىنىڭ قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى ۇلى جۇزگە كىرەتىن تايپا ەكەنى كورسەتىلگەن. ەنتسيكلوپەديا ماقالاسىندا ونىڭ ءداستۇرلى قازاق شەجىرەسىنە سۇيەنگەن تاريحى دا بەرىلەدى.  شاپىراشتى تايپاسىنىڭ ۇرانى – باقتيار، قاراساي، تاڭباسى — ايتاڭبا بولىپ كەلگەن[1]. ال تاعى ءبىر ەلەۋلى دەرەكتەر كوزىندە:  شاپىراشتىنىڭ ۇرانى – قاراساي، تاڭباسى – اي، تۇمار دەپ كورسەتىلگەن[2].

شەجىرە مالىمەتتەرى بويىنشا: اباقتان – بايدىبەك، ونىڭ ەكىنشى ايەلى زەرىپتەن – جالمامبەت (جالمەندە), ودان  – شاپىراشتى، ىستى، وشاقتى تارايتىنى ايتىلادى. ديقانباي باتىردىڭ شەجىرەسىنە قاراعاندا، شاپىراشتىدان اسىل، شىبىل، ەكەي، ەمىل، ەسقوجا، ايقىم ءوربيتىن كورىنەدى. بۇلاردى «بەسشام شاپىراشتى» دەپ تە اتايدى[3].

شاپىراشتى تايپاسى تۋرالى ەجەلگى زاماننان قالعان مالىمەتتەر وتە سيرەك. جازبا دەرەككوزدەرىندە شاپىراشتى دەگەن اتاۋ ۇشىراسپاعانىمەن، ونىڭ قۇرامىنداعى شىبىل مەن ەمىل رۋلارى ماحمۇت قاشقاريدىڭ جازباسىندا چيگيل (جىكىل), چۋمۋل ەسىمىمەن اتالادى. ەتنولوگ عالىمدار بۇل ەكى رۋدى شىبىل مەن ەمىل، كەيدە ەكەي بولۋى دا مۇمكىن دەگەن ءتۇجىرىم ۇستانادى. ورتاعاسىرلىق قىتاي جازبا ادەبيەتتەرىنە كاراعاندا، باتىس تۇرىك قاعاندىعىنداعى نۇشبەلەر  وداعىندا ازعىر (اسكىل), قاسو  تايپالارى ءومىر كەشكەن. ولار شاپىراشتىنىڭ اسىل، ەسقوجا رۋلارىمەن ۇندەسەدى. اسكىلدەر شىبار  احيلاش قاعان تۇسىندا نۇشبەلەر اراسىنداعى ەڭ قۋاتتى تايپا بولعان.

شاپىراشتى اتاۋىنىڭ قايدان شىققانى جونىندە دە ءارتۇرلى پىكىر بار.  كەيبىر دەرەكتەر بۇل تايپا ادامدارىنىڭ كوزى شاپىراش بولىپ كەلەتىندىكتەن تايپا دا سولاي اتالىپ كەتكەن دەيدى. تاعى ءبىر جورامال بويىنشا ول اتاۋدىڭ شىبار احيلاش قاعان ەسىمىنەن باستاۋ الۋى ىقتيمال. ونىڭ «احيلاش» ەسىمى «اقي»، «شاپىراش» بولىپ ايتىلىپ، ۋاقىت وتە كەلە، سەمانتيكالىق-تىلدىك رەڭكىن وزگەرتۋى مۇمكىن.

اتالۋى قايدان شىقسا دا، شاپىراشتىنىڭ جەتىسۋدى ەرتە زامانداردان مەكەندەپ كەلە جاتقان كونە تايپا ەكەندىگى بەلگىلى. ونىڭ اتالىمى جوڭعار شاپكىنشىلىعىنا قاتىستى مالىمەتتەردە ءجيى كەزدەسەدى. سول زاماندا شاپىراشتى تايپاسى باسقالارعا قاراعاندا كوپ شىعىنعا ۇشىراپ، اۋىر زارداپتاردى باسىنان وتكەرگەن. حالىق اراسىندا جوڭعارلارعا، كەيىننەن قوقاندىقتارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزگەن قاراساي، كاشكە، بولەك، جاپەك، بايتورى، بايقۇلاق، قاۋمەن، قاستەك، ناۋرىزباي، ساتاي سەكىلدى كوپتەگەن باتىرلاردىن ەرلىگى جايلى اڭگىمەلەر كوپ تاراعان.

2.

الىس زامانداردان بەرى جەتىسۋدى مەكەندەپ كەلە جاتقان  شاپىراشتى رۋى قازاق حاندىعى قۇرامىنا كىرىپ، باسقا دا تايپالار قۇرايتىن ازاماتتىق قوعام سەكىلدى ءوزىن-ءوزى باسقارىپ، ءبىر مەملەكەتتىك ورتالىققا قارايتىن قازاق حالقىنىڭ ءبىر قۇرامداس بولىگى رەتىندە ءومىر كەشتى. ءارتۇرلى جاۋلاپ الۋشىلاردىڭ باسقىنشىلىق، وتارشىلىق ءىس-قيمىلدارى سالدارىنان قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ءتۇرلى احۋالدى باستان كەشكەنى ءمالىم، سول شاقتا دا ول، قيلى اۋىرتپالىقتارعا قاراماستان، تاريحي اتامەكەنىندە تۇرىپ قالدى. قازاق ەلىنىڭ جەر-سۋىن رەسەي يمپەرياسى تولىعىمەن وتارلاعان داۋىردە، سول شاقتاعى اكىمشىلىك بولىنىسپەن قاراعاندا، شاپىراشتى رۋىنىڭ ادامدارى ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باس كەزىندە ۆەرنىي، اۋليەاتا ۇيەزدەرىندە (قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ شىعىسى مەن جامبىل وبلىسىنىڭ باتىسىندا) ءومىر سۇرگەن[4].

شاپىراشتىلار جايىنداعى بىرەر دەرەكتى بەلگىلى تاريحشى نيكولاي اريستوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن تابۋعا بولادى. بۇل عالىمنىڭ ءومىربايانى قازاق وقىرمانى ءۇشىن نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق. ول  1847 جىلى وفيتسەر وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن كامەراليستيكالىق (ساراي قازىناشىلىق، كەڭ ماعىناسىندا – مەملەكەتتىك) شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ جونىندەگى اكىمشىلىك جانە شارۋاشىلىق بىلىمدەر جيىنتىعىن قاراستىراتىن عىلىمدار ءبولىمى بويىنشا ءبىتىردى. 17 جاسىندا توبىل گۋبەرنيالىق باسقارماسىنا ستول باستىعىنىڭ كومەكشىسى بولىپ بەكىدى. سەنىپ تاپسىرىلعان جۇمىستى ۇنەمى بار ىنتاسىمەن مۇقيات ورىندادى جانە  ەڭبەكقورلىعى ارقاسىندا سوندا گۋبەرنيالىق حاتشى، قازىنا پالاتاسىنىڭ ساناق بولىمىندە بۋحگالتەر بولىپ ىستەدى. جاۋاپكەرشىلىگى مول، تارتىپكە باعىنعان قىزمەتشى رەتىندە،  جاقسى ورىنداۋشىلىق قابىلەتىمەن كوزگە ءتۇستى. سوندىقتان دا ول توبىل گۋبەرناتورىنىڭ ۇسىنۋىمەن 3-ءشى دارەجەلى اۋليە ستانيسلاۆ وردەنىمەن ماراپاتتالدى. ودان تۋرا سول مەملەكەتتىك ناگرادا العان 1868 جىلى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قىزمەتكە جىبەرىلدى. سودان ونىڭ تۇركىستانداعى جانە دالا ولكەسىندەگى وتارلاۋشى بيلىك ورىندارىندا وتار چينوۆنيگى رەتىندە قىزمەت ەتۋى باستالدى.

العاشىندا ول جەتىسۋ  وبلىستىق باسقارماسىندا ءىس جۇرگىزۋشى بولىپ تاعايىندالعان. اسكەري گۋبەرناتوردىڭ ايرىقشا تاپسىرمالارىن ورىندايتىن كىشى دارەجەلى چينوۆنيك دارەجەسىندە قىزمەتكە ىستەدى. ءبىلىمى بويىنشا زاڭگەر بولعاندىقتان، 1869 جىلى تۇرمە كوميتەتىن باسقاردى. 1871 جىلى قۇلجاعا قارسى سوعىس ناۋقانى باستالعاندا، گەنەرال كولپاكوۆسكيدىڭ جورىق كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى. تىكەلەي سوعىس قيمىلدارىنا دا قاتىستى. 2-ءشى دارەجەلى اۋليە ستانيسلاۆ وردەنىمەن ماراپاتتالدى.

1872 جىلى  تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنداعى باسقارۋ تۋرالى  ەرەجە  جوباسىن جاسايتىن كوميسسيا قۇرامىنا ءىس جۇرگىزۋشى رەتىندە ەنگىزىلىپ، تاشكەنتكە جىبەرىلدى. 1873–1874 جىلدارى   سەمەي، سەرگيوپول جانە جەتىسۋ وبلىستارىنداعى جەر داۋىن رەتتەۋ جونىندەگى بيلەر سەزىن باسقاردى. 1879 جىلى اۋەلى وبلىستىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، ودان ونىڭ توراعاسىنىڭ كومەكشىسى بولدى. 1881 جىلى جەتىسۋ وبلىستىق باسقارماسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى كومەكشىسىنىڭ، ودان اسكەري گۋبەرناتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بولىپ تاعايىندالدى. 1882 جىلى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا اۋىستىرىلدى. 1988 جىلى دوعارىسقا شىعىپ، سانكت-پەتەربۋرگكە كەتتى[5].

رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتار ايماعىندا چينوۆنيك بولىپ ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت اتقارعان ن. اريستوۆتىڭ بەلسەندى عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك قىزمەتى دە ونىڭ سول دوعارىس الىپ، زەينەتكە شىققانىنان كەيىن باستالعان. ارينە، ول قىزمەتىنىڭ تۇركىستاندىق كەزەڭىندە ءالسىن-ءالسىن ورتالىق جانە ولكەلىك مەرزىمدى باسپاسوزدە جەرگىلىكتى تاقىرىپقا ارنالعان ماقالالارىن جاريالاپ تۇردى. ولار نەگىزىنەن ءوزىنىڭ چينوۆنيكتىك مىندەتىن اتقارۋىنا بايلانىستى قاعازعا تۇسكەن جازبالار  بولاتىن.

جەتىسۋ وبلىسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىندە  ن. اريستوۆ قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ جەر-سۋعا قاتىستى مۇددەلەرىن رەتتەۋمەن جانە ولاردى اكىمشىلىك تۇرعىدا قايتا جايعاستىرۋ جوبالارىن جاساۋمەن شۇعىلداندى. «جەتىسۋ وبلىسىنىڭ جەر-سۋعا جايعاستىرىلۋى تۋرالى جازبا» («زاپيسكا و پوزەمەلنوم ۋسترويستۆە سەميرەچەنسكوي وبلاستي») دەگەن ونىڭ العاشقى كولەمدى ەڭبەگى سول جۇمىستاردى اتقارۋى ناتيجەسىندە، 1871 جىلى جازىلعان. بۇل عىلىمي-پراكتيكالىق جازبا تۇركىستان گەنەرال گۋبەرناتورلىعىنىڭ مۇراعاتىندا جاتىپ قالعان جانە ول ءالى كۇنگە دەيىن جاريالانعان جوق[6]. اريستوۆتىڭ جەتىسۋلىق جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ جەر-سۋعا جايعاستىرىلۋ ماسەلەسىنە كوزقاراسى جايىن نەعۇرلىم تولىق تۇسىنۋگە جاردەمى تيەدى دەگەن ويمەن، ونىڭ سول جاريالانباعان ەڭبەگىنەن اكادەميك ۆ.م. پلوسكيح مىنانداي ءۇزىندى كەلتىرەدى:

«...ورتا، ۇلكەن جانە قىرعىز (ديكوكامەننايا) وردالاردى ءبىزدىڭ بوداندىققا قابىلداي وتىرىپ، وندا ورىن الىپ تۇرعان جەر-سۋ قاتىناستارىن ۇكىمەت تولىعىمەن ءوز كۇشىندە قالدىرعان بولاتىن...

ۇلكەن جانە قىرعىزدىق (ديكوكامەننايا) وردادا 1869 جىلعا دەيىن اكىمشىلىك بولىستارعا ءبولۋدىڭ ءوزى بولعان جوق، سوندىقتان قازاقتار رۋلارعا ءبولىنىپ جاتتى. ولاردى مۇراگەرلىك جولمەن رۋ سۇلتاندارى باسقارىپ، ولارعا رۋلاردىڭ بولىكتەرى بولىپ تابىلاتىن بولىستاردىڭ مۇراگەر باسقارۋشىلارى باعىناتىن. ۇلكەنوردالىقتار (قازاقتار) مەن قاراكيرگيزدەردى (قىرعىزداردى) باسقارۋعا وسىلاي ارالاسپاعاندىقتان، ۇكىمەت جەر-سۋ قاتىناستارىنا دا مۇلدەم تيىسكەن جوق، تەك ارادىك پايدا بولىپ قالىپ جۇرگەن داۋ-دامايلاردى تىيۋمەن عانا شەكتەلدى...

جەر-سۋعا جايعاستىرۋ ىسىنە مەملەكەتتىڭ وسىلاي قاراۋى سالدارىنان، ءوزىنىڭ باستى سيپاتتارى بويىنشا، ول قازىر دە ورىستار تۇڭعىش تاپ كەلگەن كۇيدە ساقتالعان. جەرگە يە بولۋعا نەگىزدەمە ونىڭ كونەلىگى بولىپ تابىلادى. بىراق رۋلاردىڭ تەك ۇساق بولىكتەرى عانا ەمەس، تۇتاس رۋلاردىڭ ءوزى ورىننان ورىنعا تۇراقتى تۇردە ۇدايى كوشىپ جۇرەتىندىكتەن، قازاقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر جەردى يەلەنۋ كونەلىگى سونشالىقتى تەرەڭ ەمەس: كوشپەندىنى جەرگە ەشكىم بايلاپ قويمايدى، جەر مەن شابىندىق پۇشپاعى تابىلسا بولعانى، ال بۇلاردى ول كۇللى دالا كەڭىستىگىنەن تاۋىپ الا الادى. سوعان قاراماستان، بەلگىلى ءبىر رۋ تىم بولماسا ءبىر ۇرپاق عۇمىرى بويى نەمەسە بىرنەشە جىل بويى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەر سول رۋدىڭ مەنشىگىنە سانالادى...»[7]

ەتنوگراف رەتىندە اريستوۆ اۋەلدە 6-شى عاسىردا قىتايلار جازىپ قالدىرعان، ودان راشيد اد-دين مەن ابىلعازى ەڭبەكتەرىندە كەلتىرىلگەن جالپى تۇركى شەجىرەلەرىنە نازار اۋدارا كەلە، «تاريحي وقيعالار تۋرالى ەستەلىكتەردىڭ ەكى-ءۇش ۇرپاق اۋىسقاننان كەيىن ايقىندىعى جوعالاتىنىن» ايتادى[8]. سول سياقتى، زەرتتەۋشىنىڭ پايىمى بويىنشا، رۋلىق وداقتاردىڭ قۇرىلۋ جاعدايى، ولاردىڭ تۇرلەرىن وزگەرتۋى مەن ىدىراۋى  دا سونداي كۇيگە ۇشىرايدى. سودان دا تۇركى-كوشپەندىلەر ءوز شىعۋ تەكتەرىن ادامداردىڭ تابيعي ءوسىپ-ءونۋى ناتيجەسىندە پايدا بولعان دەپ بىلەدى. پروفەسسور م. كوۆالەۆسكيدىڭ 1886 جىلى ماسكەۋدە شىققان «العاشقى قاۋىمدىق قۇقىق» دەگەن ەڭبەگىندە دالەلدەنگەندەي، رۋلىق قوعامدىق توپتاردا ولاردى بىرىكتىرىپ-تۇتاستىراتىن ءجايت «شىعۋ تەگىن ورتاق ءبىر رۋباسى ەركەكتەن باستالادى دەپ بىلەتىن  ۇعىم جانە وسى رۋباسى بولعان ادامنىڭ كۋلتى (جەكە باسىنا تابىنۋ)» بولىپ تابىلادى. اريستوۆتىڭ ايتۋىنشا، اۋىزشا شەجىرەلەر كوشپەندىلىك ءومىر سالتىن جانە رۋلىق تۇرمىستى ساقتاعان تۇركىلەردە ءجيى كەزدەسەدى.

قازاق  رۋلارىندا ونىمەن قاتار جازبا شەجىرەلەر دە بولعان. سونداي شەجىرەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە، ەتنوگراف اريستوۆ 1876 جىلى قايتىس بولعان ديحانباي باتىردىڭ جازباسىن اتايدى. ونىڭ ارتىندا قالعان شەجىرەدە ادام اتادان باستاپ ابىلقايىرعا دەيىن 54 بۋىن اتالادى. ابىلقايىردان ءۇش ۇل: بايشورا (ۇلكەن وردانىڭ رۋ باسى), جانشورا (ورتا وردانىڭ اتاسى) جانە قاراشورا (كىشى وردانىڭ رۋباسى) تۋعان. بايشورادان جۇمانباي، ودان كەيكىباي، ودان توبەي. توبەيدىڭ ءتورت ۇلى بولعان. ۇلكەنى مايقىدان دا ءتورت ۇل تۋعان. ونىڭ ۇلكەن ۇلى باقتياردان ءۇيسىن جانە سىرگەلى دەگەن بالالار بولعان. ۇيسىننەن اقساقال (اباق-تاڭبا) جانە جانساقال (تاراق-تاڭبا),  اقساقالدان قاراشابي، ودان بايلىبەك (وسى كۇندەرى بايدىبەك دەپ اتالادى) تۋعان. بايدىبەكتىڭ ۇلكەن ايەلى سارى بايبىشەدەن ءسارىۇيسىن دەگەن ۇل، زەرىپ اتتى ەكىنشى ايەلىنەن جولمامبەت، ونىڭ ماپىراش ەسىمدى ۇلكەن ايەلىنەن شاپىراشتى، ەكىنشى ايەلىنەن ىستى، ءۇشىنشى ايەلىنەن وشاقتى دەگەن بالالار تۋعان. ال بايدىبەكتىڭ دومالاق ەسىمدى ءۇشىنشى ايەلىنەن جارقىشاق، ودان ابدان (البان بولسا كەرەك), دۋلات، سۋان دەگەن ۇلدار تۋعان. وسىلاردى ديحانباي باتىر دەرەگى بويىنشا كەلتىرە وتىرىپ، اريستوۆ بۇل شەجىرەنى شىمكەنت قازاقتارىنىڭ باسقاشا تاراتاتىنىن دا ايتا كەتەدى.

«شاپىراشتىنىڭ بەس ۇلى بولعان: يكەي (ەكەي – ب.ق.) (بۇل ەسىممەن اتالاتىن رۋ قازىرگى تاڭدا ۆەرنىي ۇيەزىنىڭ ۇزىن-اعاش بولىسىن قۇرايدى), يسحودجا (ەسقوجا – ب.ق.) (قازىر قاستەك، كىشى الماتى جانە ۇلكەن الماتى بولىستارىنىڭ بولىگى), اسىل (تۇرگەن جانە كۇرتى بولىستارىندا), چيبىل (شىبىل – ب.ق.) (كۇرتى اۋىلىنىڭ ەكى اۋىلى) جانە ايقىم (سول ۇيەزدىڭ قارعالى بولىسى)»، – دەيدى قازاق شەجىرەسىنە سۇيەنگەن جانە وتارلىق باسقارما چينوۆنيگى رەتىندە ۇيەز قازاقتارىنىڭ جەر-سۋعا ورنالاسۋ ءتارتىبىن جاقسى بىلگەن ەتنوگراف-زەرتتەۋشى[9].

جەتىسۋ ايماعىنداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ورنالاسۋىن قاراستىرعاندا، اريستوۆ شاپىراشتىنىڭ ۆەرنىي ۇيەزىندەگى بەس ءىرى بىرلەستىگىن ەكشەي كەلە، ەكەيلەر ۇزىناعاش پەن شامالعان بولىستارىنداعى قاراسۋ، تاۋكە-تايلاق، قاسقابۇلاق، قىزىلاۋىز، ۇزىناعاش، ساسىقباي، تەكەندى، سۇمەك، سارى شىبىر شاتقالدارىن مەكەندەيتىنىن جازعان. ونىڭ كورسەتۋىنشە، قاستەك، كىشى الماتى، ۇلكەن الماتىدا، ءىشىنارا ۇزىناعاش بولىسىنىڭ قاراقاستەك، قۇتىرعان، نايمانباي، تۇگەرەككورشى، جيرەنايعىر، قاستەك، سامسى وزەندەرى بويىنداعى، قويجالدامالى، قاراباستاۋ مەن تاسوزەك شاتقالدارىندا ەسەنقوجا رۋىنىڭ كوپتەگەن اتالارى قىستاعان. شىبىلدار كۇرتى بولىسىنىڭ توقمولاساز، قاراوتكەل، كەمپىرساي، قۇرمانباي، قالبۇلاق، وتەگەن مەن ۇششوقى شاتقالدارىن جايلادى. جايلاۋلارى ىلە الاتاۋىندا بولدى. اسىلدىڭ كوپتەگەن اتالارى تۇگەلساي مەن كۇرتى بولىستارىنداعى تەرىسبۇتاق، قاراكەمپىر، تالدىبۇلاك، جامانبۇلاق، قوساعاش، اقسەڭگىر، شىبىق پەن ءۇشارال قويناۋلارىن مەكەندەدى. ءبىر توبى كىشى الماتى بولىسىنداعى قۇروزەك، تالدىجيدەك پەن شامالعانعا جاقىن قاسكەلەڭ وزەنى بويىن  قىستاپ جۇرگەن. ايقىم رۋى قارعالى بولىسىنىڭ جەرىندە ورنالاستى. كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن شاپىراشتى رۋىنىڭ وكىلدەرى وتىرىقشى جانە جارتىلاي وتىرىقشى ءومىر سالتىمەن ءومىر ءسۇردى. ەگىن، باۋ-باقشا  ەكتى، ءتورت تۇلىك مال ءوسىردى[10].

ن. اريستوۆ شاپىراشتىنىڭ جالپى سانىن 7 مىڭ ءتۇتىن دەپ كورسەتەدى[11]. ول بۇل مالىمەتىن ن. گرودەكوۆتىڭ دەرەكتەرىن پايدالانا وتىرىپ كەلتىرگەن. ال م. تىنىشباەۆ شاپىراشتى رۋىنا جاتاتىن  ادامدار سانى 1917 جىلى ۆەرنىي ۇيەزىندە 70 مىڭداي بولعان  دەپ سانايدى[12].

3.

مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما شاقتى جىل وتكەنىنە قاراماستان، قازاق حالقىنىڭ شىعۋ جانە قالىپتاسۋ تاريحى جايىندا عالىمدارىمىز بەكەم كوزقاراس قالىپتاستىرا قويماعان ءتارىزدى. بۇعان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلار تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆتىڭ  «شىنايى تاريحىمىزدى قالپىنا كەلتىرە الدىق پا؟» دەگەن پروبلەمالىق ماقالاسى[13] دالەل بولا الادى.  ونىڭ ويىنشا، بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن ءارتۇرلى ەتنوگەنەتيكالىق جانە ەتنوساياسي ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ايتىس-تارتىستار تۋعىزىپ، عىلىمي نەگىزى بەرىك ەمەس، بىرجاقتى تاريحي بولجامدارعا جول اشۋدا. عالىم مۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار دەپ ەسەپتەيدى. ولاردىڭ بارىنە توقتالىپ جاتپايتىنىن ەسكەرتىپ، ەڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە، قازاق حالقىنىڭ ەتنوستىق تاريحىنا قاتىستى پىكىر بىلدىرۋشىلەر ءار ءتۇرلى عىلىمدار سا­لاسىنداعى مامانداردىڭ عىلىمي ىزدەنىس­تەرىنىڭ نەگىزىندە تاريحي-سالىستىرمالى زەرت­تەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەتتىگىنە وي جۇگىرتە بەرمەيدى دەيدى. سونداي جولمەن جا­زىلعاندا عانا قازاق تاريحىنىڭ ءبىر ىزگە ءتۇسىرىلىپ، جۇيەلى سيپات الاتىنىن ايتادى.

وكى­نىش­تىسى، دەيدى ول، عالىمدارىمىزدىڭ ەجەلگى جانە ورتا عا­سىر­لارداعى تاريحي كەزەڭدەردى زەرتتەۋدە مۇنداي باعىتتا جاساپ جۇرگەن  ىزدەنىستەرى ءالى دە كوڭىل كونشىتپەيدى. جارىق كورىپ جاتقان ەڭبەكتەرگە كوز سالساق، بىرىنشىدەن، ۇزاق ۋاقىت بويى قالىپتاسقان ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراستان كۇنى بۇگىنگە دەيىن باس تارتا الماي وتىرعانىمىز اڭعارىلادى.  ەكىنشىدەن، ەجەل­گى جانە ورتا عاسىرلارداعى تاريحى­مىز­عا قاتىستى دەرەكتەردىڭ جەتكىلىكسىزدى­گى­ دە ءوز اسەرىن تيگىزۋدە.

مويىنداۋ كەرەك، اسىرەسە، ءوزى­مىز­دىڭ كوشپەندى اتا-بابالارى­مىز قال­­دىرعان ناقتى جازبا جىلنامالار­دىڭ جوقتىعى نەمەسە وتە ازدىعى وتكەن جولىمىزدى جاڭعىرتۋ سىندى اسا جاۋاپتى ماسەلەدە كوپ قولبايلاۋ بولۋدا. سول جوقتىق سالدارىنان ءارتۇرلى ءۇستىرت، پۋبليتسيستيكالىق سيپاتتاعى بولجامدار مەن تۇجىرىمدار كوپتەپ تۋدى.

اۆتوردىڭ ورىندى اتاپ كورسەتكەنىندەي، قازىرگى تاڭدا تاريحىمىز تۋرالى اركىم ويى­نا نە كەلسە سونى ايتادى، اق پەن قا­را­نى ەشكىم ءدال اجىراتا المايدى. ونىڭ ۇستىنە مەرزىمدى باسىلىمداردا، ءتىپتى ءتۇرلى جەكە شىعارىلىمداردا عالىمدار ءبىرىن-ءبىرى بىرىڭعاي ماق­تاۋ­مەن جانە جا­رىق كورگەن جۇمىستاردى كوتەر­مە­لەپ كورسەتۋمەن شەكتەلەتىن بولىپ الدى.

قازاق تاريحىن جازۋعا بەل بۋعان ادامداردىڭ شىن مانىندە تەرەڭ ءتۇيسىنىپ ەسكەرە بەرمەيتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلەسى بار. ول – قولىنا قالام العان تاريحشى، ادەبيەتشى، جۋرناليست، ءتىپتى قاراپايىم قاتارداعى تاريح جاناشىرى ساناسىندا جالپىقازاقتىق سەزىمنىڭ وزگە تۇيسىكتەردەن ءاردايىم ۇستەم تۇرۋىن باستى پارىز، مىندەتتىلىك، قاجەتتىلىك دەپ ءبىلۋ. «قازاق دەگەن كەڭ­پەيىل دە جومارت حالىقتىڭ تاريحىن جازۋ­عا بەت بۇرعان ادام، ەڭ الدىمەن، ءوزىنىڭ ءجۇ­رەگىن پەندەشىلىك جانە باسقالارعا دەگەن وشپەندىلىك پيعىلدان تازالاپ الۋى كەرەك، – دەيدى جوعارىدا اتالعان اۆتور. – ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس تاريحىن بەلگىلى ءبىر ءجۇزدى نەمەسە ناقتى قازاق تايپاسىن باسقالارىنان اسپانداتا اسىرا دارىپتەۋ جانە وزىنە ۇنامايتىنداردى كەمسىتۋ نەمەسە مۇقاتۋ تۇرعىسىنان جازۋعا ەشكىمنىڭ قا­قى­سى جوق».

ول حالقىمىزدىڭ وتكەن جولىن شۇقشيا زەرتتەپ جاڭعىرتۋ بارىسىندا عىلىمدا بەكەم ورىن العان بۇرىنعى اتاقتى وقىمىستىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنە دە سىن كوزبەن قاراۋعا شاقىرادى. بۇل رەتتە عالىم ايگىلى شىعىستانۋشى، اكادەميك ۆ.بار­تولدتىڭ ءوز ەڭبەكتەرىندە نايمان، كەرەي، دۋلات تايپالارىن «ولار تۇركىلەر ەمەس، موڭعولدار بولاتىن» دەپ باعالاعانىنا نازار اۋدارىپ، ماسەلەگە تاپ وسىلاي ءۇستىرت قاراۋدان ساقتانعاندى ءجون كورەدى.

مۇنداي ۇستانىمداردىڭ نەگىزسىزدىگىن، قازاق حالقى  رەسەي مەملەكەتىنە باسىبايلى وتار بولىپ وتىرعان 1897 جىلدىڭ وزىندە-اق، ورىس عا­لىمى ن. اريستوۆ ايتىپ كەتكەن. ت. وماربەكوۆتىڭ ويىنشا، ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىمىزعا قاراماستان، بۇگىندە  ءوزىمىزدىڭ زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ كەيبىرەۋلەرى ۆ. بارتولدتىڭ بۇدان عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن سالعان تاپ­تاۋ­رىن جولىنا ءتۇسىپ، ۇلت تاريحىن جا­ۋاپ­­سىزدىقپەن بۇرمالاۋعا بەت بۇرعان­دا­رىن اڭعارا الماي وتىر. ەسكەرەتىن ءجايت، دەيدى ول، قازاقتىڭ ەتنوستىق تاريحىن «ن. اريستوۆ ءتارىزدى قاستەرلەيتىندەر ورىس زەرتتەۋشىلەرى اراسىندا بۇرىن دا، قازىر دە ساۋساقپەن سانارلىقتاي از بولعان، بۇل ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. كەزىندە ونىڭ ەڭبەگىنە سىن كوزبەن قاراعان ۆ. بارتولد بۇدان تاعى دا بىرجاقتى قورىتىندى جاساپ»، ورىس شىعىستانۋشىلارىن باسقالاردان جوعارى قويدى.

ۆ. بارتولدتىڭ مۇنداي پىكىرى ن. اريستوۆتىڭ «تۇركى تايپالارى مەن ۇلىستارىنىڭ ەتنوستىق قۇرامى جونىندەگى جازبالار جانە ولاردىڭ سانى جايىنداعى مالىمەتتەر» دەگەن ەڭبەگىنە بايلانىستى جازعان رەتسەنزياسىندا، شىنىندا، بار. ايتسە دە ونى سونشالىقتى ادىلەتسىزدىكپەن تۇجىرىمدالعان دەۋ ارتىقتاۋ بولار ەدى. ماسەلەن، ن. اريستوۆتىڭ بۇل كىتابىن ۆ. بارتولد «ءسوز جوق، شىعىستانۋ بويىنشا ءبىزدىڭ ادەبيەتتەگى ەڭ قۋانىشتى قۇبىلىستىڭ ءبىرى» دەپ باعالاپ، «عىلىمنىڭ رەسمي وكىلىنە جاتپايتىن رياسىز زەرتتەۋشىنىڭ» «ءپاننىڭ ادەبيەتىن تولىق ءبىلىپ» جازعان وسىناۋ «ەڭبەگى قۇرمەتتەۋگە لايىق»  ەكەنىن اتاپ وتەدى.

ال ونىڭ قازاقتىڭ كەيبىر رۋ-تايپالارىنىڭ (ماسەلەن، اتاۋى موڭعولدىڭ «سەگىز» دەگەن سان ەسىمىنەن شىققان دەپ سانالاتىن نايمانداردىڭ) ەرتەدەگى تەگىن موڭعولدارعا جاتقىزۋىنا كەلسەك، ونداي ويلارىنىڭ دا كوپتەگەن دەرەككوزدەردى قاراستىرعان عىلىمي ىزدەنىستەر، زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە ايتىلعانىن كورەمىز. شىعىس تاريحىن زەرتتەۋ ۆ. بارتولدتى «قاراپايىم اقيقاتتى تۇسىنۋگە» الىپ كەلدى: ول «شىعىستا دا، باتىستاعىداي سياقتى، كەڭ كولەمدى قوزعالىستاردى تۇلعالاردىڭ كەڭ كولەمدى توپتارىنىڭ مۇددەلەرى تۋدىرعانىن»، «ازيادا دا، ەۆروپادا دا ءبىر عانا، بىردەي تاريحي ەۆوليۋتسيا زاڭدارى ارەكەت ەتەتىنىن» كوردى. سوندىقتان دا ونىڭ كوز الدىندا «ەۆروپا (اسىرەسە نەمىس) شىعىستانۋشىلارى ەڭبەكتەرىنىڭ ىقپالىمەن «التىن شىعىس، عاجايىپتار ەلى»، «مىڭ ءبىر ءتۇن» شىعىسى بىرتىندەپ اڭىزدار سالاسىنا» ىعىسقانىن، ەسەسىنە، «شىعىس حالىقتارىنىڭ ناقتى ءومىرى جاڭعىرىپ، ولاردىڭ تاريحى جانە سولاردىڭ ادامزات تاريحىنداعى ءرولىن ناقتىلاعان سەبەپتەرى ايقىندالىپ جاتقانىن» اتاپ ايتتى.

سول ورايدا، «ورتا ازياعا ءبىزدىڭ وتكەنىمىز دە، قازىرگى ءومىرىمىز دە جاقىن بولعاندىقتان، الەمدىك تاريحي ادەبيەتتەگى بوس كەڭىستىكتىڭ تەك ورىس عالىمدارىنىڭ جىگەرلى تۇردە قاتىسۋىمەن عانا تولىقتىرىلۋى ىقتيمال»[14]  دەپ، ت. وماربەكوۆ ايتقانداي، «تاعى دا بىرجاقتى قورىتىندى» جاسادى[15].

شىنىندا دا، عىلىمنىڭ رەسمي وكىلدەرىنەن وزگەلەرگە سىن كوزبەن قاراۋ ءوز الدىنا، عىلىمي كۇش قاتارى جايىنداعى ماسەلەگە دە تاپ وسىلاي ءۇستىرت قاراۋ قاسيەتى ونى  جەرگىلىكتى حالىقتان شىققان ءبىرلى-جارىم زەرتتەۋشىلەردى اشىق مەنسىنبەۋىنە اكەپ سوقتىرعان ءتارىزدى.

وسى ورايدا مىنا جايتكە نازار اۋدارايىق. تۇركىستان ولكەسىنىڭ جەرگىلىكتى باسپاسوزىندە «تۋزەمدىك حالىقتى باسقارۋعا شاقىرىلعان ادامدارعا قاراماعىنداعىلاردىڭ ءتىلىن ءبىلۋ قاجەت» دەگەن تىلەك كورىنىس تاۋىپ جۇرەتىن. بۇل ولاردىڭ تۋزەمدىكتەرمەن تىكەلەي، ءتىلماشتىڭ ارا-اعايىندىعىنسىز-اق ءتۇسىنىسۋى ءۇشىن كەرەك-ءتىن. مۇنداي تىلەككە ولكەنىڭ جوعارعى اكىمشىلىگى قۇلاق اسادى. شىعىستانۋشى، ەتنوگراف، دوعارىستاعى وفيتسەر، وزبەكتەر اراسىندا ەداۋىر ۋاقىت ءومىر ءسۇرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنگەن، تاريحى مەن قولجازبا مۇراسىن زەرتتەگەن  ۆلاديمير پەتروۆيچ ناليۆكينگە (1852–1918)[16] جەرگىلىكتى ءتىلدى بىلگىسى كەلگەن ورىس چينوۆنيكتەرى مەن وفيتسەرلەرىنە سارت تىلىندە دارىستەر كۋرسىن وقۋ تاپسىرىلادى. وسى شاقتاردا ولكەگە يمپەريا استاناسىنان  عىلىمي ساپارمەن ۆ. بارتولد (1869–1930) كەلىپ جۇرگەن. ول 1894 جىلى تاشكەنتتە شىعاتىن «وكراينا» گازەتىندە (№ 19, 7/19 شىلدە): «سونداي وقۋلار گراف ن.يا. روستوۆتسوۆتىڭ باستاماشىلدىعىمەن ەندى سامارقاندا دا ءوتىپ جاتىر. بۇل ءىستى جۇرگىزۋ سامارقان اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ اۋدارماشىسى لاپين مىرزاعا تاپسىرىلعان. ول بۇل شارۋانى اقىسىز-پۇلسىز اتقارۋدى ءوز موينىنا الدى»، – دەپ حابارلاي وتىرىپ، ودان ءارى «لاپين مىرزانىڭ وتكەن جىلعى 10-شى قاراشادا وقىلعان كىرىسپە لەكتسياسى جايىنداعى ەسەپ «ورىنبور پاراقشاسىنىڭ» («ورەنبۋرگسكي ليستوك») ۇستىمىزدەگى جىلعى 6-شى نومىرىندە باسىلعانىن» جازادى.

«سامارقاندا تۋزەمدىكتەردىڭ سويلەۋ ءتىلىن ۇيرەتۋ» دەپ اتالعان سول ماقالاسىندا شىعىستانۋشى بارتولد بىردەن: «وكىنىشكە قاراي، «سارتتار جانە ولاردىڭ ءتىلى» دەپ اتالعان بۇل ماقالا وتە وعاش، اقىلعا قونبايتىن اسەر تۋعىزادى»، – دەگەن سوزدەرمەن، ونى وتە تەرىس باعالايتىنىن جاريا ەتەدى. ول ءلاپيننىڭ بۇل ماقالاسىن «ءىس جۇزىندە حالىق رەتىندەگى سارت تا جوق، سارت ءتىلى دە جوق» دەگەن مالىمدەمەمەن باستايتىنىن اشىقتان-اشىق جاقتىرماي، ونىڭ «بىلىمسىزدىگىن» كوزىنە شۇقىعانداي سارىندا ايتادى.

بارتولدتىڭ ماقالاسىنا قاراعاندا، ماسەلەنى ءا دەگەندە جوعارىداعى مالىمدەمەسىمەن اتاپ وتكەن ءلاپيننىڭ ويىنشا، سارت دەگەن ءسوز سارى يت دەگەن تىركەستى بۇرمالاپ ايتۋدان شىققان، مۇنداي مىسقىل-اتاۋدى ولكەنىڭ وتىرىقشى حالقىنا، شىققان تەگىن ايىرىپ قاراماستان، كوشپەندى-قازاقتار بەرگەن كورىنەدى. بۇل انىقتامانى قازاقتاردىڭ وزدەرى دە ايتادى ەكەن.  ءتىپتى، سول ءسوزدىڭ شىندىعىن راستاۋ ءۇشىن، اركىم-اركىم ەل اۋزىنداعى اڭىزدى دا ەسكە الاتىن سياقتى. سول اڭىزدى ءوز ماقالاسىندا لاپين مىرزا دا كەلتىرەدى دەيدى اۆتور. لاپين مىرزا، ارينە، ءبارتولدتىڭ ايتۋىنشا، اڭىزدىڭ شىندىققا ساي كەلەتىنىنە سەنە قويمايدى، بىراق ونىڭ تۋ سەبەبىن: «...دالا توسىمەن ءوتىپ بارا جاتقان قازاق ءبىر كەزدە كيىز ءۇي تىگۋلى بولعان جۇرتتا ...جالىنىشتى ۇنمەن ۇلىپ تۇرعان سارى ءيتتى كورەدى، سول سۋرەت وعان وتىرىقشى تۇرعىندى ەلەستەتتى دە، ول ونى سارت دەپ اتاي باستادى، ال وسى ءاجۋا اتالىمدى بويامالاۋ ءۇشىن، قازاقتار اراسىندا جوعارىدا ايتىلعان اڭىز قالىپتاستى»، – دەپ پايىمدايدى[17].

ودان ءارى: «اۆتوردىڭ كەلەسى پىكىرى تەڭدەسى جوق كۇلكىلىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى»، – دەي كەلىپ، بارتولد لاپيننەن مىنا ءۇزىندىنى كەلتىرەدى: «ءوزىنىڭ ارباعا جەگىلگەن اتى (ات جەگىلگەن ارباسى – ب.ق.) ۇستىندە اياعىن جيناپ الىپ، تىزەلەرىن ەكى جاعىنا كەرە، باسىن شالقايتا كوككە قاراپ، ءوزىنىڭ كوڭىلسىز-مۇڭدى، ءبىر سارىندى شەكسىز ءانىن شىرقاپ وتىرعان ارباكەش-سارتقا كوز تاستاعاندا، سول سۋرەتتىڭ ولارعا قازاق بەرگەن لاقاپ اتاۋدى وتە كورنەكى تۇردە ەسكە سالاتىنىن لەزدە تۇيسىنەمىز».

كوشپەندىلەر ويلاپ تاۋىپ، وتىرىقشى باۋىرلارىنا تاققان سوناۋ ءاجۋالى مازاق ات، ءلاپيننىڭ راستاۋىنشا، بارلىق وتىرىقشى حالىقتىڭ جيناقتالعان اتاۋى سياقتى مانگە يە بولىپ، قازاقتار اراسىندا تۇراقتى دا تاباندى تۇردە ساقتالىپ قالعانى بىلاي تۇرسىن، بىرتىندەپ كەڭ تاراپ كەتتى. سوندىقتان دا بۇل ءسوزدى تۇركىستاننىڭ وتىرىقشى تۇرعىندارىنىڭ ورتاق اتاۋى رەتىندە كەيبىر تاريحشىلار تاراپىنان قولدانىلسا، وندا تۇرعان تاڭعالارلىق ەشتەڭە دە جوق دەيدى ول.

«سونىمەن، اۆتور مىنانداي قورىتىندىعا كەلەدى»، – بارتولد ودان ءارى لاپيننەن مىنانداي ءۇزىندى كەلتىرەدى: «...بىزدە سارتتار حالقى جوق، بىزدە تەك سارت دەگەن ءسوز ارتىندا بارلىق وتىرىقشى حالىقتى جابىرلەيتىن، وكپەلەتەتىن جاناما جالعان ات قانا بار; سارتتار ءتىلىن سارت ءتىلى دەپ اتاۋعا بىزدە نەگىز جوق، ويتكەنى تاجىك ءتىلى دە، وتىرىقشى وزبەك ءتىلى دە سارت ءتىلى دەپ تۇسىنىلۋگە ءتيىس، سوندىقتان دا بۇل ءتىلدى، وسى ۋاقىتقا دەيىن جازىلىپ جانە ايتىلىپ كەلە جاتقانداي، سارت ءتىلى دەپ ەمەس، وتىرىقشى وزبەكتەردىڭ سويلەيتىن ءتىلى بويىنشا وزبەك ءتىلى دەپ اتاۋ ءجون»[18]. مۇنداي تۇجىرىممەن ايگىلى شىعىستانۋشى بارتولد، ارينە، كەلىسپەيدى...

وسى جەردە ءلاپيننىڭ كىم ەكەنىنە توقتالا كەتۋ ءلازىم. سەرالى مۇڭايتپاسۇلى لاپين[19] (1868–1919) – قازىرگى قىزىلوردا تۇبىندە تۋىپ-وسكەن. تاشكەنتتەگى تۇركىستان مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقىعان. سوندا وقىپ جۇرگەنىندە جانە كەيىنىرەك سەميناريادا وقىتۋشى-رەپەتيتور قىزمەتىن اتقارعانىندا دا، ولكەتانۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارىنداعى العاشقى قادامدارىن جاساعان. ودان يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ۆ. بارتولد جوعارىدا اتالعان ماقالاسىندا كورسەتكەندەي – سامارقان وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورى جانىندا اۋدارماشى بولىپ ىستەگەن شىعىستانۋشى، قوعام قايراتكەرى. ول تۇركى تىلدەرىنە قوسا، اراب، پارسى، تاجىك، ت.ب. شىعىس تىلدەرىن بىلگەن، كونە ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىندەگى جازۋلاردى، كونە قولجازبالاردى وقىپ، عىلىمي اينالىمعا قوسقان. ولكەدە قىزمەت ىستەۋشى وتار چينوۆنيكتەرىنە جەرگىلىكتى ءتىل ۇيرەتۋ ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىرعان-دى. ورتا ازياعا عىلىمي ماقساتپەن كەلگەن اكادەميكتەر ۆ. بارتولد پەن ن. ۆەسەلوۆسكيگە تۇركى تىلدەرىنەن ءدارىس بەرگەن. ول تۇركى ۇلتتارىنىڭ اتاۋلارىن دۇرىس قولدانۋ جايىندا ماسەلە كوتەردى. ورىس-تۋزەم سوزدىگىن شىعاردى[20].

قىسقاسى، سەرالى لاپين – ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنداعى ساۋساقپەن سانارلىق ۇلتتىق عىلىمي كادرلاردىڭ ءبىرى. الايدا، رەسەي يمپەرياسى عىلىمىنىڭ بارتولد سىندى رەسمي وكىلى جەرگىلىكتى حالىق ىشىنەن وزىمەن تايتالاسىپ پىكىر ايتا الاتىن جاسى وزىمەن شامالاس زەرتتەۋشىنىڭ شىعۋىن قوش كورمەيدى. ونى اشىقتان اشىق مەنسىنبەي، ءتىپتى تومەنشىكتەتە: «ءوزىنىڭ، ىڭعايى، تيتىمدەي دە ۇعىمى جوق نارسەلەر تۋرالى لاپين مىرزانىڭ سونداي ءبىر وركوكىرەكتەنىپ سويلەۋگە باتىلى بارعانىنا ءبىز تەك تاڭىرقاپ قانا قارايمىز، – دەيدى. –  ولكەنىڭ تاريحىمەن جانە ادەبيەتىمەن ول مۇلدەم تانىس ەمەس...»

وسىلاي دەي كەلە، ۆ. بارتولد سارت اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى دەرەككوزدەردى ناۋاي مەن بابىردان باستاپ ولكەدەگى سول كەزگى زەرتتەۋشى جانە ميسسيونەر وستروۋموۆقا دەيىن شولا وتىرىپ، «ونى ءبىزدىڭ ەتنوگرافيالىق سوزدىكتەن شىعارىپ تاستاۋعا ەشقانداي دا نەگىزىمىز جوق» دەپ تۇيەدى. الايدا، ايگىلى شىعىستانۋشى قىنجىلا جازعانداي، «لاپين مىرزا سارت ءتىلىن وزبەك ءتىلى دەپ اتاۋدى تالاپ ەتەدى».

الايدا جەرگىلىكتى تۇرعىن «لاپين مىرزاعا» ايقىن ءجايت – الىستان كەلگەن وزگە تەكتى وركوكىرەك وقىمىستى ءۇشىن كوپ دالەل تىلەيتىن بۇلىڭعىر نارسە. سوندىقتان دا، عىلىم تىلىندە «لاپين مىرزا تالاپ ەتكەن»، كوپ ۇزاماي، بولشەۆيزم توڭكەرىسىنەن كەيىن اكىمشىلىك جولمەن تەز-اق جۇزەگە اسقان ءجايتتى ورىس شىعىستانۋشىلىق عىلىمىنىڭ رەسمي وكىلى سول كەزدە قابىلداي المايدى: «گراف ن.يا. روستوۆتسوۆتىڭ وقىمىستىلىق باستاماسىنا دا، لاپين مىرزانىڭ رياسىز ەڭبەگىنە دە تولىق قۇرمەتپەن قاراي وتىرىپ، ءبىز سوڭعى ادامنىڭ تۋزەمدىك سويلەۋ تىلدەردى پراكتيكالىق تۇرعىدان ۇيرەتۋمەن شەكتەلمەي، سارت حالقىنىڭ تاريحى مەن ءتىلىنىڭ بىلگىرى رولىندە سويلەۋگە بەل بۋعانىنا وكىنبەي تۇرا المايمىز، – دەپ جازادى ول. – ءوزىنىڭ ءبىلىمىن كورسەتكىسى كەلگەن ادام، ونىڭ ورنىنا تەك ءوزىنىڭ مۇلدەم ناداندىعىن كورسەتكەن ادام، مۇنىسىمەن تەك ءوزىنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءوزى قىزمەت ەتىپ وتىرعان ءىستىڭ دە ابىرويىن توگىپ، بەدەلىن تۇسىرەدى»[21].

سەرالى لاپين وعان «تۇركىستان ۆەدوموستارى» («تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي») گازەتىنىڭ 1894 جىلعى ءۇش سانىندا (№№ 36, 38, 39) «سارت ءسوزىنىڭ ءمانى جانە شىعۋ تەگى» دەگەن ماقالامەن جاۋاپ بەردى. ۇزاماي سول گازەتتە (№ 48) ءبارتولدىڭ «لاپين مىرزاعا جاۋاپ ورنىنا» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. وندا عالىم نەگىزىنەن ءوز ويىندا قالا وتىرىپ، لاپين ءوزىنىڭ «ورتا ازيا تاريحىنان، تىم ازداعان بولسا دا، كەيبىر دەرەككوزدەر جاقسى تانىس ەكەنىن  دالەلدەگەندىكتەن»، «اۆتوردى «مۇلدەم ء(ابسوليۋتتى) ناداندىقپەن» ايىپتاعان ءسوزىن ىقىلاستى تۇردە قايتىپ الادى»[22], ياعني ارتىق تا اعات ايىپتاۋى ءۇشىن كەشىرىم سۇرايدى. ۆ. بارتولد «سارت ءسوزىن ەتنوگرافيالىق اتاۋ ساپاسىندا قولدانۋدان باستارتۋىمىزعا نەگىز جوق» دەگەندى سول گازەتتىڭ 1895 جىلعى 30-شى سانىندا جاريالانعان «تاعى دا «سارت» ءسوزى تۋرالى» ماقالاسىندا دايەكتەپ جازدى[23]. الايدا ونىڭ بىرنەشە رەت سىن نىساناسىنا اينالدىرعان سەرالى ءلاپيننىڭ  وزبەك پەن سارت دەگەن سوزدەردىڭ ءبىر حالىققا بەرىلىپ وتىرعان اتاۋ ەكەندىگى تۋرالى جازعاندارىن ءومىر اعىنى داۋ-دامايسىز شىندىققا اينالدىردى.

كەزىندە تيان-شاننىڭ ەكى مىڭ جىلدىق تاريحىن قاراستىرعان نيكولاي الەكساندروۆيچ اريستوۆتىڭ ەرەن ەڭبەگىن ء(وزى ازىرلەپ بەرگەن جۇزدەگەن بەتتىك ماشينكامەن تەرىلگەن قولجازبانى) ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ ۇسىنىسىمەن، سول شاقتاعى ەڭ بەدەلدى ارحەولوگيا پروفەسسورى نيكولاي يۆانوۆيچ ۆەسەلوۆسكي (1848–1918) رەتسەنزيالاعان ەكەن. ونىڭ سونداعى سىن كوزبەن ايتقان پىكىرى ءالى جاريالانباعان قولجازبا تاعدىرىنا توسقاۋىل سىندى ىقپال ەتىپتى. ەڭبەك ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت جارىق كورمەي، مۇراعاتتاردا جاتىپ قالىپتى. جۇمىس اكادەميك ۆ.م. پلوسكيح ۇسىنعان ن.ا. اريستوۆ قولجازباسىنىڭ فوتوكوشىرمەسى بويىنشا، تۇڭعىش رەت 2001 جىلى بىشكەكتە جارىق كوردى. كىتاپ ورتا ازياداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى، ەتنولوگياسى مەن مادەنيەتى جايىنان قۇندى ماعلۇماتتار بەرەتىن دەرەككوز رەتىندەگى عىلىمي ءمانىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوعالتپاعان[24].

بۇگىنگى عىلىمي جۇمىستاردا ءالى كۇنگى ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستان ارىلا قويماعاندىقتىڭ اسەرى كوزگە ۇرىپ تۇراتىنىن  بەلگىلى زەرتتەۋشى، پروفەسسور ت. وماربەكوۆ ەلىمىزدىڭ باس گازەتى بەتىندە سىنعا الا وتىرىپ، «ن. اريستوۆ ءتارىزدى قازاقتىڭ ەتنيكالىق تاريحىن قاستەرلەيتىندەر ورىس زەرتتەۋشىلەرى اراسىندا بۇرىن دا، قازىر دە ساۋساقپەن سانارلىقتاي از بولعانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. كەزىندە ونىڭ ەڭبەگىنە سىن كوزبەن قاراعان ۆ. بارتولد بۇدان تاعى دا بىرجاقتى قورىتىندى جاساپ، ن. اريستوۆ كوتەرىپ وتىرعان قازاقتىڭ ەتنيكالىق تا­ري­حىنىڭ ماسەلەلەرى تۋرالى ايتقاندا، «...الەمدىك-تاريحي ادەبيەتتەگى بۇل بوس ورىندى تولتىرۋ تەك قانا ورىس عالىمدارىنىڭ بەلسەندى تۇردە قاتىسۋى ارقىلى عانا مۇمكىن بولماق»، – دەپ جازعانىن جاقسى بىلەمىز» دەگەن-ءدى[25]. ۆ. بارتولد ءوزىنىڭ «تۇركى جانە موڭعول حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن فيلولوگياسى جونىندەگى جۇمىستار» دەگەن ەڭبەگىندە[26] قازاقتىڭ ەتنوستىق تاري­حىنىڭ ماسەلەلەرىنەن اريستوۆتىڭ كوتەرگەن جايلارى تۋرالى بىرجاقتى قورىتىندى جاساۋعا بەيىمدىك كورسەتتى دەپ سانايتىن مۇنداي تۇجىرىمدى بۇگىنگى ۇلتتىق تاريح عىلىمىنا جاڭا جولدار جازۋ جولىندا تەر توگىپ كەلە جاتقان عالىمداردىڭ قوستاي قويمايتىنى انىق.

ايتكەنمەن، ت. وماربەكوۆ كوتەرگەن ماسەلە نەگىزسىز ەمەس. بايىرعى شىعىستانۋشىلاردىڭ ايتقاندارىن عانا دۇرىس دەپ تانيتىن جانە وزدەرىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە سولاردىڭ تۇجى­رىم­دارىنا عانا جۇگىنەتىن بىرجاقتى پيعىلداردان كەيبىر قازاق تاريح­شى­لارى ءالى دە ارىلا الماي وتىر. مۇنداي ۇستانىمداعى كىسىلەر ادەتتە ءداستۇرلى قازاق دەرەكتەرىن مەنسىنبەيدى. كونە ءداۋىردىڭ قىتاي دەرەكتەرى جانە ورحون ەسكەرتكىش­تەرى سەكىلدى بىردەن-ءبىر كۋاگەرلەرىن ورىس تاريحشىلارىنىڭ تۇجىرىمدا­رى­نان كەيىنگى قاتارعا ىسىرىپ قويادى. وسىن­داي كوزقاراس جەتەگىمەن جاسالعان زەرتتەۋلەر بارىسىندا قورىتىلعان  پىكىرلەر تاريحي شىندىقتى قال­پى­نا كەلتىرۋگە قىزمەت ەتە قويمايدى، قايتا، ونى ودان ءارى شاتاستىرىپ، ءارتۇرلى بۇر­ما­لاۋلارعا الىپ بارادى.

«ادەتتە مۇنداي زەرتتەۋلەر ۇلتتىق رۋحتان جۇرداي بولىپ كەلەدى، – دەيدى ماسەلەنى بيىك مىنبەردەن كوتەرىپ وتىرعان عالىم. – بۇلاردان تۋىندايتىن تۇ­جىرىم: قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ەت­نيكالىق ماسەلەلەرى رۋحاني ءداستۇرلى بول­مىستى اشاتىن، اسا ماڭىزدى باعىتتار بويىنشا عىلىمي نەگىزدى جانە ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنگەن باسالقالى دا، بايىپتى تۇجىرىمدارعا، قورىتىندىلارعا اسا مۇق­تاج بولىپ وتىرعانى قۇپيا ەمەس».

ول وسى ورايدا قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تاريحىن وزىنشە جۇيەلەيدى. وسى كەزگە دەيىن جيناقتالعان تاريحي زەرتتەۋلەردى عىلىمي جۇيەگە ءتۇسىرۋ جانە قازاق حالقىنىڭ تەرەڭدە جاتقان ەتنوستىق  تامىرلارىن ايقىنداپ، ونداعى تاريحي ساباقتاستىق ماسەلەلەرىن ءبىر ار­ناعا باعىتتاۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، باستى-باستى تاريحي كەزەڭدەردى ناقتىلاپ جىكتەۋ ءلازىم دەپ بىلەدى. سودان سوڭ  ولاردى رەت-رەتىمەن قاراستىرعاندى دۇرىس كورەدى. «ءبۇ­گىنگى كۇنى ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىزدەگى ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلارداعى قازاق تاريحىن وقى­تۋدىڭ كەڭەستىك كەزەڭنەن بەرى قالىپ­تاسىپ، ءالى دە سودان اۋىتقىماي كەلە جات­قان ادىستەمەلىك باعدارلاماسى تاۋەلسىز ەل­دىڭ رۋحاني سۇرانىستارىنا جاۋاپ بەرۋدەن قالدى، – دەپ قىنجىلادى ول. – مۇنداعى باستى كەمشىلىك، ءبىزدىڭ ويى­مىزشا، قازاق دەگەن حالىقتى قالىپتاس­تىرعان ەتنوگەنەتيكالىق نەگىزدەردى تاريحي ۇدەرىستەرمەن قاتار، ساباقتاستىق تۇرعىدا قاراستىرۋعا باسا ءمان بەرمەۋىمىزدە دەپ ويلايمىز»[27].

وسى ورايدا زەرتتەۋشى ەجەلگى تايپالار مەن ولاردىڭ تىكەلەي تاريحي مۇراگەرلەرى حاقىندا ءبىراز سۇراقتى العا شىعارىپ، سونداي ما­ڭىز­دى ساۋالدارعا اركىم وزىنشە، ءارتۇرلى جا­ۋاپ بەرەتىنىن ايتادى.  ەگەر تاريحي شىن­دىق بىرەۋ عانا بولسا، پىكىرلەر نەگە الۋان ءتۇرلى؟ شىندىققا جەتۋ ءۇشىن – سۇيەنەتىن دەرەككوزدەر اۋقىمىن كەڭەيتۋ كەرەك ەكەنى تۇسىنىكتى. ت. وماربەكوۆتىڭ ويىنشا، قازاق ەتنوگەنەزىن زەرتتەۋدە گەنەولوگيا، ارحەولوگيا، تۇركو­لو­گيا، ەتنولو­گيا، فيلولوگيا، انتروپولوگيا، مادەنيەت­تانۋ سىندى  كوپتەگەن عىلىم سالالارىنىڭ جەتىستىكتەرىن تاريحي سالىس­تىرمالى تۇردە اينالىمعا قوسۋ قاجەت. ولار كۇر­دەلى ماسەلەلەردى شەشۋدە ءالى كۇنگە دەيىن تاريحي-سالىس­تىر­مالى تۇردە قاراستى­رىلماي، ماسەلەگە ءبىر عانا عىلىم سالاسى كوزىمەن، بىرجاق­تى­لىقپەن قاراۋعا جول بەرىلۋدە. اسىرەسە، توتالي­تار­لىق جۇيە تۇسىندا دامى­تىلماعان گەنەولوگيا ءتارىزدى سالا­نىڭ قازاق ەت­نو­گە­نەزى ماسەلەلەرىن انىقتاۋ­دا­عى ورنى مەن ءرولى زور ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءلازىم. بۇل رەتتە، قازاق حالقىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىس­تى، ءبىرىنشى كەزەكتە شەجىرە نازار اۋدارۋعا ءتيىس.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا، قازاق شەجىرەسىندە كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ 90 پايىزدان استا­مى تاريحي شىندىقپەن ۇندەسىپ جاتىر. تاريحي تۇلعالاردى قاراستىرۋدا شەجىرەلىك دەرەكتەردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. قازاق حاندىعى ورنىعىپ، ءداستۇرلى شەجىرە ءجۇ­يە­سى جاڭاشا رەفورمالانعانعا دەيىنگى تاريحي شەجىرەلەر ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعالار تۋرالى ءتاپ-ءتاۋىر مالىمەت بەرەدى، بىراق مۇنى، ت. وماربەكوۆتىڭ پايىمداۋىنشا،  ەۋروتسەنتريستىك كوزقا­راس­تاردان ارىلا قوي­ماعان زەرتتەۋشىلەر ءالى كۇنگى تۇسىنە العان جوق. سوندىقتان دا كاسىبي تاريحشىلار ارا­سىندا وسى كەزەڭدەردىڭ شەجىرەلىك دەرەكتەرىن جازبا دەرەككوزدەرمەن سا­لىستىرا قاراپ، شىندىقتى سولاردان ىزدەستىرۋگە دەگەن تالپىنىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن سيرەك.

قازىرگى كۇندەرى تاريحشىلار پايدالانىپ جۇرگەن شەجىرەلەر قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى كەزە­ڭىندە، دالىرەك ايتقاندا، ءحVى عاسىردا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتا­لاتىن قۇ­قىقتىق-مادەني امبەباپ رەفور­ما­نى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا تۋعان. قوجالار تارا­پى­نان ەداۋىر رەفورمالانعان بۇل شەجىرەلەردى ەجەلگى قىتاي جىل­نامالارىمەن سالىستىرا قاراستىرۋدى عالىم تاريح ءۇشىن اسا ماڭىزدى دەپ بىلەدى. ت. وماربەكوۆتىڭ بايقاۋىنشا، وسىنداي دۇرىس پيعىل بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر  باس شۇلعىپ موي­ىندايتىن كوپتەگەن ەۋرو­پالىق عالىمداردا بولعان جوق. ۆ.ۆ. بار­تولد سىندى سۇڭعىلا عا­لىم دا، قازاق ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن، شەجىرە ءتارىزدى قۇندى دەرەكتىڭ ءول­شەۋسىز ماڭىزىن دۇرىس تۇسىنە العان جوق. «ول سوندىقتان دا كەزىندە دي­قانباي باتىردان جازىپ العان قازاق شەجىرەسىن باسقا جازبا دەرەكتەرمەن تاريحي-سالىستىرمالى تۇردە ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە كە­ڭىنەن پايدالانعان ن.ا. اريس­توۆتىڭ زەرتتەۋىنە جازعان كولەمدى عىلىمي سىن-پىكى­رىندە بۇل تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتۋعا جاراعان جوق بولاتىن»[28].

وكى­نىشتىسى، قازاق حالقىنىڭ جانە ونى قۇ­راعان رۋ-تايپالىق بىرلەستىكتەردىڭ شىعۋ تاري­حىن قاراستىرىپ جۇرگەن كەيبىر قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ وزدەرى دە شەجىرە دەرەكتەرىن ءالى كۇنگە دەيىن ەلەمەي ءجۇر. بۇل ورايدا ولار ەۋروتسەنتريستىك ويلاۋ اۋقىمىنان شىعا الماي، بارتولدتىڭ قاتەلىگىن قايتالاۋدا. ارينە، قازاق شەجىرەسىن بىرجاقتى اسىرا ماراپاتتاۋعا  بولمايدى، ويتكەنى بار­لىق دەرەككوزدەر سەكىلدى، شەجىرەنىڭ دە وزىنە ءتان وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەردەن تۋىندايتىن كەمشىلىكتەرى بارشىلىق.

ت. وماربەكوۆ ولاردى بىلاي سانامالايدى: بىرىنشىدەن، شەجىرەلەر ءحVى–حVىى عاسىرلاردا جازىلعاندىقتان، ولار­دا موڭعولعا دەيىنگى  تۇركىلىك كەزەڭ مالىمەت­تەر­ىنىڭ ءبىرازى جوق; ەكىنشىدەن، شەجىرەنى جازۋدى قول­عا العان قازاق قوعا­مىن­داعى ساۋاتتىلار تو­بى – قوجالار بول­عان­دىقتان، رۋلىق-تايپالىق شەجىرەلەردىڭ  باس­تاۋلارىن قوجالاردان تاراتۋ ادەتكە اينالعان; ۇشىنشىدەن، موڭعولداردىڭ جاۋ­لاۋىنا بايلانىستى، رۋلار مەن تايپالار قۇرى­لى­مىن­دا ورىن العان وزگەرىستەر ءحىV عاسىر­دان باستاپ شەجىرەنىڭ تولىقتىرىلعان جاڭا ۇلگىسىن قالىپتاستىردى. وسى كەزدە تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى ەكىنشىسىمەن الماستىرىلدى. ماسەلەن، ءحىV–حV عاسىرلار توعىسىندا ءومىر ءسۇرىپ، جەتى تايپاعا ء(سارىۇيسىن، شا­پىراشتى، ىس­تى، وشاقتى، دۋلات، البان، سۋان) بيلىك جۇرگىزگەن بايدىبەك بي ءVىى عاسىر قاھارمانى بولىپ كەتتى، ول «ون وق ەلىنە» «قارادان  شىعىپ حان بولعان» باي بابا قاعان ورنىن الدى; تورتىنشىدەن، شەجىرە ايتۋشى تاراپىنان سۋبەكتيۆتى قاتەلىكتەر جىبەرىلگەن. ادەتتە شەجىرەشىلەر رۋ تارماقتارىن تاراتقاندا، ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن، كەيدە وزدەرى دە بايقاماي، ولاردىڭ ورىندارىن، اتالىقتار تارايتىن ەسىمدەردى اۋىس­تى­رىپ الادى. بىراق بۇنى شەجىرەلەردىڭ بالاما نۇسقا­لا­رىن ءوزارا سالىستىرۋ جانە ولارداعى كىسى ەسىمدەرىن باس­قا دەرەكتەرمەن تاريحي-سالىس­تىر­مالى ءتۇر­دە قاراستىرۋ جولىمەن تۇزەتۋگە بولادى.

وسىنداي ول­قىلىقتارىنا قاراماستان، شەجىرە مالىمەتتەرى وزىندىك ءداس­تۇر­لى ەرەكشەلىكتەرى بار ءتول تاريحى­مىز­دىڭ ۇمى­تىل­عان نەمەسە بۇرمالانعان كەيبىر تۇستا­رىن قالپىنا كەلتىرۋگە كوپ كو­مەگىن تيگىزەدى. بۇعان باسپاسوزدە ماسەلە كوتەرىپ وتىرعان اۆتوردىڭ سەنىمى كامىل.

قازاقتىڭ قاي تاريحىن دا اڭىزدار مەن اڭگىمەلەر تولقىنى باسىپ كەتكەن. بىراق، سول اڭىز-اڭگىمە وزەگىندە سوم التىنداي جارقىراپ تاريحي اقيقات جاتادى. ءاربىر مىسالدان تاريحي دەرەك كورىنىپ تۇرادى. ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، ءتول تاريحىمىزدى ءوزىمىز سارالاۋ قولعا الىنعالى بەرى، جازبا دەرەكتەر مەن تاريحي اقيقاتتار نەگىزىندە، دالا وركەنيەتىنە ارنالعان كوپتەگەن قۇندى عىلىمي شىعارمالار دۇنيەگە كەلە باستادى. سولاردىڭ ءبىرى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى ەڭبەگى، ول بۇل مونوگرافياسىندا قازاقتى تۇركىلەردىڭ مايەگى ەسەبىندە قاراستىرادى[29].

ەجەلگى كوشپەلى جانە وتىرىقشى ءومىر سالتىمەن ادامزات تاريحىنان  وز ورنىن العان، XXI عاسىرعا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن، ءبىتىم-بولمىسىمەن دارالانا جەتكەن، وزىندىك تەرەڭ داستۇرلەرى بار حالىق – بۇگىنگى قازاقتار ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى. ارتتا قالعان مىڭجىلدىقتاردا  ات ۇستىندە كۇن كەشىپ، ءومىر سۇرگەن  كوشپەندى بابالارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت،  تىنىق، ءۇندى، اتلانت مۇحيتتارى سەكىلدى ءتورت تەلەگەي-تەڭىز ۇلى سۋلاردىڭ جاعالارىنا، ازيا  تۇپكىرى،  ەۆروپا، افريكا سىندى ءۇش ماتەريككە تابان تىرەگەن.  بۇلار  جايىندا ادامزات تاريحى بەتتەرىندە ساقتالعان شەجىرەلەر بار. ورتا عاسىرداعى اتاقتى ءفالسافاشى  ءابۋناسىر ءال-فارابي ءوزىنىڭ  شىندىق تۋرالى تراكتاتىندا: «تابيعات قويناۋىنان تامىر تارتاتىن نارسەنىڭ بارلىعى دا شىندىق... ويتكەنى، بۇل – تابيعي شىندىق، تابيعات زاڭىنىڭ شىندىعى...» – دەپ، شىندىقتى بۇرمالاۋعا دا، وعان قارسى تۇرۋعا دا بولمايتىنىن ايتقان. سونداي تابيعات زاڭى شىندىعىنىڭ ءبىرى – قازاق حالقىنىڭ ءتۇپ-توركىنى، شىعۋ، قالىپتاسۋ تاريحى.

ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى 96-شى جىلى قىتاي جىلناماشىسى بان گۋ «باتىس ءوڭىر جانە ءۇيسىن مەملەكەتى» اتتى تاريحي ەڭبەگىندە ءبىزدىڭ قازاق جەرىندەگى ەجەلگى ءۇيسىن تايپالارى ءوز «... داۋىرىندە شالقي ءتۇسىپ، شارتاراپقا شابۋىل جاساپ، اتاق ابىرويىن مەيلىنشە ارتتىردى. كەيىن سايىپقىران سالت اتتىلار دۇشپانىنىڭ وڭ جاعىنان بۇزىپ كىرىپ، ونىڭ حانىن باعىندىردى...» – دەپ جازعان[30].

ازيادان ەۆروپاعا ۇلاسقان ۇلى دالادا – وزەندەرى مەن كولدەرىن، كەڭ دالاسى مەن جازىقتارىن، اسقاق تاۋلارى مەن بيىك تاۋ قىراتتارىن ەجەلگى كوشپەندى، بۇگىندە وتىرىقشى قازاق حالقى ءبىرتۇتاستانا يەمدەنىپ جاتىر...

[1] «قازاقستان» .ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. –443-ب.

[2] بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك . ۇرپاقتار شەجىرەسى. – الماتى، 2000. –79-ب.

[3] «قازاقستان» .ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. –443-ب.

[4] «قازاقستان» .ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. – 443–444-بب.

[5] اريستوۆ ن.ا. ۋسۋني ي كىرگىزى يلي كارا كىرگىزى. وچەركي يستوري ي بىتا ناسەلەنيا  زاپادنوگو تيان-شانيا ي يسسلەدوۆانيا پو ەگو يستوريچەسكوي گەوگرافي. – بيشكەك، 2001. – V–VII-بب.

[6] پلوسكيح ۆ. ن.ا.اريستوۆ ي ەگو فۋندامەنتالنىي ترۋد پو يستوري كىرگىزوۆ ي كىرگىزستانا// اريستوۆ ن.ا. ۋسۋني ي كىرگىزى يلي كارا كىرگىزى. وچەركي يستوري ي بىتا ناسەلەنيا  زاپادنوگو تيان-شانيا ي يسسلەدوۆانيا پو ەگو يستوريچەسكوي گەوگرافي. – بيشكەك، 2001. – VII-ب.

[7] اريستوۆ ن.ا. ۋسۋني ي كىرگىزى يلي كارا كىرگىزى. وچەركي يستوري ي بىتا ناسەلەنيا  زاپادنوگو تيان-شانيا ي يسسلەدوۆانيا پو ەگو يستوريچەسكوي گەوگرافي. – بيشكەك، 2001. – VII-ب.

[8] اريستوۆ ن.ا. وپىت ۆىياسنەنيا ەتنيچەسكاگو سوستاۆا كيرگيز-كازاكوۆ بولشوي وردى ي كاراكيرگيزوۆ، نا وسنوۆاني رودوسلوۆنىح سكازاني يسۆەدەني و سۋششەستۆۋيۋششيح رودوۆىح دەلەنياح ي و رودوۆىح تامگاح، ا تاكجە يستوريچەسكيح داننىح ي ناچينايۋششيحسيا انتروپولوگيچەسكيح يزسلەدوۆاني. – س.-پەتەربۋرگ، 1895. – 4-ب.

[9] اريستوۆ ن.ا. وپىت ۆىياسنەنيا ەتنيچەسكاگو سوستاۆا كيرگيز-كازاكوۆ بولشوي وردى ي كاراكيرگيزوۆ، نا وسنوۆاني رودوسلوۆنىح سكازاني يسۆەدەني و سۋششەستۆۋيۋششيح رودوۆىح دەلەنياح ي و رودوۆىح تامگاح، ا تاكجە يستوريچەسكيح داننىح ي ناچينايۋششيحسيا انتروپولوگيچەسكيح يزسلەدوۆاني. – س.-پەتەربۋرگ، 1895. – 4–6-بب.

[10] «قازاقستان» .ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. – 444-ب.

[11] اريستوۆ ن.ا. وپىت ۆىياسنەنيا ەتنيچەسكاگو سوستاۆا كيرگيز-كازاكوۆ بولشوي وردى... – 8-ب.

[12] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. – 444-ب.

[13] وماربەكوۆ ت. شىنايى تاريحىمىزدى قالپىنا كەلتىرە الدىق پا؟//ەگەمەن قازاقستان، 29 جەلتوقسان 2010 جىل.

[14]بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. توم V. –موسكۆا، 1968. – 266, 273–275, 279-بب.

[15]ەگەمەن قازاقستان، 29 جەلتوقسان 2010 جىل.

[16] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 8-ت. –الماتى، 1976. – 264-ب.

[17] بارتولد ۆ.ۆ. و پرەپوداۆاني تۋزەمنىح نارەچي ۆ ساماركاندە//سوچينەنيا. توم ءىى. چاست 2.  – موسكۆا، 1964. – 303-ب.

[18] بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. توم ءىى. چاست 2.  – موسكۆا، 1964. – 304-ب.

[19] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا.6-توم. – الماتى، 2004. – 235-ب.

[20]قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 7-توم. – الماتى، 1975. – 183-ب.

[21] بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. توم ءىى. چاست 2.  – موسكۆا، 1964. – 304–305-ب.

[22] بارتولد ۆ.ۆ. ۆمەستو وتۆەتا گ-نۋ لاپينۋ//سوچينەنيا. توم ءىى. چاست 2.  – موسكۆا، 1964. – 306–309-بب.

[23] بارتولد ۆ.ۆ. ەششە و سلوۆە «سارت»//سوچينەنيا. توم ءىى. چاست 2.  – موسكۆا، 1964. – 310–314-بب.

[24] پلوسكيح ۆ. ن.ا.اريستوۆ ي ەگو فۋندامەنتالنىي ترۋد پو يستوري كىرگىزوۆ و كىرگىزستانا// ن.ا. اريستوۆ. ۋسۋني ي كىرگىزى يلي كارا-كىرگىزى. وچەركي يستوري ي بىتا ناسەلەنيا زاپادنوگو تيان-شانيا ي يسسلەدوۆانيا پو ەگو يستوريچەسكوي گەوگرافي. بيشكەك، 2001. – ءىىى–ح-بب.

[25] وماربەكوۆ ت. شىنايى تاريحىمىزدى قالپىنا كەلتىرە الدىق پا؟//ەگەمەن قازاقستان، 29 جەلتوقسان 2010 ج.

[26] بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.V. – موسكۆا، 1968. – 266–279-بب.

[27] ەگەمەن قازاقستان، 29 جەلتوقسان 2010 جىل.

[28] وماربەكوۆ ت. شىنايى تاريحىمىزدى قالپىنا كەلتىرە الدىق پا؟//ەگەمەن قازاقستان، 29 جەلتوقسان 2010 جىل; بارتولد ۆ.ۆ. رەتسەنزيا نا كنيگۋ: ن.ا. اريستوۆ. زامەتكي وب ەتنيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلە­مەن ي نارودنوستەي ي سۆەدەنيا وب يح چيسلەننوستي. (1997). // رابوتى پو يستوري ي فيلولوگي تيۋركسكيح ي مونگولسكيح نارودوۆ. – م.، 2002. س.266–277).

[29] قايداري ءا.، تولەپباەۆ ب.، نۇرپەيىسوۆ ك.، كارل بايپاقوۆ ج.ب. بايدىبەك بابا// بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك.ۇرپاقتار شەجىرەسى. قۇراستىرعان ا. بايعازىۇلى. – الماتى، 2006. – 10-ب.

[30] ساتىپالدى ق.س. شەجىرە – ءبىزدىڭ ءتۇپ تامىرىمىز//بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك.ۇرپاقتار شەجىرەسى. قۇراستىرعان ا. بايعازىۇلى. – الماتى، 2006. – 5-ب.

بەيبىت قويشىباەۆ

(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)

جالعاسى بار...

Abai.kz