Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесінің бастауы туралы не ойлайды? Тирандар мен абьюзерлер әдетте нені ақтайды? Неліктен құрбандар зорлықшыларды жасырады? Отбасылық қақтығыстар қоғамға қаншалықты қымбат? Бұл сұрақтарды Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы Ернар Көшәлиев мырзаға қойдық.

– Тұрмыстық зорлық-зомбылық тақырыбында сіздердің институт мамандары эмоциялық қана емес, объективті деректерді де талқылай алады. Өткен жылды қорытындылаған сауалнаманың нәтижесі не дейді?

– Өткен жылды қорытындылау үшін арнайы жүргізген институт зерттеулер үрейлі көріністі көрсетті. Бұл келесі тұжырымдардан туындайды. Респонденттердің төрттен үш бөлігі немесе 75%-ға жуығы отбасындағы зорлық-зомбылықты кез келген жағдайда жол беруге болмайды деп санайды. Бұл қоғамдық сананың жеке қарым-қатынаста қауіпсіздік пен сыйластыққа ұмтылатынын аңғартады.

Бірақ, көпшіліктің нақты ұстанымына қарамастан, пікірлердің айтарлықтай үлесі бар және бұл жағдайдың контекстіне байланысты зорлық-зомбылықты ақтауға болатын пікір 16,6%-ды құрайды. Бұл зорлық-зомбылықпен күресу мәселесінің күрделілігін көрсетеді. Сондықтан зорлық әрекеттердің жолын кесудің тиімді жолдарын іздеп қана қоймай, қалыптасқан көзқарастарды өзгерту маңызды.

– Жәбірленушілер неліктен зорлықшыны ақтауға тырысады?

– Иә, мұндай мәселе бар. Егер адамдардың көпшілігі әлі де агрессорларды айыптайтын болса – біздің дерегіміз бойынша бұл 52%-дан астам болса, респонденттердің үштен бірі дерлік (28,5%) жәбірленушінің мінез-құлқынан кінәні көреді. Бұл жәбірленушінің зорлық-зомбылықты тудыруы мүмкін деген ортақ пікірді көрсетеді. Бұл көзқарас қорқытуға тап болған адамдарға қажет сенім мен қолдауды бұзады.

Оның үстіне, тұрмыстық озбырлықтың салдары жәбірленушіге ғана емес, куәгерлерге де қатты әсер етеді, бұл көбінесе балалар. Мұндай жағымсыз тәжірибе олардың психикалық және физикалық денсаулығына қауіп төндіреді, сонымен қатар болашақтағы зорлық-зомбылық қаупін арттырады.

Отбасындағы жанжалдар қоғамға тек эмоционалды ғана емес, экономикалық жағынан да шығынға ұшырайды. Біз жинаған статистика бұл құбылыстың ауқымын көрсетеді: бір жылда төтенше жағдайлар қызметіне тұрмыстық зорлық-зомбылық фактілері бойынша 114 мыңнан астам қоңырау түскен, тұрмыстық зорлық-зомбылық фактісі бойынша 45 мыңға жуық сот ісі қаралды, 17 500-ден астам адам сотқа жіберілді. Осындай істер бойынша әкімшілік қамауға алынып, мыңнан астам кінәлілер қылмыстық жауапкершілікке тартылды. Бұл өткен жылғы деректер, бірақ жалпы сурет содан бері айтарлықтай өзгерген жоқ.

Бұл туралы ойлануға тұрарлық, өйткені бұл жай сандар емес, зорлық-зомбылықпен өмірі қиылған нақты адамдар.

– Бұл масқара әлеуметтік құбылыстың себептері туралы мәселе көтерілді ме?

– Бұл зерттеудің негізгі тақырыптарының бірі болды. Нәтижелер отбасындағы зорлық-зомбылық көп факторлы мәселе екенін көрсетеді. Ішкі факторларға алкоголь, есірткі, психикалық аурулар, агрессивті мінез-құлық жатады. Сыртқы факторлар өмір сүру деңгейінің төмендігі, білімнің болмауы және тұрақты табыс болуы мүмкін. Сонымен қатар, бала кезіндегі зорлық-зомбылық және әлеуметтік құндылықтардың өзгеруі агрессивті мінез-құлықтың қалыптасуында үлкен рөл атқарады.

Біздің зерттеуімізде респонденттердің көпшілігі отбасылық қатынастардың бұзылуының негізгі себептері ретінде әлеуметтік-экономикалық қиындықтарды көрсетті. Олардың жартысынан көбі жұмыссыздықты отбасындағы зорлық-зомбылықтың себебі деп санайды. Респонденттердің айтарлықтай пайызы маскүнемдік, нашақорлық және құмар ойындарға тәуелділік сияқты жаман әдеттерді көрсетті, бұл отбасындағы зорлық-зомбылық жағдайларының туындауындағы тәуелділіктің рөлін атап көрсетеді.

Бұл күнделікті өмірде қатыгездіктің көріну себептерін олардың маңыздылығының кему ретімен орналастыру тәртібі: ата-ананың отбасындағы зорлық-зомбылық үлгісі, стереотиптік көзқарастар мен сенімдер, психологиялық ауытқулар мен бұзылулар, білім мен мәдениеттің төмен деңгейі, жұбайына материалдық және қаржылық тәуелділік, тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін қылмыстық жауапкершіліктің болмауы, қоғамдағы агрессияның жоғары деңгейі, туыстарының отбасы өміріне араласуы.

Әйелдер мен ерлер зорлық-зомбылыққа итермелейтін жағдайларды басқаша қабылдайтынын атап өткен жөн. Мысалы, жаман әдеттер туралы әйелдер жиі айтқан. Ал білім мен мәдениеттің төмен деңгейі ерлердің пікірінде жиі қақтығыс тудырады.

– Бұл себептер бар және оларды түсіну маңызды. Бірақ мен бұл зұлымдықтың тамыры қайда жатыр деген сұрақтың анықтап көрейікші. Олар біздің менталитетіміздің, кейбір мәдени-тарихи дәстүрлердің ерекшеліктерінде ме? Отбасындағы зорлық-зомбылықты қалай түсіндіруге болады?

– Әрине, объективті ештеңе жоқ, әсіресе дәстүрлі отбасылық өмір салтының нормалары. Дәстүрлі ұлттық менталитетіміз шынында да әйел үшін өмірдегі ең басты нәрсе – отбасы екенін, оны қандай жағдайда да сақтау керектігін меңзейді. Мұндай көзқарас түрлі қысымға ұшырағандардың көпшілігінің туыстарының, достарының және қоғамның айыптауынан қорқып, құрбанның тағдырына мойынсұнуына әкелуі мүмкін.

Сондай-ақ жәбірленуші респонденттер отбасындағы қысымшылық көбінесе ерлі-зайыптылардың опасыздық, қызғаныш немесе өзара түсініспеушілік салдарынан туындайтынын мойындады. Кейбір құрбандар жылдар бойы зорлық-зомбылықтан кейін жағдайды әлі толық түсінбейді, тіпті өздерін кінәлі санайды. Сауалнаманың қызықты нәтижесін атап өткен жөн: сауалнамаға қатысқан әйелдердің 16,6%-ы зорлық-зомбылықтың көзі жұбайына экономикалық және қаржылық тәуелділікте болғанын көрсеткен.

– Көп жағдайда соққыға ұшыраған әйелдер, тіпті кейде күйеулер де өздерінің қорлығы туралы айтқысы келмейді. Сіздің зерттеуіңіз мұндай жағдайда не істеу керек деген сұраққа жауап бере ала ма?

– Сауалнамаға қатысушылардың жартысынан көбі айтқандай, көп адамдар үшін көмек жолы жақыннан, туыстарына айтудан басталады. Яғни отбасы мен достардың қолдауының маңызы өте зор. Әңгімелесушілердің бірдей маңызды бөлігі – жартысынан сәл азы – құқық қорғау органдарына хабарласуға ниетті екенін білдірді. Бұл көрсеткіш заң аясында әділдік іздеуге дайын екендігін көрсетеді.

Осы деректердің барлығы тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесін шешу бүкіл қоғамның күш-жігерін біріктіруді қажет ететінін көрсетеді. Елдегі жағдайға алаңдаушылықтың артып келе жатқанын бағалай отырып, Қазақстан Қоғамдық даму институты «Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы 16 күн» бастамасын көтерді. Акция қоғамда зорлық-зомбылықтың кез келген көріністеріне мүлдем төзбеушілік атмосферасын қалыптастыруға және оның алдын алуға бағытталған.

Отбасындағы супрессиялық қарым-қатынастар тек соққылар мен жаралар ғана емес, бұл жай көзге көрінбейтін жарақаттар. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың психологиялық, әлеуметтік және экономикалық зардаптары орасан зор және олар жәбірленушінің иығына ғана емес, денсаулық сақтау, әділет, әлеуметтік қамсыздандыру жүйелеріне де ауыр салмақ түсіреді.

– Қалай ойлайсыз, мұндай техникалар көптен бері келе жатқан мәселені шеше ме?

– Олар шешім қабылдамаса да, осы әлеуметтік келеңсіздікті жоюдың ортақ ісіне үлес қосады. Институттың бастамасы тек тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы ақпараттандыруды ғана емес, сонымен қатар қоғамдық пікірді іштен өзгертуге, осы мәселенің өзектілігін арттыруға және қоғамда зорлық-зомбылық әрекеттеріне жол бермеуді қалыптастыруға бағытталған. Жиырмаға жуық іс-шаралар сериясы азаматтардың зорлық-зомбылыққа қарсы тұру және оның құрбандарына қолдау көрсету үшін қажетті білім мен дағдыларды дамытуға көмектеседі деп күтеміз.

Дәл осындай шаралар бүкіл әлемде жүргізілуде. АҚШ, Канада және Ұлыбританияда жылдың белгілі айлары тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы хабардарлықты арттыруға және онымен белсенді күресуге арналған. Осы кезеңдердегі ақпараттық-түсіндіру науқандары мен іс-шаралары отбасылық қарым-қатынастардағы бұзылудың алдын алу және оған қарсы тұруда үлкен рөл атқарады.

Осылайша, халықаралық науқандардан бастап жергілікті бастамаларға дейін барлық деңгейдегі үйлестірілген күш-жігер зорлық-зомбылық толқынын тоқтату және сау және қауіпсіз қоғамдарды құру миссиясына қол жеткізеді.

Сұхбаттасқан Назерке Алтайқызы

Abai.kz