2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстанда қоршаған ортаны қорғау саласындағы орган бекіткен тізбеге енгізілген өнімдерге қатысты (импорттаушылардың) өтіл жөніндегі жүзеге асыру принципі қолданыла бастады. Егер өндірушілер (импорттаушылар) қалдықтарды өздігінен өңдей алмаса, онда болмауы, ӨКМ операторына өтіл алымын төлеуге міндеттенеді.

ӨКМ бастапқыда автокөлік құралдары мен олардың компоненттеріне (шиналар, аккумуляторлар, майлар және т.б.) қатысты болып келсе, кейіннен өнім түрлері (орама, кабель және т.б.) қатары үнемі толықтырылып отырды. ҚР Экология министрлігі 2019 жылғы 23 желтоқсаннан бастап № 95 бұйрықпен ауыл шаруашылығы техникасына ӨКМ өтіл жинауды енгізді.

Осы сәттен бастап Қазақстанда «Өтіл жинауға жол жоқ» науқаны басталды. Оның асқан белсенділігі әлеуметтік желілер мен БАҚ көрініс тапты. Ақпараттық шабуыл талма тұсқа шауыл жасады: өтіл жинау - қарапайым азаматтарың қалтасына қол сұғып пайда табу құралы болып табылатындғы жасырын емес. Бірақ осы науқанның тасасында тұрғандар ойға алғандарын іске асыру үшін  блогерлерді, саясаткерлерді, депутаттарды, қоғам қайраткерлерін тартты. Өтіл жинауды енгізу ауыл шаруашылығы техникасын сатушы белгі ойыншыларға кедергі келтіретіні жөнінде жұмған ауыздарын ашқан жоқ.

Әлеуметтік желіден ҚР премьер-министрінің орынбасары Роман Склярдың 2020 жылғы 1 қазандағы Парламент Мәжілісінің депутаттарыныңдепутатық сауалына жауап ретінде  жолдаған хатын табуға болады. Ондағы басты мәселе ауыл шаруашылығы техникасына қатысты өтіл төлемін енгізуге қатысты болды.

«Ауыл шаруашылығы техникасына өтіл жинау алымы 2019 жылғы 23 желтоқсаннан бастап Қазақстан Республикасының өздігінен жүретін ауыл шаруашылығы техникасын өндірушілерге, сондай-ақ ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер мен үшінші елдердің импорттаушыларына қатысты енгізіліп отыр. Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің мәліметі бойынша, өтіл жинау алымын енгізудің негізгі мақсаты ауыл шаруашылығы техникасының ескірген паркін 80% -ға жаңарту, өтілдеудің толыққанды жүйесін құру, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында пайдаланудан шыққан техниканы өтілге тапсыруды ынталандыру болып табылады», - делінген Скляр хатында.

Вице-премьер нақтылап  атап өткендей, ведомствоаралық комиссияда кәсіпкерлік қызметті реттеу мәселесі бойынша тракторлардың, астық жинайтын және жемшөп жинайтын комбайндардың барлық түрлері мен маркаларына өтіл  алымын енгізуді көздейтін Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі жүргізген реттеушілік әсерді талдамасы мақұлданды. Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелері қолданылатын тауарлардың (өнімдердің) тізбесінде тікелей шетелдік және отандық инвестицияларды тарту жөніндегі кешенді іс-шаралар жоспарына енгізілген (CLAAS, Lemken (Германия), John Deere, AGCO, Case New Holland, Green Plain (АҚШ) және т.б.) кейбір шетелдік компанияларға өтіл алымын төлемеуге мүмкіндікті алып тастау көзделінді.

«Аталған алып тастау үлкен егістіктердегі және егін жинау алаңдарындағы жоғары түсімділіктегі майлы және өзге де рентабельділігі жоғары дақылдар өндірісінде қажеттілікке Қазақстан Республикасында өндірілетін техника өзінің сипаттамалары мен сапасы бойынша импорттық үлгілерге жауап бермейтіндігіне қатысты «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының, салалық қауымдастықтардың және Ауыл шаруашылығы министрлігі жанындағы одақтардың, сондай-ақ ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің қолдаухаты негізінде енгізілді.

Сонымен қатар, Еуразиялық экономикалық комиссия Кеңесінің 2020 жылғы 21 ақпандағы отырысында Қазақстан Республикасының Үкіметіне ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер өндірушілердің арасындағы кемсітушілік шараларын жою мақсатында осы ерекшелікті алып тастау ұсынылды», - делінген депутаттық сауалға жауапта.

Осы мақсатта Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің міндетін атқарушының 2020 жылғы 15 маусымдағы бұйрығымен тиісті ескерту алынып тасталды.

Скляр мәжілісмендерге Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің деректеріне сәйкес тракторлар мен комбайндардың өтіл төлемі ауыл шаруашылығы машиналарын жасау саласының инвестициялық тартымдылығын едәуір арттырды деп түсіндірді.

«Соңғы жылдың өзінде ғана өтпелі кезеңнің шектеулі мерзімін ескере отырып, өнеркәсіптік құрастыру туралы келісімдер жасалды және әлемдік жетекші брендтердің: - тракторлар - Case IH Steiger, Magnum, New Holland T9, T8, Buhler Versatile HHT, Versatile 2375, Lovol 354, 604, 904/1304, Кировец К-700; - комбайндар - Case IH Axial Flow 4088 (5-сынып, роторлық бастырмасы бар), New Holland TC 5.90, ТС 5.80 (5-сынып, барабандық бастырмасы бар), TORUM 750, 785, ACROS 585 роторлық интеллектуалдық астық жинайтын комбайндар 5 VECTOR 450 Track, RSM 1401 жем-шөп жинайтын комбайндардың өнімділігі жоғары техникасының  өндірісі енгізілді.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының аумағында CLAAS неміс брендінің техникасын өнеркәсіптік құрастыру туралы келісімге қол қойылды», - деп хабарлады вице-премьер.

Ол ЕАЭО елдерінен ауыл шаруашылығы техникасының ірі өндірушілері қазақстандық кәсіпорындармен бірлесіп кооперациялық жобаларды табысты іске асырып жатқанын мәлімдеді. Дәл қазір ауыл шаруашылығы машиналарын жасаудың қазақстандық секторында «Агромашхолдинг KZ» АҚ («Essil» комбайндары, «Lovol» тракторлары, «Кировец» тракторлары және т.б.), "КЗ" Вектор "ЖШС (" Vektor "комбайндары," Acros "комбайндары және т.б.)," СемАЗ "ЖШС («Беларусь» тракторлары), «Композит Групп» ЖШС («Беларусь» тракторлары), «Петропавл трактор зауыты» АҚ («К-744», «Батыр» тракторлары, егіс кешендері), «Қостанай трактор зауыты» ЖШС («Кировец» тракторлары), «Қазақстан агро инновациялық корпорациясы» ЖШС («Белорус» тракторлары, «RSM» тракторлары, «ACROS» комбайндары және т.б.) және «Дон Map» ЖШС (дестелегіштер) сынды кәсіпорындар бар.

«Қазақстан аумағында өндіріс ұйымдастырған жағдайда өндірушілер ауыл шаруашылығы техникасын өндіру үшін ЕАЭО техникалық регламенттерінің экологиялық талаптарына сәйкес келетін бірқатар шығындардың қаржыландырылуы және өтемақысын алуға үшін ынталандырылуға құқылы болып табылады.

Өтіл жинау алымын енгізу аясында пайдаланудан шыққан ауыл шаруашылығы техникасын тапсыру бағдарламасын іске қосу жоспарлануда, онда өтілге тапсырылған ескінің орнына жеңілдік сертификаты беріледі. Оны кейіннен жаңа техниканы сатып алу кезінде пайдалануға болады. Жеңілдік сертификатының номиналды құны заңнамада белгіленген тәртіппен айқындалады және 1,5 млн. теңгеге дейін құрауы мүмкін.

Бүгінгі таңда металл сынықтарына комбайн тапсыру кезінде өтемақы шамамен 300-500 мың теңгені құрайды ", - делінген Склярдың хатында.

Бұл шаралар өтіл  алымына жұмсалатын шығындарды нивелирлеп қана қоймай, өндірісті дамыту және оқшауландыру деңгейін арттыру үшін қосымша тиімді жағдайлар алуға мүмкіндік береді.

Айтпақшы, «Атамекен» ҰКП ҚР Үкіметі жанындағы Экономикалық интеграция жөніндегі үйлестіру кеңесінің отырысында № 695 бұйрық нормаларының шын мәнінде ішкі нарық үшін кедергі немесе кедергі белгілері бар екендігі туралы ЕЭК тиісті қорытындысының болмауына байланысты «Қазақстандағы өтіл алымы мәселесін ЕЭК Кеңесіне шығаруға қарсы шықты ЕАЭО». Алайда бұл мәселе ЕЭК Кеңесінде қаралып, онда Қазақстанның ішкі нарықтағы кедергілерді жою туралы шешім қабылданды.

ҚР Экология министрлігі Бұйрыққа өзгерістер енгізіп, импорттық ауыл шаруашылығы техникасына өтіл алымын енгізуі айла-шарғы мен алыпсатарлықтың ырың-жырыңының басталуына әкеп соқты.

«Осыған байланысты фермерлер енді құны 10% -ға, тіпті одан да артатын өнімділігі жоғары шетелдік ауыл шаруашылығы техникасына (Jonn Deer, Claas және басқалары) өтіл алымын төлеуге мәжбүр болды.

Мысалы, New Holland 410 комбайны орта есеппен 16% -ға қымбаттап, 77 млн теңгені құраса, өз кезегінде John Deere W550 комбайны 12% -ға шарықтап,  сатып алушы фермерге 105 млн теңгеге түсетін болды.

Ал қазіргі уақытта отандық фермерлердің техникалық  паркінің 80% тозған ауыл шаруашылығы техникасынан тұратындықтан өздерін жаңартуды өте қажет етеді», - деп жазды ҰКП-тің үлестес БАҚ-ы.

Ал қоғамдық пікірдің «көзі ашық» көшбасшылары: «Егер біз қазір өз фермерімізді қолдамасақ, ертең шетелдік фермерді қолдайтын боламыз», - деді.

Әрине, өтіл алымын енгізу кезіндегі кемшіліктер орын алып, тіпті анық заң бұзушылықтар етек жайды. Осылайша, 2022 жылғы 11 қаңтардағы Парламент Мәжілісінің отырысында сөйлеген сөзінде президент Тоқаев өтіл алымын тоқтату және өтіл алымын иелену бойынша шаралар қабылдауды Үкіметке тапсырды.

Аталған тапсырманы орындау аясында 2022 жылғы 18 қаңтарда ҚР Үкіметі «Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің ведомстволық бағынысты ұйымдарының кейбір мәселелері туралы» Қаулы қабылдады.

Өндірушілердің (импорттаушылардың) кеңейтілген міндеттемелерінің операторы ретінде «Жасыл даму» АҚ тұлғасындағы мемлекеттік ұйым бекітілді. Өтіл алымын әкімшілендіру және тиісті қаражатқа билік ету бөлігінде «ӨКП операторы» ЖШС қызметі тоқтатылды.

2022 жылғы 23 ақпанда Қазақстан премьер-министрінің бірінші орынбасары Роман Скляр авто- және ауыл шаруашылығы техникасына өтіл алымының жаңа мөлшерлемелерін жариялады.

«Автокөлік пен ауыл шаруашылығы техникасының барлық түрлеріне мөлшерлемені 50% -ға төмендету туралы шешім қабылданды», - деп хабарлады Скляр.

Сол уақытта ең ірі ет өңдеу компанияның бас директоры Бейбіт Ерубаев БАҚ берген сұхбатында «John Deere-дің неге Қазақстанда зауыт салмайтынын «көпшілікке түсіндіріп берді».

"Ауыл шаруашылығы техникасын өндіру және жеткізу тақырыбында мен John Deere, Case және Caterpillar компанияларымен сөйлестім. Олардың көзқарасы өте прагматикалық: Қазақстан нарығы оларға мұнда өндірісті орналастыруға қызық болатындай керекті емес. Ал, бізден соншама трактор мен комбайн сатып алмайды, сонда олар үшін оқшаулау тиімді болады! Ал егер оларға тиімсіз болса, онда олар бұндай қадамға еш бармайды.

Әлемдік алыптар мемлекеттен қаржы алу үшін жалған өндірісті жолға қойған Қазақстандағы техниканың жекелеген «құрастырушылары» емес, қазіргідей ақ пен қарасы айырылған өз жобаларында алаяқтық жасамайтыны әбден түсінікті. Ал егер бізге елеулі ойыншылар келуге шешім қабылдаса, онда олар күрделі технологиялық процестерді қамтитын шынымен терең оқшауланған жағдайда жұмыс істегісі келеді. Бірақ олардың мұндай тәуекелшіл жоспарлары бізде бірден немен бетпе-бет келеді?

Көптеген шешілмейтін проблемалармен, бірінші кезекте білікті кадрлардың жоқтығымен. Оның үстіне, барлық деңгейде - инженерлер мен менеджерлерден бастап қатардағы жұмысшыларға дейін жеткіліксіздікпен", - деп мәлімдеді Ерубаев.

John Deere де, Case де, Caterpillar да егер Қазақстанда сату тоқтап қалса қабырғасы қайысып еш күйзелмейді.

Алайда осы орайда бірден бірнеше сауалдар туындайды.

Егер тап сол John Deere техникасын сатып алуды тек ірі аграрийлердің қалтасы ғана көтеретін болса, Ерубаев мырза қандай фермерлерді ойлап зар илеуде? Бұған қоса, соңғы уақытқа дейін мемлекет олардың шетелдік ауыл шаруашылығы техникасын сатып алуын субсидиялап келді. Сондықтан барлық - комбайндар өндірушілерге де, агрохолдингтерге де өте тиімді болды.

Осы орайдағы екінші сауал John Deere-дің «қабырғасы қайысып еш күйзелмейтіне» қатысты. Егер ол өз тарапынан Қазақстанға соншалықты қызығушылық танытпаса, онда оның өкілдері өтіл алымын талқылау бойынша өнеркәсіп министрімен кездескен депутаттардың делегациясының неге шашбауын көтеріп қоса шапқылайды?

Бұл жерде өздігінен үшінші сауал туындайды. Өтіл алымын алып тастау жөніндегі ақпараттық науқанның екінші толқыны John Deere Ресейден кетуге мәжбүр болуымен байланысты емес пе? Енді Қазақстанда сатылмаған техника басқа елге оңай сатылады деп балаша ойлап қалуға еш болмайды. Үлкен өткізу нарығы жоғалды, John Deere өзіне «қажетсіз» қазақстандық нарықтан да айырылып қалуы ықтимал. Ал, оның өз кезегінде қалтасын қампитып пайда көргіңіз келеді ғой?!

2021 жылы «Джон Дир Файнэншлдің» Ресейдегі табысы 2,7 млрд рубльді құрап, таза пайда - 0,9 млрд рубль болды. Бұл жерде американдық өндіруші бұл өзіміз үшін шамалы сома деп қуақылана алмайды.

Міне, ақыр соңында төртінші сауал туындайды: John Deere санкцияларды айналып өтіп, өз техникасын Ресейге жеткізу үшін Қазақстанды тасымалдау базасы ретінде пайдалануды жоспарлап отырған жоқ па? Егер бұл көздегені шын болатын болса, онда өндірістік алыпқа «қажетсіз» қазақстандық нарықтағы өтіл алымы неге кедергі келтіретіні айқын да, тым түсінікті бола түседі.

Дереккөзі: ulusal.az

Abai.kz