Билiктi төңкерiп кете жаздаған ҚДТ қалай қудаланды?
Осыдан 13 жыл бұрын дәл осы қаңтар айында Қазақстанның саяси әлемiне жас түркiлер атой сап кiрдi. Кереметi сол, бiр адамның қолына шоғырланған билiктi өзгертiп, елiмiздi демократиялық мемлекетке айналдырғысы келгендердiң денi жоғары лауазымда отырған жас шенеунiктер едi. Алайда олар халқының ертеңiн қызметiнен жоғары қойып, бастарын бәйгеге тiктi. Бұл – Қазақстан тарихындағы әдiлеттi қоғам құруға деген ұмтылыстың басы болатын. Өкiнiшке қарай, мемлекеттiк машина жас түркiлердi бықпырт тигендей етiп қудалап, бiрер жылдың iшiнде-ақ тоз-тозын шығарды.
Осыдан 13 жыл бұрын дәл осы қаңтар айында Қазақстанның саяси әлемiне жас түркiлер атой сап кiрдi. Кереметi сол, бiр адамның қолына шоғырланған билiктi өзгертiп, елiмiздi демократиялық мемлекетке айналдырғысы келгендердiң денi жоғары лауазымда отырған жас шенеунiктер едi. Алайда олар халқының ертеңiн қызметiнен жоғары қойып, бастарын бәйгеге тiктi. Бұл – Қазақстан тарихындағы әдiлеттi қоғам құруға деген ұмтылыстың басы болатын. Өкiнiшке қарай, мемлекеттiк машина жас түркiлердi бықпырт тигендей етiп қудалап, бiрер жылдың iшiнде-ақ тоз-тозын шығарды.
“Қазақстанның демократиялық таңдауы” қозғалысы өкiлдерiнiң 2001 жылдың 18 қарашасындағы баспасөз мәслихаты билiктiң ұшар басындағы топты есеңгiретiп тастады. Мұндай тосын жағдайдың боларын ешкiм күтпеген. Төрдiң төбесiнде маңдайлары жарқырап жас түркiлер отырды. Олардың билiк пен қоғам туралы айтқан орынды пiкiрлерi тура ондыққа ұрып жатты. Сол кездегi премьер-министрдiң орынбасары Ораз Жандосов әлгi жиында өзiн мемлектеттiк қызметкер емес, Қазақстан азаматы ретiнде таныстырды. Қозғалыс мүшелерiнiң қай-қайсысы да “не бел, не белбеу кетер” демекшi, нар тәуекелге мiнгенi аңғарылды. Қысқасы, не керек, қоғам саясат әлемiне жаңа элитаның келгенiн ұқты.
Бiрақ билiк те қарап қалған жоқ. Қарымта соққыны екi күн өте сала, сол тұстағы Үкiмет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жасады. Ол мұны президенттiң айналасындағы жастардың кәсiби осалдығына балап, “Бизнес элита өкiлдерi мен мемлекетiк қызметкерлер тәуелсiздiкке 10 жыл толғанда мемлекетке қарсы ақпараттық соғыс жариялады. Мемлектеттiң ар-намысына тидi” дедi. Және вице-премьер Ораз Жандосовты, Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрi Әлихан Бәйменовтi, Павлодар облысының әкiмi Ғалымжан Жақияновты, Қорғаныс министрiнiң орынбасары Жанат Ертiлесованы қызметтен алу жөнiнде президентке ұсыныс жасады. Мiне, дәл осы сәттегi Тоқаевтың өң-түсi әлi күнге дейiн жұрттың көз алдында. Әншейiнде тойған қозыдай томпиып қана жүретiн Қасым-Жомарт бұл жолы мүлде басқа қырынан танылды. Шарасыздықтан көзi шатынап тұрды. Бұл сол кездегi жоғары билiктiң есiн екеу, түсiн төртеу еткен оқыс оқиғаның Тоқаевтың жанарына шығып кеткен көрiнiсi едi.
Жалпы, билiктiң жас түркiлерден кәдiмгiдей қаймыққанына мысал көп. Соның бiрi – Рахат Әлиевтiң ҰҚК басшысының орынбасары қызметiнен қуылуы. Бұл туралы Н. Назарбаев: “Офицер ретiнде ол дұрыс шешiм қабылдады. Оның жұмысына ешқандай сын-ескертпе айтылмаған. Ендi Рахат Әлиев президенттiң күзет қызметi басшысының орынбасары қызметiн атқарады. Менi кiмнiң күзететiнi жөнiндегi шешiмдi өзiм қабылдаймын” деген сыңайда пiкiр айтқаны бар.
Бұл – президенттiң отбасына қатысты ҚДТ өкiлдерiнiң сынынан шыққан қорытынды болатын. Жуырда ғана жарық көрген “Назарбаев развалил ҚДТ” деректi фильмiнде сол кезеңнiң әдемi бiр сәтiн айнытпай көрсететiн бейне көрiнiс бар. Бейнеде Н.Назарбаев пен Р.Әлиев үстел басында қарама-қарсы отыр. Қайын ата мен күйеубаланың арасындағы байланыстың қандай дәрежеде екенi бiр-бiрiне жымың қаққанынан аңғарылады. Рахаттың ҰҚК-дан кетуiнiң өзi әншейiн көз алдауға ұқсайтындай. Алайда ым-жымы бiр әке мен бала арасындағы татулықтан кейiн дәм кетiп, олардың бiр-бiрiне һас дұшпан атанарын ол кезде ешкiм де бiлмеген едi.
Қоғам назарын ерекше аударып, халықтан қолдау таба бастаған жас түркiлер 2002 жылдың 19 қаңтарында демократиялық күштердiң жиынын өткiздi. Цирк ғимаратындағы басқосу түннiң бiр уағына дейiн жалғасты. Ең қызығы, осы жиынды Қазақстан халқы тiкелей эфир арқылы көрдi. Саяси сарапшылардың пiкiрiнше, мұндай мүмкiндiк бұдан кейiн қайталанған емес. Және қайталанбауы да мүмкiн. Өйткенi билiк оппозициялық саяси күштермен ашық бәсекеге түсуден өлердей қорқады.
Осы жиынның ертесi Алматыда үлкен митинг өткен болатын. Қарапайым халық жемiр билiктiң жауапты қызметiнен бас тартқан жас түркiлерге ерекше үмiтпен қарады. “Лидер” деген сөз де осы кездерде жиi ауызға алынды. Оларды халық нағыз лидерлер деп таныды. Жас демократтар мен қарапайым жұртшылық арасындағы байланыстың саяси салмақ алып бара жатқанын аңғарған билiк ендi күрестiң барлық тәсiлдерiн iске қосты.
Сол тұстағы Н.Назарбаевтың бiр сөзi ерiксiз ойға орала бередi. Күннен күнге күш алып бара жатқан “Қазақстанның демократиялық таңдауы” қозғалысының тiрлiгiн президент саяси шоу деп бағалаған. Митингтi байлардың бүлiгiне телiп, алаңға шыққан жұртты ақша берiп, сатып алынған тобырға жоритын пiкiр де президенттiң аузымен айтылды.
Қысқасы, 2002 жылдың наурызында демократтарды аулау басталып кеттi. Мұхтар Әблязов қамауға алынды. Көп ұзамай Ғалымжан Жақиянов та қапасқа қамалды. “Жас түркiлердi босатыңдар!” деген халықтың талабын қара көзiлдiрiк киiп алып, ұрандатқан жастардың “Қазақстан-Нұрсұлтан” деген айқайы басып кеттi. Бүкiл мемлекеттiк БАҚ қаралау акциясына жұмылдырылды. Ақпарат құралдары арқылы жас демократтарды “мемлекеттiң ақшасын жымқырған ұры” ретiнде көрсету белең алды. Мiне, осылайша алды қамалып, қатары сирей бастаған ҚДТ қозғалысы әлсiредi.
Қазiр ҚДТ жеңiлiсiнiң себеп-салдарына үңiлген сарапшылар екi мәселенi ерекше атайды. Оның бiрi – жас түркiлер күрестi сәл ертерек бастап қойды, қоғам мұндай өзгерiске әлi дайын емес едi дейтiн байлам. Екiншiсi – жаңа қозғалысқа билiктiң жiберген жансызы туралы пайым. Сол тұстағы видео-бейнелердi қарап отырсаңыз, Әлихан Бәйменовтiң “Бiз альпинист емеспiз, бiрақ ол да Эверест емес” дейтiн мәтелге бергiсiз бiр сөзiн тауып алуға болады. Бұл сөздi Бәйменов қолын аспанға шошайтып тұрып айтқан. Демек оның кiмдi нұсқағаны белгiлi. Және сол адамның Эверест бола алмайтыны да басы ашық жайт. Дегенмен жеме-жемге келгенде Әлихан “альпинист” болып шықты. Өзгенi қайдам, жас түркiлердiң өздерi дәл осылай ойлайды.
Мәселен, сол кездегi Сенат депутаты Зәуреш Батталова, Мәжiлiс депутаты Төлен Тоқтасынов, вице-премьер Ораз Жандосов, Павлодар облысының әкiмi Ғалымжан Жақиянов, Қорғаныс министрiнiң орынбасары Жанат Ертiлесова сынды жас түркiлер билiкпен ат құйрығын кесiстi. Ал бұрынғы Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрi Әлихан Бәйменов қазiр Мемлекеттiк қызмет iстерi жөнiндегi агенттiктiң төрағасы. Демек Әлихан өз үйiрiне қайта оралды. Мұхтар Әблязовтiң жайы белгiлi. 2002-2006 жылдары қамауда болған Ғалымжан Жақиянов АҚШ-тың Бостон қаласында тұрып жатыр. Төлен Тоқтасынов та шетелде.
Ал ендi осы қозғалыс “қозғалмайтын президентке” қалай әсер еттi? “Назарбаев развалил ДВК” фильмiнде қоғам қайраткерi Серiкболсын Әбдiлдин Нұрсұлтан Назарбаевтың мынадай сөзiн келтiредi: “Секе, олар менi төңкерiп тастай жаздады ғой...”. Бұл ендi мызғымастай болған билiк үшiн жас түркiлердiң қандай қауiп туғызғанын президенттiң ашық мойындауы болса керек.
Егер сол кезде билiк басына жас демократтар келгенде, Қазақстан нағыз демократиялық жолға түсер едi. Шынайы демократиялық мемлекет қалыптастыра алмағанның өзiнде жас түркiлер сол жолға бастайтын өткел болуға әбден лайық едi. Амал не, қазақтың маңдайына ондай бақ жазылмаған екен. Әйтсе де отыздың ортасындағы жастар халықтың болашағы, елдiң ертеңi үшiн жоғары қызметтiң өзiн тәрк етiп, күреске шығуға болатынын дәлелдедi. Және әдiлеттi қоғамға бетбұрыстың алғашқы сүрлеуiн салып бердi.
Сансызбай НҰРБАБА
"Жас Алаш" газеті
