Biylikti tónkerip kete jazdaghan QDT qalay qudalandy?
Osydan 13 jyl búryn dәl osy qantar aiynda Qazaqstannyng sayasy әlemine jas týrkiler atoy sap kirdi. Keremeti sol, bir adamnyng qolyna shoghyrlanghan biylikti ózgertip, elimizdi demokratiyalyq memleketke ainaldyrghysy kelgenderding deni joghary lauazymda otyrghan jas sheneunikter edi. Alayda olar halqynyng ertenin qyzmetinen joghary qoyyp, bastaryn bәigege tikti. Búl – Qazaqstan tarihyndaghy әdiletti qogham qúrugha degen úmtylystyng basy bolatyn. Ókinishke qaray, memlekettik mashina jas týrkilerdi byqpyrt tiygendey etip qudalap, birer jyldyng ishinde-aq toz-tozyn shyghardy.
Osydan 13 jyl búryn dәl osy qantar aiynda Qazaqstannyng sayasy әlemine jas týrkiler atoy sap kirdi. Keremeti sol, bir adamnyng qolyna shoghyrlanghan biylikti ózgertip, elimizdi demokratiyalyq memleketke ainaldyrghysy kelgenderding deni joghary lauazymda otyrghan jas sheneunikter edi. Alayda olar halqynyng ertenin qyzmetinen joghary qoyyp, bastaryn bәigege tikti. Búl – Qazaqstan tarihyndaghy әdiletti qogham qúrugha degen úmtylystyng basy bolatyn. Ókinishke qaray, memlekettik mashina jas týrkilerdi byqpyrt tiygendey etip qudalap, birer jyldyng ishinde-aq toz-tozyn shyghardy.
“Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy” qozghalysy ókilderining 2001 jyldyng 18 qarashasyndaghy baspasóz mәslihaty biylikting úshar basyndaghy topty esengiretip tastady. Múnday tosyn jaghdaydyng bolaryn eshkim kýtpegen. Tórding tóbesinde mandaylary jarqyrap jas týrkiler otyrdy. Olardyng biylik pen qogham turaly aitqan oryndy pikirleri tura ondyqqa úryp jatty. Sol kezdegi premier-ministrding orynbasary Oraz Jandosov әlgi jiynda ózin memlektettik qyzmetker emes, Qazaqstan azamaty retinde tanystyrdy. Qozghalys mýshelerining qay-qaysysy da “ne bel, ne belbeu keter” demekshi, nar tәuekelge mingeni angharyldy. Qysqasy, ne kerek, qogham sayasat әlemine jana elitanyng kelgenin úqty.
Biraq biylik te qarap qalghan joq. Qarymta soqqyny eki kýn óte sala, sol tústaghy Ýkimet basshysy Qasym-Jomart Toqaev jasady. Ol múny preziydentting ainalasyndaghy jastardyng kәsiby osaldyghyna balap, “Biznes elita ókilderi men memleketik qyzmetkerler tәuelsizdikke 10 jyl tolghanda memleketke qarsy aqparattyq soghys jariyalady. Memlektetting ar-namysyna tiydi” dedi. Jәne viyse-premier Oraz Jandosovty, Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministri Álihan Bәimenovti, Pavlodar oblysynyng әkimi Ghalymjan Jaqiyanovty, Qorghanys miynistrining orynbasary Janat Ertilesovany qyzmetten alu jóninde preziydentke úsynys jasady. Mine, dәl osy sәttegi Toqaevtyng ón-týsi әli kýnge deyin júrttyng kóz aldynda. Ánsheyinde toyghan qozyday tompiyp qana jýretin Qasym-Jomart búl joly mýlde basqa qyrynan tanyldy. Sharasyzdyqtan kózi shatynap túrdy. Búl sol kezdegi joghary biylikting esin ekeu, týsin tórteu etken oqys oqighanyng Toqaevtyng janaryna shyghyp ketken kórinisi edi.
Jalpy, biylikting jas týrkilerden kәdimgidey qaymyqqanyna mysal kóp. Sonyng biri – Rahat Áliyevting ÚQK basshysynyng orynbasary qyzmetinen quyluy. Búl turaly N. Nazarbaev: “Ofiyser retinde ol dúrys sheshim qabyldady. Onyng júmysyna eshqanday syn-eskertpe aitylmaghan. Endi Rahat Áliyev preziydentting kýzet qyzmeti basshysynyng orynbasary qyzmetin atqarady. Meni kimning kýzetetini jónindegi sheshimdi ózim qabyldaymyn” degen synayda pikir aitqany bar.
Búl – preziydentting otbasyna qatysty QDT ókilderining synynan shyqqan qorytyndy bolatyn. Juyrda ghana jaryq kórgen “Nazarbaev razvalil QDT” derekti filiminde sol kezenning әdemi bir sәtin ainytpay kórsetetin beyne kórinis bar. Beynede N.Nazarbaev pen R.Áliyev ýstel basynda qarama-qarsy otyr. Qayyn ata men kýieubalanyng arasyndaghy baylanystyng qanday dәrejede ekeni bir-birine jymyng qaqqanynan angharylady. Rahattyng ÚQK-dan ketuining ózi әnsheyin kóz aldaugha úqsaytynday. Alayda ym-jymy bir әke men bala arasyndaghy tatulyqtan keyin dәm ketip, olardyng bir-birine has dúshpan atanaryn ol kezde eshkim de bilmegen edi.
Qogham nazaryn erekshe audaryp, halyqtan qoldau taba bastaghan jas týrkiler 2002 jyldyng 19 qantarynda demokratiyalyq kýshterding jiynyn ótkizdi. Sirk ghimaratyndaghy basqosu týnning bir uaghyna deyin jalghasty. Eng qyzyghy, osy jiyndy Qazaqstan halqy tikeley efir arqyly kórdi. Sayasy sarapshylardyng pikirinshe, múnday mýmkindik búdan keyin qaytalanghan emes. Jәne qaytalanbauy da mýmkin. Óitkeni biylik oppozisiyalyq sayasy kýshtermen ashyq bәsekege týsuden ólerdey qorqady.
Osy jiynnyng ertesi Almatyda ýlken miting ótken bolatyn. Qarapayym halyq jemir biylikting jauapty qyzmetinen bas tartqan jas týrkilerge erekshe ýmitpen qarady. “Liyder” degen sóz de osy kezderde jii auyzgha alyndy. Olardy halyq naghyz liyderler dep tanydy. Jas demokrattar men qarapayym júrtshylyq arasyndaghy baylanystyng sayasy salmaq alyp bara jatqanyn angharghan biylik endi kýresting barlyq tәsilderin iske qosty.
Sol tústaghy N.Nazarbaevtyng bir sózi eriksiz oigha orala beredi. Kýnnen kýnge kýsh alyp bara jatqan “Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy” qozghalysynyng tirligin preziydent sayasy shou dep baghalaghan. Mitingti baylardyng býligine telip, alangha shyqqan júrtty aqsha berip, satyp alynghan tobyrgha jorityn pikir de preziydentting auzymen aityldy.
Qysqasy, 2002 jyldyng nauryzynda demokrattardy aulau bastalyp ketti. Múhtar Áblyazov qamaugha alyndy. Kóp úzamay Ghalymjan Jaqiyanov ta qapasqa qamaldy. “Jas týrkilerdi bosatyndar!” degen halyqtyng talabyn qara kózildirik kiyip alyp, úrandatqan jastardyng “Qazaqstan-Núrsúltan” degen aiqayy basyp ketti. Býkil memlekettik BAQ qaralau aksiyasyna júmyldyryldy. Aqparat qúraldary arqyly jas demokrattardy “memleketting aqshasyn jymqyrghan úry” retinde kórsetu beleng aldy. Mine, osylaysha aldy qamalyp, qatary siyrey bastaghan QDT qozghalysy әlsiredi.
Qazir QDT jenilisining sebep-saldaryna ýnilgen sarapshylar eki mәseleni erekshe ataydy. Onyng biri – jas týrkiler kýresti sәl erterek bastap qoydy, qogham múnday ózgeriske әli dayyn emes edi deytin baylam. Ekinshisi – jana qozghalysqa biylikting jibergen jansyzy turaly payym. Sol tústaghy viydeo-beynelerdi qarap otyrsanyz, Álihan Bәimenovting “Biz alipinist emespiz, biraq ol da Everest emes” deytin mәtelge bergisiz bir sózin tauyp alugha bolady. Búl sózdi Bәimenov qolyn aspangha shoshaytyp túryp aitqan. Demek onyng kimdi núsqaghany belgili. Jәne sol adamnyng Everest bola almaytyny da basy ashyq jayt. Degenmen jeme-jemge kelgende Álihan “alipinist” bolyp shyqty. Ózgeni qaydam, jas týrkilerding ózderi dәl osylay oilaydy.
Mәselen, sol kezdegi Senat deputaty Zәuresh Battalova, Mәjilis deputaty Tólen Toqtasynov, viyse-premier Oraz Jandosov, Pavlodar oblysynyng әkimi Ghalymjan Jaqiyanov, Qorghanys ministrining orynbasary Janat Ertilesova syndy jas týrkiler biylikpen at qúiryghyn kesisti. Al búrynghy Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministri Álihan Bәimenov qazir Memlekettik qyzmet isteri jónindegi agenttikting tóraghasy. Demek Álihan óz ýiirine qayta oraldy. Múhtar Áblyazovting jayy belgili. 2002-2006 jyldary qamauda bolghan Ghalymjan Jaqiyanov AQSh-tyng Boston qalasynda túryp jatyr. Tólen Toqtasynov ta shetelde.
Al endi osy qozghalys “qozghalmaytyn preziydentke” qalay әser etti? “Nazarbaev razvalil DVK” filiminde qogham qayratkeri Serikbolsyn Ábdildin Núrsúltan Nazarbaevtyng mynaday sózin keltiredi: “Seke, olar meni tónkerip tastay jazdady ghoy...”. Búl endi myzghymastay bolghan biylik ýshin jas týrkilerding qanday qauip tughyzghanyn preziydentting ashyq moyyndauy bolsa kerek.
Eger sol kezde biylik basyna jas demokrattar kelgende, Qazaqstan naghyz demokratiyalyq jolgha týser edi. Shynayy demokratiyalyq memleket qalyptastyra almaghannyng ózinde jas týrkiler sol jolgha bastaytyn ótkel bolugha әbden layyq edi. Amal ne, qazaqtyng mandayyna onday baq jazylmaghan eken. Áytse de otyzdyng ortasyndaghy jastar halyqtyng bolashaghy, elding erteni ýshin joghary qyzmetting ózin tәrk etip, kýreske shyghugha bolatynyn dәleldedi. Jәne әdiletti qoghamgha betbúrystyng alghashqy sýrleuin salyp berdi.
Sansyzbay NÚRBABA
"Jas Alash" gazeti
