Танымал зерттеуші Қазақстан тарихындағы әйел рөлі туралы ақпарат берудегі проблемалар жайлы айтып берді. 

Зерттеуші және саясаттанушы Камила Смағұлова қазақ тарихындағы әйелдердің бейнесі әлі күнге жеке-дара тұлға емес, жанама сипаттағы кейіпкер ретінде берілетінін айтады. Оның сөзінше, әйелдер жайлы сөз қозғалғанда, не олардың белгілі бір адамға деген туыстық қатынасы туралы ақпарат, не «құрбан» яки «батыр қыз» деген нарративтер ғана қолданылады екен.

Бұл туралы Камила Смағұлова «20-ғасырдағы Қазақстан тарихындағы әйелдер – жады нарративтері» атты дәріс барысында айтып берді. Шараны Qalam Global көптұғырлы ғылыми-біліми жобасы Ақтөбе қаласында ұйымдастырған болатын.

«Тарихымызда ақтаңдақтар көп. Соның арасында ең бірінші боп әйелдердің есімдері тұр. Мектепте де, университетте де көптеген қазақ қызының аты аталмай қалған. Мәселен, Алаш туралы айтсақ, сол заманда сол ортада жүрген әйел тұлғалардың бейнесі қоғамдық санада қалыптасаған. Бұл санаттағы қыз-келіншектер зерттеу-мақалаларда да, қазір поп-мәдениетте трендке айналған Алаш туралы туындыларда да сирек кездеседі. Көп жағдайда әйелдің рөлі бөлек актор ретінде емес, қай қайраткердің жұбайы, қызы немесе басқадай туысы болғанымен ғана шектеледі. Мысалы, Ғайнижамал Дулатова – журналистикада, қазақ баспасында өте көп еңбек еткен жан. Бірақ қоғам оны бірінші кезекте Міржақып Дулатовтың жары деп таниды», – дейді ол.

Зерттеуші бұл қатарға Ғ.Дулатовадан бөлек қуғын-сүргінге ұшыраған Шахзода Шонанова, Мəмила Таңатова, Торғай Сүлейменова, сонымен қатар журналист, аудармашы, Семейде Абайға арнап шығармашылық кеш өткізген Нәзипа Құлжанова, орыс тілді оқушыларға қазақ тілін оқыту туралы дидактикалық материал жазған Фатима Ғабитова, қалың малға тыйым салатын декреттің пайда болуына үлкен үлес қосқан Алма Оразбава секілді тұлғаларды қояды.

«Тағы бір жиі кездесетін нарратив – қазақ әйелін не батыр, не құрбан қылып қана көрсету. Біріншісіне Томиристің, Әлия мен Мәншүктің бейнелерін кеңінен қолдану кіреді. Мұндай әдістің саясат пен идеология үшін өз пайдасы бар. Ал «құрбан» рөліне қатысты Желтоқсан-86 көтерілісінен мысал келтіруге болады: мұнда алаңға өз қалауымен, еркімен барған қыздардың тұлғасына тоқталмай, «қазақ жігіттері көтеріліске қазақ қыздарын қорғау үшін барды» дейтін, яғни қазақ қызын құтқарылуға тиіс объектіге айналдыратын дискурс кездеседі», – деп атап өтті зерттеуші Qalam дәрісі барысында.

Сондай-ақ Камила Смағұлова қазақ даласындағы әйел құқығы үшін күрестің әлемдік феминизмнің бой көрсетуінен бір онжылдық бұрын басталып кеткенін айтады.

«Қазір «Қазақстанда феминизм болмаған», «Әйел теңдігі болмаған» деген пікірлер таралған. Бірақ басқа елдерде мұндай өзгерістер өткен ғасырдың 20-жылдарындағы оқиғалардан, мәселен, суфражистердің қозғалысынан бастау алса, қазақ әйелдері одан бұрын бастама көтерген болатын. Меніңше, негізгі дата Семейдегі 1907 жылғы әйелдердің тұңғыш митингі болуы керек. Кеңес Одағы пайда болмай тұрып-ақ қазақ феминистері әйелдердің теңдікке, білімге қол жеткізуі секілді мәселелерді қозғаған», – деп санайды ол.

Qalam.global ұйымдастырған дәріс аясында бұдан бөлек Камила Смағұлова ХХ ғасырдағы қазақ тарихына әйелдердің призмасы тұрғысынан қарау, Кеңес Одағының әйел бейнесін өз мақсатында пайдалануы секілді тақырыптарға тоқталды, сонымен қатар педагог және дидактик Фатима Ғабитова, актриса Хадиша Бөкеева, журналист Нәзипа Құлжанова секілді тұлғалардың тағдырын мысалға ала отырып өткен ғасырдағы әйелдердің өміріндегі елеулі жайттарды атап өтті.

Анықтамалық ақпарат:

Камила Смағұлова  – ұлтшылдық пен мемлекет құру, тарихи жады мен азаматтық белсенділік секілді үдерістерді зерттеуші. Мемлекеттік саясат магистрі және саясаттану/халықаралық қатынастар бакалавры дәрежесі бар. «Europe-Central Asia Monitoring» (Нидерланды) бағдарламасының штаттан тыс зерттеушісі. Қазіргі уақытта ол PaperLab зерттеу орталығының ғылыми қызметкері және Lane Kirkland бағдарламасының стипендиаты (Польша).

Qalam Global – әлем тарихы мен мәдениетіне Қазақстан мен Орталық Азия елдерінің көзімен қарайтын мультимедиялық жаңа жоба. Жобаға Қазақстан, АҚШ, Канада, Ұлыбритания және Ресейден келген халықаралық зерттеушілер тобы қатысады. Qalam жобасы қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді.

Димаш Зиядин

Abai.kz