Жоғары технологиялық ақпараттық қоғам құру және ұлттық дамуды оңтайландыру үшін Қазақстан мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруда.

Мақалада мемлекеттік институттар мен қоғамның өзара қарым-қатынасын жандандыру, азаматтардың мемлекетті басқаруға қатысуына ашықтық бағытында трансформацияланатын Қазақстанның мемлекеттік басқару моделінің әртүрлі аспектілері көрсетілген. Қазақстанның әкімшілік жүйесінің құрылымдық өзгерістерінің мемлекеттік басқару жүйесінің эволюциясы сатысы ретінде сервистік мемлекеттің қалыптасуына әсері зерттелді. Ақпараттық қоғамға көшуді ескере отырып, мемлекеттік басқаруды жаңғырту бағыттары айқындалды. Қазақстандағы мемлекеттік басқару мен цифрлық қоғамды цифрландырудың негізгі тұжырымдамаларының мазмұны ашылды.

Түйінді сөздер: Қазақстан, мемлекеттік басқару, цифрландыру, электрондық үкімет, мемлекеттік аппарат.

Қазақстан-біртұтас мемлекет. Қазақ КСР-де Конституциялар 1937 және 1978 жылдары КСРО мен РСФСР Конституцияларының үлгісіне сәйкес қабылданды. Бірінші посткеңестік Конституция 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданды, кейіннен ол 1995 жылғы 30 тамыздағы референдумда қабылданған Қазақстанның қолданыстағы Конституциясымен ауыстырылды (1998 жылғы 7 қазандағы өзгерістермен). 1995 жылғы Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді, оның ең жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады (1-бап). Конституцияда сондай-ақ Қазақстан президенттік басқару нысаны бар мемлекет болып табылатыны нақты көрсетілген (2-бап) [1, 293-б.]. Қазақстанның мемлекеттік органдар жүйесіндегі орталық орын 7 жыл мерзімге жасырын дауыс беру арқылы тікелей сайлау арқылы сайланатын Мемлекет басшысы — президентке тиесілі. Ол мемлекетішілік және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын айқындайды, Қазақстанды ел ішінде де, халықаралық аренада да білдіреді. Ол мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісілген жұмыс істеуін және барлық билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Президент өзінің өкілеттік мерзімі ішінде қандай да бір саяси партияға мүшелігін тоқтата тұруға міндетті [1, 293-б].

Сыртқы ортаның динамизмі мен белгісіздігі мемлекеттен маңызды мақсатты көзқарастарды түзетуді талап етеді, бұл мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру туралы дискурстарды өзекті етеді. Күн тәртібінде мемлекеттің жағдайын, міндеттері мен мақсатын түзету туралы мәселе тұрған кезде ақпараттық қоғамның қалыптасуы осының дәлелі болып табылады [2, 120-б.].

Соңғы жылдары Қазақстан әлеуметтік-экономикалық міндеттерді барынша толық шешуге мүмкіндік беретін жаңа шындықты көрсететін әртүрлі модельдерді зерттеп жатыр. Қазақстан транзиттік экономикасы бар елдердің прогрессивті тәжірибесін бейімдейді, Еуразиялық экономикалық одақтағы өз позициясын күшейтеді, төмен көміртекті даму стратегиясын іске асыруда ілгерілеуде .

Сервистік мемлекеттің орнына жаңа мүмкіндіктер ашатын, үлкен жауапкершілік жүктейтін және жаңа тәсілдерді талап ететін "электрондық үкімет" моделі келеді. Қазіргі уақытта Қазақстан Электрондық үкіметтен әлі алыс. "Электрондық үкімет 2.0" немесе "Шекарасыз үкімет" кезеңімен сипатталатын озық елдерден айырмашылығы, Қазақстанда электрондық үкіметтің белгіленген даму кезеңі "электрондық үкімет 1.0" немесе электрондық қызметтер технологиялары үкіметі деп аталады.

Мемлекеттік басқарудың трансформациясы қазіргі кездегі Қазақстанның аса маңызды проблемаларына жатады. Экономикалық реформалау, қоғамдық демократияландыру, елдің халықаралық нарықтағы позициясы мемлекеттік басқару жүйесімен және онда жұмыс істейтін қызметкерлердің құзыреттілігімен тікелей байланысты екендігі күмән тудырмайды.

Мемлекеттік аппараттың кәсібилігінің негізінде мемлекеттік қызметшілерді олардың құзыреттілігін арттыратын оқыту процесі жатыр. Озық әдістер жақын болашақта Орталық және өңірлік деңгейлердің оқыту модельдерін біріктіруге мүмкіндік береді. Қазақстан әртүрлі лауазымдарды бағалау үшін ЭЫДҰ елдерінің озық тәжірибесін алады және қысқа мерзім ішінде поло - тивтік нәтижелерге қол жеткізді.

Мемлекеттік басқарудың нәтижелілігін жаңғырту және арттыру үшін реформалау жөніндегі жоғары президенттік кеңес құрылды, міндеттері министрліктер аппараттарының басшыларына берілген жауапты хатшылар институты таратылды. Екі агенттік құрылды: Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігі, оған Қазақстанның Ұлттық экономика министрлігінің Стратегиялық жоспарлау және Ұлттық статистикалық қызмет саласына қатысты функциялары және Қазақстанның Ұлттық эко - номика министрлігінің Бәсекелестікті қолдау және монополиялық әрекеттерді оқшаулау саласындағы функцияларын бере отырып, Қазақстанның бәсекелестікті қорғау және дамыту жөніндегі агенттігі берілді тауар нарықтары, мемлекеттік монополияға қатысы бар қызметті бақылау [3].

Қазақстан үшін бірінші кезектегі міндет қоғамдық үміттерге жауап беретін мемлекеттік аппарат құру, мемлекеттік қызметшілерде сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілік қалыптастыру болып табылады. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік қызмет жүйесін трансформациялау үздіксіз процеске жатады.

Стандартты емес шешімдер қабылдауға қабілетті жаңа форматтағы басқарушыларды даярлауға баса назар аудара отырып, Мемлекеттік қызмет жүйесін оңтайландыру көзделіп отыр. 2024 жылға қарай Ұлттық кәсіпорындардың мемлекеттік қызметшілері мен персоналдарының саны 25% - ға азаяды, мемлекеттік органдардың функциялары қысқарады, олар үшін тән емес, мемлекеттік қызметте жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы артады. Босатылған ресурстар қызметкерлерді материалдық ынталандыруға бағытталады. Қызметкерлердің жауапкершілігін арттыру үшін 2021 жылдың екінші жартыжылдығынан бастап мемлекеттік органдар факторлық-балдық шәкілге негізделген еңбекақы төлеудің жаңа жүйесін игеретін болады.

Жыл сайын басшылық позицияларды азайту және әртүрлі функцияларды қайталау жолымен мемлекеттік қызметшілер санын оңтайландыру, нақты жұмыстарды орындау үшін талап етілетін мамандарды жұмылдыру арқылы мемлекеттік қызметшілер жүктемесін азайту, орталық және өңірлік мемлекеттік органдарда жұмыс істейтін мемлекеттік қызметшілер санындағы айырмашылықты қысқарту және 40/60 пайыздық пропорцияға дейін жеткізу жоспарлануда.

Тұтастай алғанда, Қазақстан сапалы жекешелендіруді жолға қою және барлық ұлттық активтерді басқарудың нәтижелілігін арттыру үшін тәсілдерді жетілдіруде. Осылайша, мемлекеттің экономикадағы шоғырлану ерекшелігіне, шоғырландырылған статистикалық есептілікті енгізуге сүйене отырып, мемлекет активтерінің балансын бағалау көзделген, соның арқасында квазимемлекеттік сектордың барлық субъектілерінің статистикалық индикаторларын есепке алу жүйелендірілген. Жекешелендіруді ұйымдастыру тетігін екі кезең бойынша енгізу көзделіп отыр. Алдымен отандық инвесторлар және одан әрі – шетелдік инвесторлар тартылатын болады.

Атап айтқанда, әртүрлі цифрлық шешімдерді жандандыру арқылы мемлекеттік даму институттарын реформалау жалғасады. Электрондық үкіметтің тұжырымдамасы пысықталуда: анықтамалар беру, өтініштер беру және консультациялар алу рәсімдері толық көлемде онлайн-режимге ауыстырылды. Әр түрлі субъектілердің мемлекеттен қызмет алу процесін цифрландыру аяқтайды, мемлекет пен кәсіпкерлердің өзара қарым - қатынасы онлайн форматқа ауыстырылады.

Қазақстан ашық деректерді пайдалану, жауапты шешімдер қабылдауда халықты тарту, билік органдарының есептілігін жетілдіру, ақпаратты интернетте жариялау арқылы қоғамды ақпараттандыруды арттыру есебінен мемлекеттік басқару жүйесінің ілгерілеу мүмкіндіктерін көрсететін ашықтыққа ілгерілетудің халықаралық прогрессивті тәжірибесін бейімдейді [4].Қазақстан жаңа субъектілердің экономикалық нәтижелерін арттыру, қоғам алдындағы билік органдарының қоғамдық нысаналы көзқарас ретінде жұмыс істеуінен ашықтықты арттыру үшін ашық мәліметтерді қолдануға мүдделі. Бұл жағдайда халықты билік органдарының қызметіне қосу тиімділігінің өсуі, олардың жұмыс істеу нәтижелерін ұжымдық бағалау мүмкін.

Мемлекеттік басқарудың цифрлық жобаларын бағалау атқарушы жүйенің трансформациясы негізінен электрондық үкіметтің жұмыс істеуі есебінен сервистік мемлекеттің қалыптасуына ықпал еткенін растайды.

Мемлекетті басқаруға және мемлекеттік қызметтер көрсетуге қатысты цифрлық технологиялар мен платформалық әзірлемелерді игеру азаматтар мен бизнес кәсіпорындарына көрсетілетін қызметтердің сапасын едәуір арттырады. Мемлекеттік органдарды толық бағдарламалық жарақтандыруға көшіру, азаматтардың, кәсіпкерліктің және мемлекеттің мүдделерін ақпараттық қауіптерден қолдаудың жаңа стандарттарын енгізу жоспарланған.

2025 жылға қарай кәсіпкерлікке де, Қазақстан халқына да жаңа буынның көптеген цифрлық жүйелік сервистеріне қолжетімділік ашылады, соның арқасында диалог режимінде бірінші кезектегі өмірлік проблемалар шешілуі мүмкін, уско - рен электрондық үкіметтен бастапқы деректер ағынымен жұмыс істейтін мемлекетті цифрлық басқаруға көшу. Осының негізінде мемлекеттің қызметтерін теңшеуге, халыққа көрсетілетін әлеуметтік көмек шеңберінде бөлінетін ресурстарды нәтижелі саралауға болады.

Орта мерзімді кезеңде Қазақстанда ашықтық инфрақұрылымы қалыптастырылатын болады: ұсынылатын ақпаратқа қолжетімділік саласындағы заңнама жетілдіріледі, ашықтықтың жаңа тетіктерін құру мақсатында Мемлекеттік қызметтің лауазымдық ұстанымдары қалыптастырылады және уәкілетті органдардың транспаренттілігі мен есептілігіне қол жеткізуге бағдарланған интернет - жобалар әзірленеді.

Мемлекеттік басқарудың жаңа моделі азаматтық қоғамның мемлекетті басқаруға қатысуын болжайды. Бірақ басқаруды орталықсыздандыруға қол жеткізу үшін демократиялық стандарттарды және қабылданатын қоғамдық шешімдердің негізі болып табылатын деректердің ашықтығына қатысты әртүрлі жаңалықтарды енгізу әлі де бар; әртүрлі саяси тетіктерді құру. Мемлекеттік шығыстарға қатысты нақты өңір бойынша халықтың пікірін тіркеу үшін жалпыхалықтық қатысу бюджетінің жобасын құру жоспарланған. Халықты қызықтыратын мәселелерді талқылау мүмкіндігін кеңейту үшін Ашық Үкімет порталы дамитын болады [5, 293б.].

Қорытындылай келе, Өткен отыз жыл ішінде қазақстандық мемлекеттік басқарудың құрылымы бірнеше рет түзетілді. Бұрын жүзеге асырылған қайта құрулар ішінара өзектілігін сақтайды, оларға жоспарланған трансформациялық бағдарламаның факторларының бірі де беріледі.

Қазақстанның Мемлекеттік басқарудың қазіргі заманғы схемаларын зерделеу орта мерзімді уақыт кезеңінде мемлекеттік басқаруды трансформациялаудың маңызды бағыттарын тұжырымдауға мүмкіндік берді. Қоғамның қажеттіліктеріне лайықты мемлекет құру үкімет билік органдарының ашық және бәсекелестік сайлауында жүзеге асырылатын тұрақты қоғамдық бақылауда болатын жағдайда нақты болады. Орта мерзімді кезеңде мемлекеттік аппараттың өкілеттіктері көлемінің биліктің сапалық сипаттамаларына сәйкестігіне қол жеткізуге баса назар аударылатын болады; мемлекеттік органдардың функцияларын түбегейлі азайту.

Досумбекова Мейрманкул Тілешқызы,
əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, заң факультетінің қылмыстық құқық және іс жүргізу, криминалистика кафедрасының оқытушысы
ҚонысбаевА.

Қаршаев Н.
Әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ Заң факультетінің 3 курс студенттері

Пайдаланған әдебиеттер

1. Ирхин Ю.В. Классические и цифровые подходы в государственном управлении в условиях пандемии коронавируса // Ars Administrandi. – 2020. – No 3. – c. 367-384. – doi: 10.17072/2218-9173-2020-3-367-384.
2. Мирошниченко Н.В. Государственное и муниципальное управление в XXI веке: теория, методология, практика. / монография. - Чебоксары: Издательский дом «Среда», 2018. – 120 c.
3. Основные положения концепции развития государственного управления реали- зуют до конца 2025 года. [Электронный ресурс]. URL: https://www.kt.kz/rus/state/ osnovnye_polozheniya_kontseptsii_razvitiya_gosupravleniya_1377910924.html (дата обращения: 29.03.2021).
4. Об утверждении Правил мониторинга и контроля за внешними и внутренними зай- мами квазигосударственного сектора. Постановление Правительства Республики Казахстан от 20 апреля 2018 года No 210. [Электронный ресурс]. URL: https://online. zakon.kz/document/?doc_id=35065545&show_di=1 (дата обращения: 10.12.2020).
5. Правовые системы стран мира. Энциклопедический справочник / Батлер У. Э., Бойцова В. В., Бойцова Л. В., Додонов В. Н., и др.; Отв. ред.: Сухарев А. Я. — М.: Инфра-М-НОРМА, 2001. — С.293

 Abai.kz