Жошы хан археологиялық кешендегі кірпіш күйдіру пеш-шеберханасы

Археологиялық ескерткіш Жошы хан күмбезінен теріскейге қарай 500 метр жерде, Қаракеңгір өзенінің солжағалауында орналасқан. Пеш орналасқан аумақ ХХ ғасырда бірнеше онжылдықтар бойы ауылшаруашылық мақсатта пайдаланылған. Қазба жұмыстары кезінде пештің ортаңғы және артқы бөлігінің конструкциясы ғана сақталғаны анықталды.

Пеш құрылымының жалпы ұзындығы 5 м., ені 1,6 м. Сақталған құрылымның ұзындығы – 2,4 м. Аркалардың биіктігі – 1,6 м. 9 арканың 3 аркасы және пештің соңы сақталған. Пештің артқы жағы дөңгелек пішінді, екі ауа өткізгіші бар-жертөле тәрізді саңылаулар түрінде ауа жібергіш құбыр ұзыннан келген тетіктерінің өлшемдері сәйкесінше 54х24 см және 59х23 см. қабырғалары 22х23х5 см және 28х28х5 өлшемді кірпіштен қаланған.

От арнасының кірпіштерінің беттері клинкер (су жібіте алмайтын кірпіш, жоғары температурада күйдірілген саз, әктас өнімі) күйіне дейін балқытылған. Балшықтан жасалған жабын ішкі жағынан сақталған, ал сыртқы жағында жабын нашар сақталған. Пештің бүтін бөлігі аузында және қабырғаларында өте тығыз сұр топырақпен толтырылған. Бұл қабаттардың үстінен пештің қалдықтары таза қызыл сазбен, шикі және күйдірілген кірпіштермен толтырылған. Сонымен қатар, пештің ортанғы бөлігінде балшық көп болса, шеттерінде тек кірпіш қана болды, демек, жандыру камерасы күйдірілген кірпішпен қапталған материктегі шұңқыр ретінде салынған.

Пештің бойында сегіз бөлік бар, олардың ортаңғы бөлігінде аркамен жабылған саңылау бар – негізгі жану арнасы. Бөліктердің биіктігі 120 см; олар көлденең кірпіш алаңмен жабылған, оларды каналдардың әр бөлігінің үстінде тікбұрышты тесік құрайды. Қабырғалардың ішкі беті кейбір жерлерде қатты оттың әсерінен қождалған. Болжам бойынша, пеш, жұмыс істеу барысында күйген, шикі кірпішпен көтерілген. Саңылаулардағы кірпіштер тік күйде жатыр, кірпіштің қалау биіктігі төрттен алтыға дейін. Саңылаулар арасындағы тесіктердің көлемі 15-25 см құрайды. Пештің теріскей-шығыс қабырғасында 4 саңылақ, түстік-батыс қабырғасында 3 саңылақ сақталған. Саңылақтардағы кірпіштердің көлемі: 30х25х6 см және 30х30х6 см. Тікбұрышты пішінді доғалы құрылымдағы кірпіштердің көлемі: 12,5х9,5 см және 25х11х6 см. Қалауда ені мен ұзындығы 16-дан 20 см-ге дейін, ал қалындығы 7,5-9-дан 14,5 см-ге дейін әртүрлі өлшемдегі кірпіштер бар.

Барлық 9 арканың ішінде 3 арка ғана толығымен сақталған: пештің артқы жағындағы 5, 6 және 7 аркалар. Сегізінші арка жартылай сақталған. Негізгі еден деңгейіен сакталган аркалардың биіктігі - 154 см, аралықтың ені - 120 см. Доғаның қисық бөлігі мен шұңкыр қабырғасы арасындағы кеңістік құлыптан және нгізге дейін көлденеңінен төселген кірпішпен толтырылған. Арка ішкі және сыртқы жағынан гипстің қалың қабатымен жабылған. Пештің ішкі сараптамасы пештің бірнеше рет жендеуден еткенін керсетеді, бұл көп қабатты жабындымен байқалады. Арка кірпіштерінде клинкер куйіне дейін балқытылған беттер болды, ал кірпіштер арасындағы сазды ерітінді кірпіш сияқты куйіп кеткен.

5 арка сақталмаған. Арка тіректерінің қалдықтарында 30x31,5x7,5 см шаршы кірпіш колданылған. Оттық кернеуіне кipic пен төрт маңдайшасы сақталмаған.

Қазба жұмыстары кезінде жану камерасының еденін толтыру әртүрлі калыңдығы мен құрамының үш қабатынан тұратыны анықталды. Негізгі еденнен бірінші қабат қалыңдығы 10 см-ге дейін ашық коңыр саздақтан тұрады. Екінші қабат күйдіру камерасының бүкіл аумағында калыңдығы 6-7 см дөрекі кұмды-сазды жабын қабатымен усынылған. Ушінші қабат, ең жоғарғы қабат-кірпіш қалдықтары мен өсімдік тамырлары көп сұр түсті тығыз толтырылған. Қабаттың қалыңдығы шеттерінде 2 см-ден ортасында 12-14 см-ге дейін езгереді. Жану камерасының ішіндегі қоқысты тазарту кезінде ешқандай олжа табылңан жоқ. Пешті толтыру кезінде көмірдің кішкене бөліктері табылды, олар тек бір радиокөміртекті талдау үшін жеткілікті болды.

Керамика коллекциясында ою-ернексіз білдекті керамиканың 12 фрагменті кездесті. Барлық фрагменттер жоғарғы шымтезек қабатында және шурфтың түсуінде табылды. Керамика фрагменттері қабырғаларының қалыңдығы 0,4-0,5 см.

Қазба жумыстарын жүргізу барысында пешті кешенді зерттеу үшін топырақ сынамалары алынды. Тозаң түйірлерін, өсімдік тозаңдарын және саңыраукқұлақтарды зерттеуге негізделген тозаңдык талдау жургізу үшін сынамалар жіберілді.

Тозаңдық талдау үшін пешті толтырудан 4 топырақ улгісі және пеш кабырғасының сыртынан 1 үлгі алынды. Барлығы 5 үлгі таңдалды. Тозаңдық талдаулар алу үшін үлгілер Новосибирск каласының Ресей Ғылым академиясының Ciбip белңмшесінің археология және этнография институтының зертханасына жіберілді.

Топырақ талдаулары қайың мен қарағайдың ағаш өсімдіктерінің тозаңының құрамын керсетті. Бұл деректерді пайдалануды көрсетуі мумкін ағаш көмірін пешке отын ретінде қолданылатын көмip жасау ушін болуы мумкін. Көмір үлгілері Санкт-Петербург қаласының «А. И. Герцен атындағы Ресей мемлекеттік педагогикалық университеті» жоғары кәсіптік білім беретін Федералды мемлекеттік бюджеттік білім беру мекемесінің изотоптық зерттеулер зертханасына жіберілді. Радиокөміртекті анықтау 1299-1398 жылдар аралыгын керсетті, ±25 жыл қателік шегі бар.

Kiрпіштi күйдіру үшін пештің археологиялық турғыдан толыққанды конструкциясы анықталды. Kipпіштi күйдіру шеберханасының пеші - Қазақстан аумағында, атап айтқанда Ұлытау өңірінде 6iрегей мамандандырылған археологиялық нысан.

Археологиялық деректер мен радиокөміртекті анықтау XIII-XIV ғасырларда Жошы хан археологиялық кешенде тұрғызылған күмбездерді салу үшін күйдірілген кірпіш өндіру бойынша технологиялық цикл жүзеге асырылғанын керсетті. Ақаулы заттар мен қождардың көп болуы күмбездердің құрылыс кешенінде жұмыс істеуге арналған пештің қолданылғанын көруге болады.

Жалпы алганда, кірпіш күйдіретін пештердің жұмысын қалпына келтіру кезінде 6ip реттік толтыру кезінде кірпіштің санын шамамен есептеуге болады. Кірпішті қатарлап орнаткан кезде олардың арасында бос орындар қалады, сондықтан ыстық газдар шикізатты барлық жағынан жаба алады, сондықтан пеште бip қатарға шамамен 400-500 дана орналастыруға болады. Биіктігі бойынша XIX ғасырдағы кірпіш күйдіретін пештерде 25 қатардан аспайтын шикізатты төсеу ұсынылатын, ал көп бөлігі әлдеқайда аз, барлығы 16-18 қатар. Егер пешті жалпақ кірпішпен 10 қатардың биіктігіне алса, онда бip уақытта 4-5 мың дана кірпіштi күйдіруге болады. Kipпіш күйдіру пештердің жұмыс маусымы шикізатты қалыптау маусымына қарағанда 150 жұмыс күніне дейін ұзағырақ болады. Әртүрлі дереккөздерге сәйкес, 6ip толтырудың өндірудің толық циклының ұзақтығы 7-ден 10 күнге дейің, яғни бір айда шамамен 15 мың кірпіш, ал жылына 100 мыңнан астам кірпіш күйдірілген.

Бұл пештердің құрылымын талдау 6ipнешe ортағасырлық жазба дереккөздермен, сондай-ақ, XIX ғасырдағы кірпішті қолмен күйдіру туралы этнографиялық материалдармен үйлеседі, мұндай пештерді пайдалану процесінің негізгі ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндің береді. Ең алдымен, ұзақ от жағу арнасы мен салыстырмалы түрде жоғары мағдайшаларында ұзақ жалынды отын, яғни кәдімгі отын қолданылуы керек екені анық. Ыстық газдар негізгі жану арнасы арқылы және маңдайшалары арасындағы көлденең арналар арқылы таралып, жану үшін қажетті температураны тудырады. Мүмкін, пеш оттықтары болып маңдайшаларының жоғары жазықтығы қызмет еткен. Маңдайшалардың арасындағы кеңістіктердің eні 20 см-ден аспайды, сондықтан егер өңделмеген кірпіштep осы арналар арқылы қабырғаға қойылса, онда олар құлап кетпeyi керек еді. Дегенмен, күйдірілген кірпіштердің төменгі қатары әлі де жақсы ұсталуы үшін және маңдайшаларының арасындағы арналарға құлап кетпeyi үшін сыналған сияқты. Бұл кірпіштің төменгі қатарында күйдірілетін өнімдер төселген тор пайда болды. Мүмкің, жақсы күйдіру үшін, бip қатардағы кірпішrrep қатарлас кірпіштерінe перпендикуляр немесе "шырша" түрде орналастырылған күйдірілген шикізат қатарлары қабырғаға койылған.

Осылайша, кірпіштен жасалған пештердің конструкциясы бойынша бірдей дерлік X-XV ғасырларда Оңтүстік-Шығыс Еуропа мен Орталық Азияның өте кең аумағында қолданылған.

Табылған көмipre радиокөміртекті талдауы шеберхана пешінің және Жошы хан археологиялық кешеніндегі күмбездер мен кесенелердің XIII-XIV ғасырларда салынған уақытын растайды. Kөмip пештің осы аралықта қолданылғандығын растайды.

Археология магистрі Кнутов А. В.

Археология магистрі Ким В. А.

Жазба авторы Мұхтар Бақытұлы

Abai.kz