جوشى حان ارحەولوگيالىق كەشەندەگى كىرپىش كۇيدىرۋ پەش-شەبەرحاناسى

ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش جوشى حان كۇمبەزىنەن تەرىسكەيگە قاراي 500 مەتر جەردە، قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ سولجاعالاۋىندا ورنالاسقان. پەش ورنالاسقان اۋماق حح عاسىردا بىرنەشە ونجىلدىقتار بويى اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتتا پايدالانىلعان. قازبا جۇمىستارى كەزىندە پەشتىڭ ورتاڭعى جانە ارتقى بولىگىنىڭ كونسترۋكتسياسى عانا ساقتالعانى انىقتالدى.

پەش قۇرىلىمىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 5 م.، ەنى 1,6 م. ساقتالعان قۇرىلىمنىڭ ۇزىندىعى – 2,4 م. اركالاردىڭ بيىكتىگى – 1,6 م. 9 اركانىڭ 3 اركاسى جانە پەشتىڭ سوڭى ساقتالعان. پەشتىڭ ارتقى جاعى دوڭگەلەك ءپىشىندى، ەكى اۋا وتكىزگىشى بار-جەرتولە ءتارىزدى ساڭىلاۋلار تۇرىندە اۋا جىبەرگىش قۇبىر ۇزىننان كەلگەن تەتىكتەرىنىڭ ولشەمدەرى سايكەسىنشە 54ح24 سم جانە 59ح23 سم. قابىرعالارى 22ح23ح5 سم جانە 28ح28ح5 ولشەمدى كىرپىشتەن قالانعان.

وت ارناسىنىڭ كىرپىشتەرىنىڭ بەتتەرى كلينكەر (سۋ جىبىتە المايتىن كىرپىش، جوعارى تەمپەراتۋرادا كۇيدىرىلگەن ساز، اكتاس ءونىمى) كۇيىنە دەيىن بالقىتىلعان. بالشىقتان جاسالعان جابىن ىشكى جاعىنان ساقتالعان، ال سىرتقى جاعىندا جابىن ناشار ساقتالعان. پەشتىڭ ءبۇتىن بولىگى اۋزىندا جانە قابىرعالارىندا وتە تىعىز سۇر توپىراقپەن تولتىرىلعان. بۇل قاباتتاردىڭ ۇستىنەن پەشتىڭ قالدىقتارى تازا قىزىل سازبەن، شيكى جانە كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەرمەن تولتىرىلعان. سونىمەن قاتار، پەشتىڭ ورتانعى بولىگىندە بالشىق كوپ بولسا، شەتتەرىندە تەك كىرپىش قانا بولدى، دەمەك، جاندىرۋ كامەراسى كۇيدىرىلگەن كىرپىشپەن قاپتالعان ماتەريكتەگى شۇڭقىر رەتىندە سالىنعان.

پەشتىڭ بويىندا سەگىز بولىك بار، ولاردىڭ ورتاڭعى بولىگىندە اركامەن جابىلعان ساڭىلاۋ بار – نەگىزگى جانۋ ارناسى. بولىكتەردىڭ بيىكتىگى 120 سم; ولار كولدەنەڭ كىرپىش الاڭمەن جابىلعان، ولاردى كانالداردىڭ ءار بولىگىنىڭ ۇستىندە تىكبۇرىشتى تەسىك قۇرايدى. قابىرعالاردىڭ ىشكى بەتى كەيبىر جەرلەردە قاتتى وتتىڭ اسەرىنەن قوجدالعان. بولجام بويىنشا، پەش، جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا كۇيگەن، شيكى كىرپىشپەن كوتەرىلگەن. ساڭىلاۋلارداعى كىرپىشتەر تىك كۇيدە جاتىر، كىرپىشتىڭ قالاۋ بيىكتىگى تورتتەن التىعا دەيىن. ساڭىلاۋلار اراسىنداعى تەسىكتەردىڭ كولەمى 15-25 سم قۇرايدى. پەشتىڭ تەرىسكەي-شىعىس قابىرعاسىندا 4 ساڭىلاق، تۇستىك-باتىس قابىرعاسىندا 3 ساڭىلاق ساقتالعان. ساڭىلاقتارداعى كىرپىشتەردىڭ كولەمى: 30ح25ح6 سم جانە 30ح30ح6 سم. تىكبۇرىشتى ءپىشىندى دوعالى قۇرىلىمداعى كىرپىشتەردىڭ كولەمى: 12,5ح9,5 سم جانە 25ح11ح6 سم. قالاۋدا ەنى مەن ۇزىندىعى 16-دان 20 سم-گە دەيىن، ال قالىندىعى 7,5-9-دان 14,5 سم-گە دەيىن ءارتۇرلى ولشەمدەگى كىرپىشتەر بار.

بارلىق 9 اركانىڭ ىشىندە 3 اركا عانا تولىعىمەن ساقتالعان: پەشتىڭ ارتقى جاعىنداعى 5, 6 جانە 7 اركالار. سەگىزىنشى اركا جارتىلاي ساقتالعان. نەگىزگى ەدەن دەڭگەيىەن ساكتالگان اركالاردىڭ بيىكتىگى - 154 سم، ارالىقتىڭ ەنى - 120 سم. دوعانىڭ قيسىق بولىگى مەن شۇڭكىر قابىرعاسى اراسىنداعى كەڭىستىك قۇلىپتان جانە نگىزگە دەيىن كولدەنەڭىنەن توسەلگەن كىرپىشپەن تولتىرىلعان. اركا ىشكى جانە سىرتقى جاعىنان گيپستىڭ قالىڭ قاباتىمەن جابىلعان. پەشتىڭ ىشكى ساراپتاماسى پەشتىڭ بىرنەشە رەت جەندەۋدەن ەتكەنىن كەرسەتەدى، بۇل كوپ قاباتتى جابىندىمەن بايقالادى. اركا كىرپىشتەرىندە كلينكەر كۋيىنە دەيىن بالقىتىلعان بەتتەر بولدى، ال كىرپىشتەر اراسىنداعى سازدى ەرىتىندى كىرپىش سياقتى كۋيىپ كەتكەن.

5 اركا ساقتالماعان. اركا تىرەكتەرىنىڭ قالدىقتارىندا 30x31,5x7,5 سم شارشى كىرپىش كولدانىلعان. وتتىق كەرنەۋىنە كipic پەن ءتورت ماڭدايشاسى ساقتالماعان.

قازبا جۇمىستارى كەزىندە جانۋ كامەراسىنىڭ ەدەنىن تولتىرۋ ءارتۇرلى كالىڭدىعى مەن قۇرامىنىڭ ءۇش قاباتىنان تۇراتىنى انىقتالدى. نەگىزگى ەدەننەن ءبىرىنشى قابات قالىڭدىعى 10 سم-گە دەيىن اشىق كوڭىر سازداقتان تۇرادى. ەكىنشى قابات كۇيدىرۋ كامەراسىنىڭ بۇكىل اۋماعىندا كالىڭدىعى 6-7 سم دورەكى كۇمدى-سازدى جابىن قاباتىمەن ۋسىنىلعان. ءۋشىنشى قابات، ەڭ جوعارعى قابات-كىرپىش قالدىقتارى مەن وسىمدىك تامىرلارى كوپ سۇر ءتۇستى تىعىز تولتىرىلعان. قاباتتىڭ قالىڭدىعى شەتتەرىندە 2 سم-دەن ورتاسىندا 12-14 سم-گە دەيىن ەزگەرەدى. جانۋ كامەراسىنىڭ ىشىندەگى قوقىستى تازارتۋ كەزىندە ەشقانداي ولجا تابىلڭان جوق. پەشتى تولتىرۋ كەزىندە كومىردىڭ كىشكەنە بولىكتەرى تابىلدى، ولار تەك ءبىر راديوكومىرتەكتى تالداۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى بولدى.

كەراميكا كوللەكتسياسىندا ويۋ-ەرنەكسىز بىلدەكتى كەراميكانىڭ 12 فراگمەنتى كەزدەستى. بارلىق فراگمەنتتەر جوعارعى شىمتەزەك قاباتىندا جانە شۋرفتىڭ تۇسۋىندە تابىلدى. كەراميكا فراگمەنتتەرى قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى 0,4-0,5 سم.

قازبا جۋمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا پەشتى كەشەندى زەرتتەۋ ءۇشىن توپىراق سىنامالارى الىندى. توزاڭ تۇيىرلەرىن، وسىمدىك توزاڭدارىن جانە ساڭىراۋكقۇلاقتاردى زەرتتەۋگە نەگىزدەلگەن توزاڭدىك تالداۋ جۋرگىزۋ ءۇشىن سىنامالار جىبەرىلدى.

توزاڭدىق تالداۋ ءۇشىن پەشتى تولتىرۋدان 4 توپىراق ۋلگىسى جانە پەش كابىرعاسىنىڭ سىرتىنان 1 ۇلگى الىندى. بارلىعى 5 ۇلگى تاڭدالدى. توزاڭدىق تالداۋلار الۋ ءۇشىن ۇلگىلەر نوۆوسيبيرسك كالاسىنىڭ رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ Ciبip بەلڭمشەسىنىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ زەرتحاناسىنا جىبەرىلدى.

توپىراق تالداۋلارى قايىڭ مەن قاراعايدىڭ اعاش وسىمدىكتەرىنىڭ توزاڭىنىڭ قۇرامىن كەرسەتتى. بۇل دەرەكتەردى پايدالانۋدى كورسەتۋى مۋمكىن اعاش كومىرىن پەشكە وتىن رەتىندە قولدانىلاتىن كومip جاساۋ ءۋشىن بولۋى مۋمكىن. كومىر ۇلگىلەرى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنىڭ «ا. ي. گەرتسەن اتىنداعى رەسەي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى» جوعارى كاسىپتىك ءبىلىم بەرەتىن فەدەرالدى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىك ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىنىڭ يزوتوپتىق زەرتتەۋلەر زەرتحاناسىنا جىبەرىلدى. راديوكومىرتەكتى انىقتاۋ 1299-1398 جىلدار ارالىگىن كەرسەتتى، ±25 جىل قاتەلىك شەگى بار.

ءKiرپىشتi كۇيدىرۋ ءۇشىن پەشتىڭ ارحەولوگيالىق تۋرعىدان تولىققاندى كونسترۋكتسياسى انىقتالدى. ءKipپىشتi كۇيدىرۋ شەبەرحاناسىنىڭ پەشى - قازاقستان اۋماعىندا، اتاپ ايتقاندا ۇلىتاۋ وڭىرىندە 6iرەگەي مامانداندىرىلعان ارحەولوگيالىق نىسان.

ارحەولوگيالىق دەرەكتەر مەن راديوكومىرتەكتى انىقتاۋ XIII-XIV عاسىرلاردا جوشى حان ارحەولوگيالىق كەشەندە تۇرعىزىلعان كۇمبەزدەردى سالۋ ءۇشىن كۇيدىرىلگەن كىرپىش ءوندىرۋ بويىنشا تەحنولوگيالىق تسيكل جۇزەگە اسىرىلعانىن كەرسەتتى. اقاۋلى زاتتار مەن قوجداردىڭ كوپ بولۋى كۇمبەزدەردىڭ قۇرىلىس كەشەنىندە جۇمىس ىستەۋگە ارنالعان پەشتىڭ قولدانىلعانىن كورۋگە بولادى.

جالپى الگاندا، كىرپىش كۇيدىرەتىن پەشتەردىڭ جۇمىسىن قالپىنا كەلتىرۋ كەزىندە 6ip رەتتىك تولتىرۋ كەزىندە كىرپىشتىڭ سانىن شامامەن ەسەپتەۋگە بولادى. كىرپىشتى قاتارلاپ ورناتكان كەزدە ولاردىڭ اراسىندا بوس ورىندار قالادى، سوندىقتان ىستىق گازدار شيكىزاتتى بارلىق جاعىنان جابا الادى، سوندىقتان پەشتە بip قاتارعا شامامەن 400-500 دانا ورنالاستىرۋعا بولادى. بيىكتىگى بويىنشا XIX عاسىرداعى كىرپىش كۇيدىرەتىن پەشتەردە 25 قاتاردان اسپايتىن شيكىزاتتى توسەۋ ۇسىنىلاتىن، ال كوپ بولىگى الدەقايدا از، بارلىعى 16-18 قاتار. ەگەر پەشتى جالپاق كىرپىشپەن 10 قاتاردىڭ بيىكتىگىنە السا، وندا بip ۋاقىتتا 4-5 مىڭ دانا كىرپىشتi كۇيدىرۋگە بولادى. ءKipپىش كۇيدىرۋ پەشتەردىڭ جۇمىس ماۋسىمى شيكىزاتتى قالىپتاۋ ماۋسىمىنا قاراعاندا 150 جۇمىس كۇنىنە دەيىن ۇزاعىراق بولادى. ءارتۇرلى دەرەككوزدەرگە سايكەس، 6ip تولتىرۋدىڭ ءوندىرۋدىڭ تولىق تسيكلىنىڭ ۇزاقتىعى 7-دەن 10 كۇنگە دەيىڭ، ياعني ءبىر ايدا شامامەن 15 مىڭ كىرپىش، ال جىلىنا 100 مىڭنان استام كىرپىش كۇيدىرىلگەن.

بۇل پەشتەردىڭ قۇرىلىمىن تالداۋ 6ipنەشe ورتاعاسىرلىق جازبا دەرەككوزدەرمەن، سونداي-اق، XIX عاسىرداعى كىرپىشتى قولمەن كۇيدىرۋ تۋرالى ەتنوگرافيالىق ماتەريالدارمەن ۇيلەسەدى، مۇنداي پەشتەردى پايدالانۋ پروتسەسىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىڭ بەرەدى. ەڭ الدىمەن، ۇزاق وت جاعۋ ارناسى مەن سالىستىرمالى تۇردە جوعارى ماعدايشالارىندا ۇزاق جالىندى وتىن، ياعني كادىمگى وتىن قولدانىلۋى كەرەك ەكەنى انىق. ىستىق گازدار نەگىزگى جانۋ ارناسى ارقىلى جانە ماڭدايشالارى اراسىنداعى كولدەنەڭ ارنالار ارقىلى تارالىپ، جانۋ ءۇشىن قاجەتتى تەمپەراتۋرانى تۋدىرادى. مۇمكىن، پەش وتتىقتارى بولىپ ماڭدايشالارىنىڭ جوعارى جازىقتىعى قىزمەت ەتكەن. ماڭدايشالاردىڭ اراسىنداعى كەڭىستىكتەردىڭ ءeنى 20 سم-دەن اسپايدى، سوندىقتان ەگەر وڭدەلمەگەن كىرپىشتep وسى ارنالار ارقىلى قابىرعاعا قويىلسا، وندا ولار قۇلاپ كەتپeyi كەرەك ەدى. دەگەنمەن، كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەردىڭ تومەنگى قاتارى ءالى دە جاقسى ۇستالۋى ءۇشىن جانە ماڭدايشالارىنىڭ اراسىنداعى ارنالارعا قۇلاپ كەتپeyi ءۇشىن سىنالعان سياقتى. بۇل كىرپىشتىڭ تومەنگى قاتارىندا كۇيدىرىلەتىن ونىمدەر توسەلگەن تور پايدا بولدى. مۇمكىڭ، جاقسى كۇيدىرۋ ءۇشىن، بip قاتارداعى كىرپىشrrep قاتارلاس كىرپىشتەرىنe پەرپەنديكۋليار نەمەسە "شىرشا" تۇردە ورنالاستىرىلعان كۇيدىرىلگەن شيكىزات قاتارلارى قابىرعاعا كويىلعان.

وسىلايشا، كىرپىشتەن جاسالعان پەشتەردىڭ كونسترۋكتسياسى بويىنشا بىردەي دەرلىك X-XV عاسىرلاردا وڭتۇستىك-شىعىس ەۋروپا مەن ورتالىق ازيانىڭ وتە كەڭ اۋماعىندا قولدانىلعان.

تابىلعان كومipre راديوكومىرتەكتى تالداۋى شەبەرحانا پەشىنىڭ جانە جوشى حان ارحەولوگيالىق كەشەنىندەگى كۇمبەزدەر مەن كەسەنەلەردىڭ XIII-XIV عاسىرلاردا سالىنعان ۋاقىتىن راستايدى. ءKومip پەشتىڭ وسى ارالىقتا قولدانىلعاندىعىن راستايدى.

ارحەولوگيا ماگيسترى كنۋتوۆ ا. ۆ.

ارحەولوگيا ماگيسترى كيم ۆ. ا.

جازبا اۆتورى مۇحتار باقىتۇلى

Abai.kz