Жасы ұлғайып, қартыққа аяқ басқанда, түркі елінің Ұлы ханы  Шыңғыс, өзінің билігіндегі ұлан-ғайыр қағанатты ұлдарына бөліп, иелігіне берді.

Ең кіші баласы Төлеге Ұлы даланың заңы бойынша, қара шаңырақты, яғни, атақонысын (« ... первоначальные владения своего отца и основную массу кочевой регулярной армии») соның қарамағына берді (қара шаңырақты кішіге қалдыру, бұл дәстүр қазақта қазірге дейін кездеседі).

Сонымен қатар, үлкен ұлы Жолшыға (Жошы) Ертістің батысынан, арғымақтың тұяғы жеткен аумаққа дейінгі даланы еңшісіне бөлді (« ...до тех стран, куда может дойти копыто татарского). Қазіргі татарларды айтып тұрған жоқ, олар көне заманнан булгарлар. Ол кезде, көшпелі ел тұтасымен, жалпылама түрде «татарлар» деп аталған. «Эти районы еще нужно было покорить, но Джучи умер незадолго до смерти своего отца, и ему наследовал его сын Вату (Батыл)» , - дейді Джувейни.

Үшінші ұлы Үкітайдың (Угедей) иелігіне Ұлытаудың батыс өңірін билеуге тапсырды. « ... Угедей, третий сын, получил в качестве улуса (владения) земли к западу от Улуг тау. После смерти отца он был провозглашен великим ханом, которому были подчинены все остальные князья.

Сондай-ақ, екінші ұлы Шағатайға Мавераннахрды қосып, бүкіл Орта Азия аймағын иелігіне берді. «... А так же, южную часть Хорезма, Афганистан и Семиречье. Орда Чагатая располагалась в долине реки Или; зимой он передвигался к югу, а летом к северу».

Ядро вооруженных сил, находившихся в распоряжении даруги, составляли кипчакские войска, распределенные Чингизом между его сыновьями.

Бартольдтің айтуы бойынша: «Из общей регулярной армии в сто двадцать девять тысяч воинов, самый младший сын Тули (Төле) получил вместе с кипчакской вотчиной сто четыре тысяч человек. Каждый из трех старших сыновей получил по четыре тысячи, остальные были распределены среди других членов династии. В 1251 году в результате дворцового переворота на великом Курултае чингизидов, наследники Угедея (Үкітай) были свергнуты, а трон перешел к Мунке (Мөңке), сыну Тули. Батый (Батыл)  из Золотой Орды был главной силой этого переворота. Его союз с Мунке был направлен не только против Угедея, но и Чагатаев.  Контроль над Средней Азии перешел от наследников Чагатая к Бату, а после него к его брату Берке, который стал наследником ханского трона Золотой Орды.

Осы арада айта кетеріміз, бізідің ұзақ жылғы жүргізген зерттеуіміз бойынша, Шыңғыс ханнан бастап, оның бүкіл ұлдары мен немерелері және үрім-бұтақтарының есімдері, түркі қыпшақтардың (әсіресе, қазақтардың) аттарымен аталған. Қазіргі моңғол аталып отырған Қалқалық буряттардың есімдерін қарап, зерттегенімізде, олар мүлде  Ұлы әулеттің аты-жөніне ұқсамайды, тіпті, жуық келмейді.

Народ Чингисхана – тюрки и сам он тоже тюрк, а не монгол. А народ называемый монголами,  на самом деле Халкинские буряты. (От Киданов вышли три народа— Халкинские буряты, Джунгары и Калмыки). Не имевшие ни какого отношения к Чингисхану и его империи. Буряты-монголы, крошечное население, населявшие земли за несколько тысяч километров от расположений империи Чингисхана. 

Из научных трудов Р.П. Храпачевского.

Әлемнің зерттеуші ғалымдары бұл тарих қазіргі моңғолдікі емес деп жатқанда, осы құртымдай ғана буряттарға Ұлы тарихымызды беріп, әлемге күлкі болдық-ау. Әрине, бұл жоғарғы билігіміздің жалтақ, қорқақтығы ғой. Ресми түрде қайтарып алуға болары еді!

В 1260- х  годах, внук Чигатая (Шағатай) Алгуй (Алғыр) воспользовался раздорами между сыновьями Тулы, чтобы восстановить себя в Чагатайском улусе (1260 – 1266 гг.) Он расправился с представителями Золотой Орды и женился на принцессе Оркине (Өркен), вдове одного из внуков Чагатая.

Сонымен, Ұлы даланы мекендеген көшпелі түркі - қыпшақ елінің төрт империясы пайда болды.

К 1260 году были сформированы четыре тюркские  империи: Хубилай (Құбылай), внук Чингиза  наследовал отцу своему Тули ( Төле)  в качестве великого хана. Затем он стал императором Китая и перевел свою столицу в Пекин. Берке, внук Чингиза, правил обширными владениями Золотой Орды от Сибири до восточной Европы. Хулагу (Құбағұл), брат Хубилая, основал империю на Ближнем Востоке и правил Персией , Месопотамией и Арменией. Алгуй ( Алғыр) правил Чагатайской империей в Средней Азии.

Орта Азиялық ұлы Әмір Темір де, ешқандай қарлұқ тайпасына жатпайды, ол,  Шағатаймен келген далалық қыпшақтың баласы. 

В.В. Бартольд «Образование империи Чингисхана» («Записки Восточного отдела», т. X, 1896).

Бейсенғазы Ұлықбек

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz