Сөз төркіні-этимологиялық мәні

«Тана» сөзі көне түркі тілінен бастау алып, бірнеше мағынада қолданылады. Ол қазақ мәдениетінде екі түрлі ұғым береді:

1. Әйелдердің киіміне тағылатын күміс әшекей.
2. Сиыр малының төлін – жас бұзауды “тана” деп атау.

Бұл екі мағына да қазақтың дәстүрлі өмірінде кеңінен қолданылған және терең символдық мәнге ие.

Сөздік тұрғыдан: «Тана» – қазақ тілінде екі түрлі мағынада кездеседі. Біріншісі – зергерлік бұйым, екіншісі – сиыр малының төлін білдіреді.

Этимологиялық тұрғыдан: Көне түркі және парсы тілдерінде “тана” сөзі киімге тағылатын сәндік бұйымды білдірсе, мал шаруашылығында жас бұзау ұғымында кездеседі. Қазақта бұл сөздер бір-бірінен ажыратылмай, тұрмыс-тіршілікте қатар қолданылып отырған.

Қазақ өміріндегі мәні

Қазақ халқы ұл мен қыздың тәрбиесіне ерекше мән берген. Ұл баланы батырлыққа, қайраттылыққа баулыса, қыз баланы инабаттылық пен әдемілікке тәрбиелеген. Осы ретте қыз баланың құлағын тесіп, сырға тағу және киіміне тана тағу дәстүрі қалыптасқан.

1. Қыз баланың құлағын тесіп, сырға тағу – қазақ дәстүрінде қыз баланың құлағын 3, 5 немесе 7 жасында тесіп, күміс сырға тағатын болған. Бұл – қыздың бойжеткен шағының басталу белгісі әрі оны көз тиюден сақтайды деген нанымға негізделген.
2. Киімге тана тағу – кішкентай қыз баланың көйлегіне немесе бешпентіне күмістен жасалған тана тағылған. Бұл бір жағынан сәндік, екінші жағынан, қыз баланы жын-шайтаннан қорғау үшін тұмар есебінде қолданылған.

Ұл балаларға қатысты дәстүрлер

1. Ұл балалар 3, 5 немесе 7 жасында сүндетке отырғызылған. Осы жаста оған қамшы ұстатып, астына тай мінгізіп, ашамайға отырғызу рәсімі өткізілген. Ашамай – ер-тұрмансыз мінетін арнайы ағаш ер, оны көбінесе алғаш рет атқа мінетін балаға жасатып отырған. Бұл рәсім баланың ер жігіт болуға алғашқы қадамы саналған.

Тананың екінші мағынасы

Қазақ тілінде «тана» сөзі тек әшекей ғана емес, сиыр малының төлін де білдіреді. Жас бұзау өсіп, 6-12 ай аралығында жетілген кезде оны “тана” деп атайды.

1. Еркек бұзау болса, оны «қашар тана» немесе «өгіз тана» деп атаған.
2. Ұрғашысы “қашар” деп аталып, келесі жылы бұзаулайтын жасқа жеткенде “тайынша” деген атау алған. Бұл атаулар қазақтың мал шаруашылығындағы маңызды жіктемелердің бірі болған. Тананы өсіру, күту – қазақтың мал баққан көшпелі өмірінде ерекше мәнге ие.

Исламдағы мәні

Исламда әйелдердің әшекей тағуына рұқсат етілген. Сондықтан қазақ халқы қыз баланың құлағын тесіп, сырға тағу дәстүрін сақтаған. Бірақ әйел затының әшекейлерін бөгде ер адамдарға көрсетпеу керектігі ескерілген.

1. Күміс әшекей тағу – исламда тазалықтың, адалдықтың белгісі болып саналады.
2. Сонымен қатар, исламда сүндетке отырғызу – әрбір мұсылман баласына міндеттелген маңызды рәсім. Бұл – денсаулық пен тазалыққа қатысты қасиетті дәстүр.

Қазақ халқы ұл мен қыздың тәрбиесін ерекше назарда ұстаған. Қыз балаға сырға тағу, киіміне тана қадау – оның әйелдік болмысының, инабаттылығының белгісі болса, ұл баланы сүндетке отырғызып, астына тай мінгізу – оның ер-азаматтыққа қадамының көрінісі. Сонымен қатар, тана сөзі мал шаруашылығында жас бұзаудың атауы ретінде де сақталған, бұл қазақтың дәстүрлі шаруашылығындағы маңызды түсініктердің бірі.

Болат Бопайұлы

этнограф

Abai.kz