Sóz tórkini-etimologiyalyq mәni

«Tana» sózi kóne týrki tilinen bastau alyp, birneshe maghynada qoldanylady. Ol qazaq mәdeniyetinde eki týrli úghym beredi:

1. Áyelderding kiyimine taghylatyn kýmis әshekey.
2. Siyr malynyng tólin – jas búzaudy “tana” dep atau.

Búl eki maghyna da qazaqtyng dәstýrli ómirinde keninen qoldanylghan jәne tereng simvoldyq mәnge iye.

Sózdik túrghydan: «Tana» – qazaq tilinde eki týrli maghynada kezdesedi. Birinshisi – zergerlik búiym, ekinshisi – siyr malynyng tólin bildiredi.

Etimologiyalyq túrghydan: Kóne týrki jәne parsy tilderinde “tana” sózi kiyimge taghylatyn sәndik búiymdy bildirse, mal sharuashylyghynda jas búzau úghymynda kezdesedi. Qazaqta búl sózder bir-birinen ajyratylmay, túrmys-tirshilikte qatar qoldanylyp otyrghan.

Qazaq ómirindegi mәni

Qazaq halqy úl men qyzdyng tәrbiyesine erekshe mәn bergen. Úl balany batyrlyqqa, qayrattylyqqa baulysa, qyz balany inabattylyq pen әdemilikke tәrbiyelegen. Osy rette qyz balanyng qúlaghyn tesip, syrgha taghu jәne kiyimine tana taghu dәstýri qalyptasqan.

1. Qyz balanyng qúlaghyn tesip, syrgha taghu – qazaq dәstýrinde qyz balanyng qúlaghyn 3, 5 nemese 7 jasynda tesip, kýmis syrgha taghatyn bolghan. Búl – qyzdyng boyjetken shaghynyng bastalu belgisi әri ony kóz tiiden saqtaydy degen nanymgha negizdelgen.
2. Kiyimge tana taghu – kishkentay qyz balanyng kóilegine nemese beshpentine kýmisten jasalghan tana taghylghan. Búl bir jaghynan sәndik, ekinshi jaghynan, qyz balany jyn-shaytannan qorghau ýshin túmar esebinde qoldanylghan.

Úl balalargha qatysty dәstýrler

1. Úl balalar 3, 5 nemese 7 jasynda sýndetke otyrghyzylghan. Osy jasta oghan qamshy ústatyp, astyna tay mingizip, ashamaygha otyrghyzu rәsimi ótkizilgen. Ashamay – er-túrmansyz minetin arnayy aghash er, ony kóbinese alghash ret atqa minetin balagha jasatyp otyrghan. Búl rәsim balanyng er jigit bolugha alghashqy qadamy sanalghan.

Tananyng ekinshi maghynasy

Qazaq tilinde «tana» sózi tek әshekey ghana emes, siyr malynyng tólin de bildiredi. Jas búzau ósip, 6-12 ay aralyghynda jetilgen kezde ony “tana” dep ataydy.

1. Erkek búzau bolsa, ony «qashar tana» nemese «ógiz tana» dep ataghan.
2. Úrghashysy “qashar” dep atalyp, kelesi jyly búzaulaytyn jasqa jetkende “tayynsha” degen atau alghan. Búl ataular qazaqtyng mal sharuashylyghyndaghy manyzdy jiktemelerding biri bolghan. Tanany ósiru, kýtu – qazaqtyng mal baqqan kóshpeli ómirinde erekshe mәnge iye.

Islamdaghy mәni

Islamda әielderding әshekey taghuyna rúqsat etilgen. Sondyqtan qazaq halqy qyz balanyng qúlaghyn tesip, syrgha taghu dәstýrin saqtaghan. Biraq әiel zatynyng әshekeylerin bógde er adamdargha kórsetpeu kerektigi eskerilgen.

1. Kýmis әshekey taghu – islamda tazalyqtyn, adaldyqtyng belgisi bolyp sanalady.
2. Sonymen qatar, islamda sýndetke otyrghyzu – әrbir músylman balasyna mindettelgen manyzdy rәsim. Búl – densaulyq pen tazalyqqa qatysty qasiyetti dәstýr.

Qazaq halqy úl men qyzdyng tәrbiyesin erekshe nazarda ústaghan. Qyz balagha syrgha taghu, kiyimine tana qadau – onyng әieldik bolmysynyn, inabattylyghynyng belgisi bolsa, úl balany sýndetke otyrghyzyp, astyna tay mingizu – onyng er-azamattyqqa qadamynyng kórinisi. Sonymen qatar, tana sózi mal sharuashylyghynda jas búzaudyng atauy retinde de saqtalghan, búl qazaqtyng dәstýrli sharuashylyghyndaghy manyzdy týsinikterding biri.

Bolat Bopayúly

etnograf

Abai.kz