Ескендір Зұлқарнайын, Аттила, Цезарь, Шыңғыс хан, Наполеон – осы және басқа да көптеген билеушілер ғасырлар бойы тарих әуесқойларын таң қалдырып келді. Себебі қарапайым: қазіргі шекаралар, тіпті халықтар әскери жаулап алу арқылы қалыптасты. Тарихтағы бейнелері тек күшпен, қатыгездігімен, озбырлығымен ерекшеленетін адамдардың жетістіктері алдында бүгінгі ұрпақ тағзым етеді. Бірақ қантөгіске жол бермей, мемлекеттік істерде табысты болған қайраткерлер де тарихта баршылық...

Сүлеймен патша және ерікті түрде неке қию

Сурет: wikipedia.org сайтынан алынды.

Біріккен Израиль мен Яһудея патшалығының билеушісі Дәуіттен тағын мұраға алған Сүлеймен мемлекетті ең үлкен гүлденуге әкелді. Сүлейменнің билік еткен жылдарын тарихшылар даналықпен, төзімділікпен және абсолютті әділеттілікпен байланыстырады. Көптеген билеушілерден айырмашылығы, бұл патша қарулы қақтығыстар мен қантөгістерді болдырмау үшін бәрін жасады.

Сүлеймен күш пен қаржыны соғыстарға жұмсамай, мемлекеттің ішкі дамуына көп көңіл бөлді. Ол көп уақытын ғибадатханалар мен жаңа қоныстар салуға арнап, бүкіл патшалықтың мәдени және экономикалық өсуіне ықпал етті. Осындай мысалдардың бірі - Мысыр перғауынының қызымен әулеттік неке.

Бұл екі қуатты мемлекет арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастарды нығайтты, бірақ басты нәтиже әскери қақтығысты болдырмауға көмектесті. Қазіргі тарихшылар Сүлейменнің билігін «алтын ғасыр» деп атайды. Израиль патшалығы үшін үйлесімділік пен гүлдену дәуірі.

Бейбіт Эдгар соғысты болдырмау үшін жанжалдан бас тартты

Сурет: wikipedia.org сайтынан алынды.

Ағылшын билеушісінің лақап аты өзі үшін сөйлейді. Ол Эдмунд I патшаның кенже ұлы. Елді 959-975 жылдар аралығында басқарды. Бұл кезең ағылшындар үшін ең бейбіт және гүлденген кезең болды. Бейбіт Эдгар шіркеумен қақтығыстардан аулақ болды, сонымен бірге діни қызметкерлерге ерекше құрмет көрсетіп, әрқайсысымен қарым-қатынасында сирек кездесетін даналықты көрсетті.

Эдгарды оның толерантты басқаруы үшін бағалаған вассалдары құрметтейтін. Өз елі үшін соғысты қаламай, 970 жылы Эдгар солтүстік Нортумбрияны шотландарға берді. Бұл қадам соғысушы елдер арасындағы қақтығысты болдырмауға және патшалықта бейбітшілікті сақтауға мүмкіндік берді.

Бүкіл әлемде бейбітшілікке ұмтылған Эдгар әкесі қуған беделді дворяндарды қуғыннан қайтарды. Бұрынғы құқықтарын қалпына келтірген олар елдің одан әрі өркендеуіне жан-жақты үлес қосты. Бейбіт Эдгар дәуірін халық өз шығармаларында дәріптейді. Англияда адамдар сол бақытты және бейбіт кезеңдерді әлі күнге дейін еске алады.

Ататүрік – зайырлы мемлекеттің атасы

Сурет: wikipedia.org сайтынан алынды.

Болашақ билеуші ​​Ғази Мұстафа Кемал Паша «түріктердің әкесі» болып тағайындалғаннан кейін Ататүрік деп атала бастады. Ол 1922 жылдан 1938 жылы қайтыс болғанға дейін билік етті. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде ыдыраған бұрынғы Османлы мемлекеті осы билеушінің тұсында қазіргі зайырлы республикаға айналды.

Ататүрік бұрынғы халифатты жойып, Түркияны мүлде жаңа елге айналдырды. Дамыған Батыс жалпыға бірдей сайлау құқығына көшу туралы ойлана бастағанда, Ататүрік түрік әйелдеріне сайлануға және дауыс беруге толық құқық берді. 1935 жылға қарай парламентте 18 әйел депутат қызмет етті.

«Түріктердің атасы» саясат пен дінді бір-бірінен ажыратып, бірігіп оқытуды енгізді. Оқуды барлығына қолжетімді етіп, Осман билігі кезінде тыйым салынған мәдениеттің өркендеуіне ықпал етті. Ататүрік экономиканы модернизациялау және елді индустриялық негізге қою туралы көптеген идеяларды жүзеге асырды.

Қытай соғыс жүргізбеген кез

Сурет: wikipedia.org сайтынан алынды.

Сыртқы қауіп-қатерлердің болғанына қарамастан император Вэнь-ди тұсында (б.з.б. 180–157) елде соғыс болған жоқ. Қытай шекарасына қауіп төндірген синнулар 176 жылы жау юэчжилерді талқандағаннан кейін, соңғылары Орта Азияға шегінді.

Осы кезден бастап ғұндар негізгі көшпелілерге айналды. Шабуылдардың басталуымен Вэнь-ди синнулармен келісім жасасып, Қытай ханшайымын күйеуге беруді ұйғарды. Ғұндар жыл сайын алым ретінде жібек, күріш, қолөнер бұйымдарын алатын. Бұл амал біраз уақыт жұмыс істеді, бірақ көп ұзамай көшпелілер оны «жеткіліксіз» деп тапты. Олар тағы бір ірі рейд ұйымдастырды, содан кейін Вэнь-ди ойламаған нәрсені жасады. Жаңа шарт бойынша ол ғұндарды тең деп таныды. Император билігінің соңына қарай Қытайда тұрақты әскери позициялар жойылып, қорғаныс міндеттерін жергілікті немесе іс-сапарға жіберілген шенеуніктер атқарды. Өзінің билігі кезінде Вэнь-ди салықтарды азайтып, кейбіреулерін мүлде жойды. Өлім жазасын алып тастады. Бұл қадам ішкі саяси тұрақтылықты нығайтты, ал экономикалық реформалар жалпы ішкі өнімді арттырды.

Керімсал Жұбатқанов,

тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz