Eskendir Zúlqarnayyn, Attila, Sezari, Shynghys han, Napoleon – osy jәne basqa da kóptegen biyleushiler ghasyrlar boyy tarih әuesqoylaryn tang qaldyryp keldi. Sebebi qarapayym: qazirgi shekaralar, tipti halyqtar әskery jaulap alu arqyly qalyptasty. Tarihtaghy beyneleri tek kýshpen, qatygezdigimen, ozbyrlyghymen erekshelenetin adamdardyng jetistikteri aldynda býgingi úrpaq taghzym etedi. Biraq qantógiske jol bermey, memlekettik isterde tabysty bolghan qayratkerler de tarihta barshylyq...

Sýleymen patsha jәne erikti týrde neke qii

Suret: wikipedia.org saytynan alyndy.

Birikken Izraili men Yahudeya patshalyghynyng biyleushisi Dәuitten taghyn múragha alghan Sýleymen memleketti eng ýlken gýldenuge әkeldi. Sýleymenning biylik etken jyldaryn tarihshylar danalyqpen, tózimdilikpen jәne absolutti әdilettilikpen baylanystyrady. Kóptegen biyleushilerden aiyrmashylyghy, búl patsha qaruly qaqtyghystar men qantógisterdi boldyrmau ýshin bәrin jasady.

Sýleymen kýsh pen qarjyny soghystargha júmsamay, memleketting ishki damuyna kóp kónil bóldi. Ol kóp uaqytyn ghibadathanalar men jana qonystar salugha arnap, býkil patshalyqtyng mәdeny jәne ekonomikalyq ósuine yqpal etti. Osynday mysaldardyng biri - Mysyr perghauynynyng qyzymen әulettik neke.

Búl eki quatty memleket arasyndaghy diplomatiyalyq qarym-qatynastardy nyghaytty, biraq basty nәtiyje әskery qaqtyghysty boldyrmaugha kómektesti. Qazirgi tarihshylar Sýleymenning biyligin «altyn ghasyr» dep ataydy. Izraili patshalyghy ýshin ýilesimdilik pen gýldenu dәuiri.

Beybit Edgar soghysty boldyrmau ýshin janjaldan bas tartty

Suret: wikipedia.org saytynan alyndy.

Aghylshyn biyleushisining laqap aty ózi ýshin sóileydi. Ol Edmund I patshanyng kenje úly. Eldi 959-975 jyldar aralyghynda basqardy. Búl kezeng aghylshyndar ýshin eng beybit jәne gýldengen kezeng boldy. Beybit Edgar shirkeumen qaqtyghystardan aulaq boldy, sonymen birge diny qyzmetkerlerge erekshe qúrmet kórsetip, әrqaysysymen qarym-qatynasynda siyrek kezdesetin danalyqty kórsetti.

Edgardy onyng tolerantty basqaruy ýshin baghalaghan vassaldary qúrmetteytin. Óz eli ýshin soghysty qalamay, 970 jyly Edgar soltýstik Nortumbriyany shotlandargha berdi. Búl qadam soghysushy elder arasyndaghy qaqtyghysty boldyrmaugha jәne patshalyqta beybitshilikti saqtaugha mýmkindik berdi.

Býkil әlemde beybitshilikke úmtylghan Edgar әkesi qughan bedeldi dvoryandardy qughynnan qaytardy. Búrynghy qúqyqtaryn qalpyna keltirgen olar elding odan әri órkendeuine jan-jaqty ýles qosty. Beybit Edgar dәuirin halyq óz shygharmalarynda dәripteydi. Angliyada adamdar sol baqytty jәne beybit kezenderdi әli kýnge deyin eske alady.

Atatýrik – zayyrly memleketting atasy

Suret: wikipedia.org saytynan alyndy.

Bolashaq biyleushi ​​Ghazy Mústafa Kemal Pasha «týrikterding әkesi» bolyp taghayyndalghannan keyin Atatýrik dep atala bastady. Ol 1922 jyldan 1938 jyly qaytys bolghangha deyin biylik etti. Birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde ydyraghan búrynghy Osmanly memleketi osy biyleushining túsynda qazirgi zayyrly respublikagha ainaldy.

Atatýrik búrynghy halifatty joyyp, Týrkiyany mýlde jana elge ainaldyrdy. Damyghan Batys jalpygha birdey saylau qúqyghyna kóshu turaly oilana bastaghanda, Atatýrik týrik әielderine saylanugha jәne dauys beruge tolyq qúqyq berdi. 1935 jylgha qaray parlamentte 18 әiel deputat qyzmet etti.

«Týrikterding atasy» sayasat pen dindi bir-birinen ajyratyp, birigip oqytudy engizdi. Oqudy barlyghyna qoljetimdi etip, Osman biyligi kezinde tyiym salynghan mәdeniyetting órkendeuine yqpal etti. Atatýrik ekonomikany modernizasiyalau jәne eldi industriyalyq negizge qoi turaly kóptegen iydeyalardy jýzege asyrdy.

Qytay soghys jýrgizbegen kez

Suret: wikipedia.org saytynan alyndy.

Syrtqy qauip-qaterlerding bolghanyna qaramastan imperator Veni-dy túsynda (b.z.b. 180–157) elde soghys bolghan joq. Qytay shekarasyna qauip tóndirgen sinnular 176 jyly jau yuechjiylerdi talqandaghannan keyin, songhylary Orta Aziyagha shegindi.

Osy kezden bastap ghúndar negizgi kóshpelilerge ainaldy. Shabuyldardyng bastaluymen Veni-dy sinnularmen kelisim jasasyp, Qytay hanshayymyn kýieuge berudi úighardy. Ghúndar jyl sayyn alym retinde jibek, kýrish, qolóner búiymdaryn alatyn. Búl amal biraz uaqyt júmys istedi, biraq kóp úzamay kóshpeliler ony «jetkiliksiz» dep tapty. Olar taghy bir iri reyd úiymdastyrdy, sodan keyin Veni-dy oilamaghan nәrseni jasady. Jana shart boyynsha ol ghúndardy teng dep tanydy. Imperator biyligining sonyna qaray Qytayda túraqty әskery pozisiyalar joyylyp, qorghanys mindetterin jergilikti nemese is-sapargha jiberilgen sheneunikter atqardy. Ózining biyligi kezinde Veni-dy salyqtardy azaytyp, keybireulerin mýlde joydy. Ólim jazasyn alyp tastady. Búl qadam ishki sayasy túraqtylyqty nyghaytty, al ekonomikalyq reformalar jalpy ishki ónimdi arttyrdy.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz