Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметін атқарған тұңғыш қазақ Жұмабай Шаяхметовтің туганына 30 тамызда 123 жыл толады.

Шаяхметов 1902 жылы 30 тамызда Ақмола облысы Омбы ауданының Борисов болысының № 2 ауылында малшылар отбасында дүниеге келді (қазіргі — Шербакөл ауданы). Бұл Орта жүздің Арғын тайпасының Атығай руынан шыққан.

1910-1913 жж — Жұмабай Шаяхметов бастауыш мектепте оқыды. 1917 жылы ол екі жылдық қазақ-орыс мектебін бітірді. 1917-1919 жылдары байдың отбасында еңбек етті, 1919 жылы желтоқсанда мұғалім жұмысына орналасты. 1921-1923 жж. — Текіндік уездік атқару комитетінің хатшысы қызметін атқарды. 1923-1926 жж. қылмыстық іздестіру органдарында жұмыс істеді. 1926-1928 жж. — «Қосшы» одағының Петропавл аудандық комитетінің жауапты хатшысы. 1932-1933 жылдары Нариманов атындағы Мәскеу шығыстану институтында оқыды. 1928-1938 жылдары ол ОГПУ-НКВД органдарында жұмыстарда болды. 1936 жылдан — Солтүстік Қазақстан НКВД облыстық басқармасы бастығының орынбасары, 1938 жылы — Алматылық НКВД облыстық басқармасы бастығының орынбасары. 1938 ж. — үшінші, 1939 ж. — екінші, 1946 ж. бастап 1954 ж. дейін — Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметін атқарды. 1950-1954 жж. — КСРО Жоғарғы Кеңесі Ұлттар Кеңесінің төрағасы. Сталин Жұмабай Шаяхметовті «Шығыс қыраны» деп атады. 1954 жылдың ақпанынан 1955 жылдың мамырына дейін — Қазақстан Компартиясы Оңтүстік Қазақстан облыстық комитетінің бірінші хатшысы. 1955 жылдың мамырында зейнеткерлікке шықты.

1944 жылы Алматыда Шаяхметовтың бастамасымен Кеңес Одағында баламасы жоқ әйелдердің педагогикалық институты ашылды. Сталинмен әңгімелесу барысында Жұмабай Шаяхметов ауылдағы қыздардың жағдайына алаңдаушылық білдірді: мектептен кейін олар оқуын жалғастыра алмайды және мамандық ала алмайды, Қазақстан мектептерінде мұғалімдер тапшылығы көп. Сонымен, мемлекет тарапынан толықтай қолдау көрсететін әйелдер педагогикалық институты Алматыда ашылды.

Сол жылы Шаяхметовтың арқасында Алматы консерваториясы, Шет тілдер институты, Шымкент химиялық-технологиялық институты, 1945 жылы Дене шынықтыру институты ашылды. Соғыстан кейін Ғалымдар үйі, Казпотребсоюз, Киров фабрикасының ғимараты, санаторийлер, ауруханалар, Үкімет үйіндегі алғашқы субұрқақтар, Опера театрының жанындағы саябақтар, Шевченко-Масанчидегі студенттік стадион салынды. 1951 жылы Медеу мұз айдыны ашылып, министрліктер, Үкімет үйі, Ғылым академиясының ғимараттарының құрылысы басталды.

Жұмабай Шаяхметов Қазақстанды басқарып тұрған кезде, қазақ ғалымдары мен шығармашылық тұлғалары жаппай қуғын-сүргінге ұшырады. Ол 1950 жылдардың бірінші жартысында ұлтшыл деп айыпталған қазақ азаматтарды қорғай алмады. Идеологиялық мәселелер Мәскеудің 1947 жылы 21 қаңтардағы шешімі бойынша Қазақстан КОКП-нің ОК-ті «Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» қаулы қабылдады. Революцияға дейінгі кезеңдегі қазақ ауыз әдебиеті шығармалары («Қозы-Көрпеш - Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан» т.б.) халыққа қарсы деп аталды.

Олар Кенесары Қасымовтың жетекшілігіндегі ұлт-азаттық қозғалысты зерттеуде «КОКП тарихындағы қысқа курс» идеологиясынан «кеткен» Ермұхан Бекмахановтың өрескел қателіктері туралы айта бастады. 1951 жылы «Правда» газетінде жарияланған айыптау актісі Бекмахановты қудалауға себеп болды. Зерттеушілердің көбі Шаяхметовтің бұл мақаланы жариялауға қарсы болғанын және Мұхтар Әуезов пен Қаныш Сәтпаевты қорғауға тырысқанын алға тартады. Алайда, Қазақстан Компартиясының пленарлық отырысында жасалған идеологиялық мәселелер туралы баяндамасында және «Қазақстан большевиктері» журналында (№ 10, 1951) жарияланған мақалада ол ғалымдарды сынға алады.

Партия жетекшісі зиялы қауымды қорғамады деп нақты айту мүмкін емес, өйткені ол Қаныш Сәтпаевты Мәскеуге уақытында жіберіп, тұтқындаудан құтылдырды, ал 1941 жылы оған КСРО Ғылым академиясының филиалы жанындағы Геологиялық ғылымдар институтын басқаруды бұйырды. Ол Мұхтар Әуезовтің тағдырына жеке өзі қатысты, 1942 жылы Дінмұхамед Қонаевты Алматыға жұмысқа шақырды.

Атап айту керек, Жұмабай Шаяхметов әрдайым ұлттық кадрлар мәселесіне үлкен мән берді әрі еңбек сіңірді. Ол 1947 жылы «Партия өмірі» журналында былай деп жазды: «Соңғы жылдары ұлттық зиялы қауымның кадрлары өсті, жоғары оқу орындарының желісі кеңейіп, қазақ жастары есебінен студенттер саны көбейді. Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті (большевиктер) ұлттық кадрларды тағайындау мен дайындауда белгілі бір жетістіктерге жетті. Қазіргі уақытта қалалық партиялар мен аудандық комитеттерінің 729 хатшысының 395-і қазақ немесе 54 пайызын құрайды. Облыстық комитеттерінің 70 хатшысының 36-сы қазақ немесе 51 пайызын құрайды. Облыстық қазақ атқару комитеттерінің төрағаларының арасында - 87,5 пайыз».

Зауыттық және қолөнер мектептерінің 35 мың оқушысының ішінде қазақ жастары бар болғаны 4,3 мың адамды құрады. Техникалық университеттерді бітірген 1 687 түлектің 142-сі қазақ болды. Жұмабай Шаяхметов, Министрлер Кеңесінің Төрағасы Нұртас Оңдасыновпен бірге Сталиннің қабылдауында болып, 1944 жылы қазақ жастарын әскери қызметтен өндірістік нысандарға жіберуге қол жеткізді. 1950 жылдардың аяғы мен 1960 жылдардың басында, Жұмабай Шаяхметов зейнеткерлікке шыққаннан кейін, керісінше, жастарды Қазақстандағы шопандар бригадасына жаппай шақыру басталды.

1954 жылы ақпанда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің пленумында тың жерлерді жаппай игеру көлемімен келіспегені үшін ол қызметінен алынды. Қазақстан КСРО-ның шығысындағы ірі мал базасына айналуы керек еді, бірақ Шаяхметов тың топырақты біртіндеп игеру керек, бұл үшін қажетті жағдайлар мен мүмкіндіктер жасау керек, «әйтпесе біз өз жерлерімізді жоғалтуымыз мүмкін» деп есептеді.

Хрущевтің сөзінше, Шаяхметов ұлтшылдық себептерге үлкен мән берген: «Шаяхметов егер астық алқаптары ұлғайтылса, онда қазақтардың өздері оларды өңдей алмайтынын түсінді ... олар тың жерлерді игеруге барғысы келетін еріктілерден көмек сұрауы керек ... Ол мұны мүлдем қаламады, өйткені сол кезде Қазақстандағы байырғы халықтың үлесі одан да төмендейтін еді».

Сталин оны «Шығыс қыраны» деп атады. Д. А. Қонаев Шаяхметовтің ерекше ұйымдастырушылық қабілеті болғанын, өте ұстамды екенін баса айтты. «Ол Орталық Комитеттің бөлімдері мен министрліктер мен ведомстволар басшыларының тапсырмаларын орындау барысын қатаң қадағалап отырды. Алдыңғы адамдардан айырмашылығы ол белсенді әрі ұқыпты басшы, жақсы ұйымдастырушы болды. Оның басшылығымен Қазақстан экономикасы соғыстан кейінгі жылдары дами бастады» - деп жазды Қонаев.

Замандастары мен тарихшылар оның іскерлік қасиеттерге арналған кадрларды іріктеу мен дайындаудағы рөлін ерекше атап өтеді. Оның билігі кезінде қазақтардың жүздерге, тайпаларға және руларға бөлінуі тоқтағанын атап өтеді. Ол өз заманының қаһарманы болды. Саясаттанушы Әзімбай Ғалидың сөзімен айтсақ « ол қазіргі бағалау тұрғысынан даулы тұлға ... өз дәуірінің классикалық өнімі».

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz