Әлем тарихында ұлт-азаттық қозғалыстар мен отарлық езгіге қарсы күресте елеулі рөл атқарған тұлғалар аз емес. Солардың қатарында Латын Америкасының тәуелсіздігі үшін күрескен және бірнеше мемлекеттің азаттығы жолында орасан зор үлес қосқан Симон Боливар есімі ерекше орын алады.

Оны Латын Америка халықтары «El Libertador», яғни «Азат етуші» деп атайды. Боливар — еркіндікті, әділеттілікті, ұлттық бірлікті басты құндылық еткен қайраткер. Оның бүкіл саналы ғұмыры отарлық езгіге қарсы күреске арналды. Бұл мақалада Симон Боливардың өмірі, күрес жолы, саяси көзқарастары мен тарихи мұрасы жан-жақты қарастырылады.

Симон Боливардың өмірі мен қалыптасуы

Симон Боливар 1783 жылы Венесуэланың астанасы Каракас қаласында дүниеге келген. Оның толық аты — Симон Хосе Антонио де ла Сантус Боливар-и-Понте Паласиос-и-Бланко. Боливар ауқатты және беделді креол отбасында өсті. Креолдар — Латын Америкасында дүниеге келген еуропалық текті адамдар. Әке-шешесінен ерте айырылған жас Боливар тәлім-тәрбиені тәрбиешілер мен мұғалімдерден алды.

Жасөспірім шағында Еуропаға сапар шегіп, Испанияда білім алды. Осы сапары кезінде ол Францияда болған тарихи оқиғаларға куә болып, Ағартушылық дәуірінің идеяларына сусындады. Француз революциясының ұрандары — "Бостандық, теңдік, бауырластық" — жасөспірім Боливардың дүниетанымына терең әсер етті. Сонымен қатар, Наполеон Бонапарттың билікке келуін көзімен көрген ол, халықтың ішкі күшін, ұлттың бірігуін және революциялық өзгерістердің мәнін түсінді.

Азаттық күресінің басталуы

Боливар Еуропадан оралған соң, 1810 жылы Венесуэлада басталған ұлт-азаттық қозғалысқа белсенді араласа бастады. Бұл кезеңде Испания Франциямен соғысып жатқан болатын, және бұл жағдай Латын Америка елдерінің тәуелсіздікке ұмтылуына қолайлы жағдай туғызды.

Боливар 1811 жылы Венесуэланың тәуелсіздігін жариялауға атсалысты. Алайда Испания тарапынан күшті қарсылыққа ұшырап, бірнеше рет жеңіліс тапты. Соған қарамастан, ол күресін тоқтатпады. Ол Колумбияға, содан кейін Кариб теңізі аралдарына кетіп, жаңадан күш жинады. Боливар саяси дипломатияны да, әскери тактиканы да ұштастыра білді. Ол жергілікті халықтың қолдауына сүйене отырып, партизандық соғыстың әдістерін тиімді қолданды.

1819 жылы ол Анд тауларынан асып, күтпеген жерден Колумбияға шабуыл жасап, шешуші жеңіске жетті. Бұл жеңіс оның атағын бүкіл Латын Америкаға паш етті.

Ұлы Колумбия және Боливардың мемлекет құру арманы

Боливардың басты арманы — Латын Америкасында біртұтас, тәуелсіз, федеративті мемлекет құру еді. Осы идеяны жүзеге асыру мақсатында ол 1819 жылы Ұлы Колумбияны (Gran Colombia) құрды. Бұл мемлекет қазіргі Колумбия, Венесуэла, Эквадор және Панама территорияларын қамтыды. Алайда, ішкі қайшылықтар мен жергілікті элиталардың өз билігін сақтап қалуға ұмтылуы бірлік идеясын жүзеге асыруға кедергі болды.

Симон Боливар саяси құрылым ретінде республикалық басқару жүйесін қолдады. Ол монархиялық басқару түріне түбегейлі қарсы болды және әр азаматтың тең құқығы мен заң алдында теңдігін жақтады. Дегенмен, кей кездері ішкі тұрақтылықты сақтау мақсатында төтенше билікке де жүгінуге мәжбүр болды.

Боливар 1824 жылы Перу мен қазіргі Боливия территориясын азат етуге қатысып, Перудегі испан әскерін талқандады. Боливия мемлекеті оның құрметіне аталып, оған алғашқы конституцияны жазуға мүмкіндік берілді.

Қайғылы ақыры және кейінгі бағалануы 

Симон Боливардың өмірі жеңістермен ғана емес, күйзелістермен де қатар жүрді. Ол соңғы жылдары өз арманының жүзеге аспайтынына көзі жетіп, биліктен кетуге мәжбүр болды. Ел ішінде оған қарсы оппозициялық күштер күшейіп, кейбіреулер оны диктатор деп айыптады. Алайда ол ешқашан жеке басының пайдасын мақсат еткен емес — Боливар өз байлығын халықтың мүддесіне жұмсады.

Ол 1830 жылы 17 желтоқсанда Колумбияның Санта-Марта қаласында, жалғыздық пен ауру меңдеген халде дүниеден өтті. Ол қайтыс болғанда бар болғаны 47 жаста еді. Алайда артында терең із қалдырды.

Кейінгі ұрпақ оның еңбегін жоғары бағалады. Қазір ол — Латын Америка халықтарының ұлттық батыры. Оның есімімен Боливия мемлекеті, көптеген қалалар, университеттер мен ескерткіштер аталған.

Симон Боливардың мұрасы — еркіндік, ұлттық бірлік және әлеуметтік әділдік идеяларымен байланысты. Ол тек отаршылармен күресіп қана қойған жоқ, сонымен қатар жаңа қоғам құруды мақсат етті. Оның саяси тұжырымдамаларында демократиялық институттар, заң үстемдігі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары ерекше орын алды.

Боливардың "Джамайка хаты" мен "Ангустурадағы сөзі" сияқты еңбектері саяси философия саласындағы құнды мұра болып табылады. Ол халықтың білім алуын, ұлттық біртұтастықты және мемлекетті басқаруда моральдық жауапкершілікті басты принциптер ретінде көрсетті.

Симон Боливар — әлемдік тарихтағы ең ұлы азат етушілердің бірі. Оның есімі тек Латын Америкасы үшін ғана емес, барлық отарлық жүйеге қарсы шыққан халықтар үшін рухани үлгі бола алады. Оның батылдығы, ерік-жігері мен әділет үшін күресі миллиондаған адамдардың жүрегінен орын тапты. Боливар азаттықтың символына айналды. Бүгінде де оның армандары мен идеялары өзекті — әділетті, еркін және тәуелсіз қоғам құру жолында әр халық Симон Боливардан үйренері сөзсіз.

Кейде ойлаймыз, біздің көп қыйыншылық көрген Еуразия құрылғынада осындай бір адамның керегі айдан анық.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz