الەم تاريحىندا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار مەن وتارلىق ەزگىگە قارسى كۇرەستە ەلەۋلى ءرول اتقارعان تۇلعالار از ەمەس. سولاردىڭ قاتارىندا لاتىن امەريكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن جانە بىرنەشە مەملەكەتتىڭ ازاتتىعى جولىندا وراسان زور ۇلەس قوسقان سيمون بوليۆار ەسىمى ەرەكشە ورىن الادى.

ونى لاتىن امەريكا حالىقتارى «El Libertador»، ياعني «ازات ەتۋشى» دەپ اتايدى. بوليۆار — ەركىندىكتى، ادىلەتتىلىكتى، ۇلتتىق بىرلىكتى باستى قۇندىلىق ەتكەن قايراتكەر. ونىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرى وتارلىق ەزگىگە قارسى كۇرەسكە ارنالدى. بۇل ماقالادا سيمون بوليۆاردىڭ ءومىرى، كۇرەس جولى، ساياسي كوزقاراستارى مەن تاريحي مۇراسى جان-جاقتى قاراستىرىلادى.

سيمون بوليۆاردىڭ ءومىرى مەن قالىپتاسۋى

سيمون بوليۆار 1783 جىلى ۆەنەسۋەلانىڭ استاناسى كاراكاس قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ تولىق اتى — سيمون حوسە انتونيو دە لا سانتۋس بوليۆار-ي-پونتە پالاسيوس-ي-بلانكو. بوليۆار اۋقاتتى جانە بەدەلدى كرەول وتباسىندا ءوستى. كرەولدار — لاتىن امەريكاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەۋروپالىق تەكتى ادامدار. اكە-شەشەسىنەن ەرتە ايىرىلعان جاس بوليۆار ءتالىم-تاربيەنى تاربيەشىلەر مەن مۇعالىمدەردەن الدى.

ءجاسوسپىرىم شاعىندا ەۋروپاعا ساپار شەگىپ، يسپانيادا ءبىلىم الدى. وسى ساپارى كەزىندە ول فرانتسيادا بولعان تاريحي وقيعالارعا كۋا بولىپ، اعارتۋشىلىق ءداۋىرىنىڭ يدەيالارىنا سۋسىندادى. فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنىڭ ۇراندارى — "بوستاندىق، تەڭدىك، باۋىرلاستىق" — ءجاسوسپىرىم بوليۆاردىڭ دۇنيەتانىمىنا تەرەڭ اسەر ەتتى. سونىمەن قاتار، ناپولەون بوناپارتتىڭ بيلىككە كەلۋىن كوزىمەن كورگەن ول، حالىقتىڭ ىشكى كۇشىن، ۇلتتىڭ بىرىگۋىن جانە رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەردىڭ ءمانىن ءتۇسىندى.

ازاتتىق كۇرەسىنىڭ باستالۋى

بوليۆار ەۋروپادان ورالعان سوڭ، 1810 جىلى ۆەنەسۋەلادا باستالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا بەلسەندى ارالاسا باستادى. بۇل كەزەڭدە يسپانيا فرانتسيامەن سوعىسىپ جاتقان بولاتىن، جانە بۇل جاعداي لاتىن امەريكا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋىنا قولايلى جاعداي تۋعىزدى.

بوليۆار 1811 جىلى ۆەنەسۋەلانىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋعا اتسالىستى. الايدا يسپانيا تاراپىنان كۇشتى قارسىلىققا ۇشىراپ، بىرنەشە رەت جەڭىلىس تاپتى. سوعان قاراماستان، ول كۇرەسىن توقتاتپادى. ول كولۋمبياعا، سودان كەيىن كاريب تەڭىزى ارالدارىنا كەتىپ، جاڭادان كۇش جينادى. بوليۆار ساياسي ديپلوماتيانى دا، اسكەري تاكتيكانى دا ۇشتاستىرا ءبىلدى. ول جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، پارتيزاندىق سوعىستىڭ ادىستەرىن ءتيىمدى قولداندى.

1819 جىلى ول اند تاۋلارىنان اسىپ، كۇتپەگەن جەردەن كولۋمبياعا شابۋىل جاساپ، شەشۋشى جەڭىسكە جەتتى. بۇل جەڭىس ونىڭ اتاعىن بۇكىل لاتىن امەريكاعا پاش ەتتى.

ۇلى كولۋمبيا جانە بوليۆاردىڭ مەملەكەت قۇرۋ ارمانى

بوليۆاردىڭ باستى ارمانى — لاتىن امەريكاسىندا ءبىرتۇتاس، تاۋەلسىز، فەدەراتيۆتى مەملەكەت قۇرۋ ەدى. وسى يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا ول 1819 جىلى ۇلى كولۋمبيانى (Gran Colombia) قۇردى. بۇل مەملەكەت قازىرگى كولۋمبيا، ۆەنەسۋەلا، ەكۆادور جانە پاناما تەرريتوريالارىن قامتىدى. الايدا، ىشكى قايشىلىقتار مەن جەرگىلىكتى ەليتالاردىڭ ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلۋى بىرلىك يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋعا كەدەرگى بولدى.

سيمون بوليۆار ساياسي قۇرىلىم رەتىندە رەسپۋبليكالىق باسقارۋ جۇيەسىن قولدادى. ول مونارحيالىق باسقارۋ تۇرىنە تۇبەگەيلى قارسى بولدى جانە ءار ازاماتتىڭ تەڭ قۇقىعى مەن زاڭ الدىندا تەڭدىگىن جاقتادى. دەگەنمەن، كەي كەزدەرى ىشكى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ماقساتىندا توتەنشە بيلىككە دە جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولدى.

بوليۆار 1824 جىلى پەرۋ مەن قازىرگى بوليۆيا تەرريتورياسىن ازات ەتۋگە قاتىسىپ، پەرۋدەگى يسپان اسكەرىن تالقاندادى. بوليۆيا مەملەكەتى ونىڭ قۇرمەتىنە اتالىپ، وعان العاشقى كونستيتۋتسيانى جازۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى.

قايعىلى اقىرى جانە كەيىنگى باعالانۋى 

سيمون بوليۆاردىڭ ءومىرى جەڭىستەرمەن عانا ەمەس، كۇيزەلىستەرمەن دە قاتار ءجۇردى. ول سوڭعى جىلدارى ءوز ارمانىنىڭ جۇزەگە اسپايتىنىنا كوزى جەتىپ، بيلىكتەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ەل ىشىندە وعان قارسى وپپوزيتسيالىق كۇشتەر كۇشەيىپ، كەيبىرەۋلەر ونى ديكتاتور دەپ ايىپتادى. الايدا ول ەشقاشان جەكە باسىنىڭ پايداسىن ماقسات ەتكەن ەمەس — بوليۆار ءوز بايلىعىن حالىقتىڭ مۇددەسىنە جۇمسادى.

ول 1830 جىلى 17 جەلتوقساندا كولۋمبيانىڭ سانتا-مارتا قالاسىندا، جالعىزدىق پەن اۋرۋ مەڭدەگەن حالدە دۇنيەدەن ءوتتى. ول قايتىس بولعاندا بار بولعانى 47 جاستا ەدى. الايدا ارتىندا تەرەڭ ءىز قالدىردى.

كەيىنگى ۇرپاق ونىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالادى. قازىر ول — لاتىن امەريكا حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق باتىرى. ونىڭ ەسىمىمەن بوليۆيا مەملەكەتى, كوپتەگەن قالالار، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ەسكەرتكىشتەر اتالعان.

سيمون بوليۆاردىڭ مۇراسى — ەركىندىك، ۇلتتىق بىرلىك جانە الەۋمەتتىك ادىلدىك يدەيالارىمەن بايلانىستى. ول تەك وتارشىلارمەن كۇرەسىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار جاڭا قوعام قۇرۋدى ماقسات ەتتى. ونىڭ ساياسي تۇجىرىمدامالارىندا دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار، زاڭ ۇستەمدىگى، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى ەرەكشە ورىن الدى.

بوليۆاردىڭ "دجامايكا حاتى" مەن "انگۋستۋراداعى ءسوزى" سياقتى ەڭبەكتەرى ساياسي فيلوسوفيا سالاسىنداعى قۇندى مۇرا بولىپ تابىلادى. ول حالىقتىڭ ءبىلىم الۋىن، ۇلتتىق بىرتۇتاستىقتى جانە مەملەكەتتى باسقارۋدا مورالدىق جاۋاپكەرشىلىكتى باستى پرينتسيپتەر رەتىندە كورسەتتى.

سيمون بوليۆار — الەمدىك تاريحتاعى ەڭ ۇلى ازات ەتۋشىلەردىڭ ءبىرى. ونىڭ ەسىمى تەك لاتىن امەريكاسى ءۇشىن عانا ەمەس، بارلىق وتارلىق جۇيەگە قارسى شىققان حالىقتار ءۇشىن رۋحاني ۇلگى بولا الادى. ونىڭ باتىلدىعى، ەرىك-جىگەرى مەن ادىلەت ءۇشىن كۇرەسى ميلليونداعان ادامداردىڭ جۇرەگىنەن ورىن تاپتى. بوليۆار ازاتتىقتىڭ سيمۆولىنا اينالدى. بۇگىندە دە ونىڭ ارماندارى مەن يدەيالارى وزەكتى — ادىلەتتى، ەركىن جانە تاۋەلسىز قوعام قۇرۋ جولىندا ءار حالىق سيمون بوليۆاردان ۇيرەنەرى ءسوزسىز.

كەيدە ويلايمىز، ءبىزدىڭ كوپ قىيىنشىلىق كورگەن ەۋرازيا قۇرىلعىنادا وسىنداي ءبىر ادامنىڭ كەرەگى ايدان انىق.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz