Соңғы жылдары елімізге, яғни айтқанда Қазақстанға Ресей Федерациясынан келіп жатқан көші-қон ағыны қоғамда үлкен талқылау туғызды. Әсіресе геосаяси жағдайдың күрделенуі, экономикалық және әлеуметтік себептердің тоғысуы бұл жағдайға жаңа сипат берді.

Бір жағынан, көршілес елден ағылған қашқындар мен сол елдің тұрғындары еңбек нарығына, демографияға әсеретсе, екінші жағынан, ұлттық қауіпсіздік, әлеуметтік тұрақтылық, тілдік және мәдени саясат тұрғысынан да көптеген сұрақтар туындайды. Осындай жағдайда «Ресейден келіп жатқандарды елге тұрақтандырмау керек пе?» деген сауал күн тәртібіне шықты.

Бұл мақалада, ағайындар, біз осы жағдайды әр қырынан қарастырып, тұрақтандыруға қарсы пікірімізді талдап көрейік.

Ресейден Қазақстанға көші-қонның күшеюі ең алдымен Украинадағы соғыс жағдайымен байланысты. Мобилизациядан қашқан ресейліктердің көпшілігі 2022 жылы Қазақстанға келіп, уақытша баспана тапты. Бұл кезде қазақ қоғамы оларды гуманитарлық тұрғыдан түсіністікпен қабылдады. Дегенмен, ұзақ мерзімде бұл құбылыс елдің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп төндіруі мүмкін.

Біріншіден, Ресей үкіметі өз азаматтарының сырттағы қозғалысын әрдайым саяси мақсатқа пайдалануы ықтимал. «Орыс әлемін қорғау» ұғымы Қазақстан үшін де қауіпсіздік тәуекелін арттырады. Егер ресейліктер елде тұрақтап қалса, болашақта «құқықтарымызды қорғаймыз» деген желеумен саяси қысым жасау қаупі бар.

Екіншіден, ресейлік мигранттардың көбі — әскери міндеттен жалтарғандар. Бұл топтың ішінде радикалды, агрессивті адамдардың болуы мүмкіндігін жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан олардың елде тұрақтануы ішкі тұрақтылыққа қатер әкелуі ықтимал.

Қазақстанның басты стратегиялық мақсаты – мемлекеттік тіл мен ұлттық құндылықтарды сақтап, халықтың мәдени тұтастығын нығайту. Ресейден келіп жатқан ағым қазақ халқының сандық үлесіне ықпал етуі мүмкін.

Қазақ халқы ХХ ғасырдың басында өз жерінде азшылыққа айналған және тарихи тәжірибеден өткен. 1950–1980 жылдары жүргізілген көші-қон саясатының нәтижесінде, солтүстіктегі көптеген аймақтарда қазақтар азшылық болды. Қазіргі таңда демографиялық теңгерім біртіндеп түзеліп келе жатқанымен, сырттан орыстілді ағымның күшеюі бұл процесті тежейді.

Егер ресейліктер тұрақтап қалса, кейбір аймақтарда қазақ тілінің қолданысы қайтадан қысымға түсуі мүмкін. Бұл – елдің тіл саясатына, мәдени дамуына кері әсер ететін қауіп.

Көші-қонның тағы бір қыры – экономикалық және әлеуметтік әсері. Ресейден келгендер, әсіресе мегаполистерде жалға берілетін тұрғын үй бағасының шарықтауына себеп болды. 2022–2023 жылдары Алматы, Астана және басқа да қалаларда пәтер бағасының күрт өсуіне ең алдымен уақытша келген ресейліктер ықпал етті.

Сонымен қатар, еңбек нарығында бәсекелестік артты. Қарапайым жұмыс орындарынан бастап IT, қаржы сияқты жоғары жалақылы салаларға дейін ресейліктер белсенді кірді. Бұл қазақ жастарының мүмкіндіктерін азайтып, әлеуметтік теңсіздікті күшейтті.

Әлеуметтік қысымның тағы бір көрінісі – білім жүйесінде. Кей бір өңірлерде мектептерде орын тапшылығы күшейіп, орыс тілінде білім ұсынатын сыныптарға сұраныс өсті. Бұл да мемлекеттік тілдің мәртебесін әлсірету қаупін арттырды.

Қазақстан зайырлы мемлекет болғанымен, мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Елдің біртұтастығын қамтамасыз ету үшін тілдік саясаттың орны айрықша. Ресейден келгендердің көп бөлігі қазақ тілін білмейді және үйренуге ынтасы жоқ. Сонымен қатар, елімізде аралас қанды отбасылардың көбейгендігі және көбейіп жатқандығы шындық. Қазақ қызы, қасымыздағы өзбек, түрікмен, тәжік немесе әзірбайжан қыздарындай емес. Көрінген дің өкілдеріне шыға беретіндігі шындық. Сондықтан осылардың алдын алу керек

Егер бұл топ елде тұрақтаса, қазақ тіліне деген сұраныс әлсірейді. Мысалы, кейбір ірі қалаларда ресейліктер өзара қауымдастықтар құрып, қызмет көрсету саласында тек орыс тілінде сөйлейді. Бұл қоғамды екіге бөлуге алып келеді. Осыны жоғарыда жүрген құрметті билік иесі ойлауы қажет.

Сонымен бірге мәдени тұрғыдан да интеграция қиын. Қазақстанның тарихи құндылықтары, салт-дәстүрлері мен рухани болмысы ресейліктер үшін бейтаныс. Ұзақ  мерзімде бұл айырмашылық әлеуметтік бөлінуге жол ашады.

Қазақстан – заң үстемдігіне негізделген мемлекет. Шетелден келген әрбір азамат елдің көші-қон заңнамасын сақтауы тиіс. Бірақ іс жүзінде ресейліктердің көп бөлігі уақытша тіркеу арқылы ұзақ уақыт тұрып қалып жатыр. Бұл көші-қон жүйесінің әлсіздігін көрсетеді.

Елде тұрақтандырмау саясаты заңды қатаң сақтаудан басталуы керек:

Уақытша тіркеу мерзімін қатаң шектеу;

Еңбек рұқсатын алу шарттарын күшейту;

Қоғамдық қауіпсіздік тұрғысынан арнайы тексеру жүйесін енгізу;

Тұрақты тұруға рұқсат беру тәртібін қатаңдату.

Осындай шаралар Қазақстанның ішкі тұрақтылығын қорғауға септігін тигізеді.

Әлем елдерінің тәжірибесіне көз жүгіртсек, көші-қон проблемасы  барлығы сақтықпен қарайды. Мысалы, Жапония ұлттық сәйкестікті сақтау үшін иммиграцияға өте қатаң шектеулер қояды. Балтық елдері – Латвия, Эстония – посткеңестік кеңістіктен келген мигранттарға азаматтық беруде қатаң талап қойып отыр.

Бұл елдердің мақсаты – ұлттық тілін, мәдениетін, тәуелсіздігін сақтау. Қазақстан да осы тәжірибеден сабақ алып, көршілес елден келетін ағымға қатысты ұстанымын айқындауы тиіс.

Қазақстан үшін басымдық – ұлттық бірегейлікті нығайту, демографиялық өсімді қолдау, қазақ тілінің қолдану аясын кеңейту. Ресейден келіп жатқан ағымды елге тұрақтандыру осы мақсаттарға қайшы келеді.

«Ресейден келіп жатқандарды елге тұрақтандырмау керек» деген пікіріміздің негізінде елдің ұлттық қауіпсіздігін, демографиялық тепе-теңдігін, әлеуметтік тұрақтылығын және мәдени сәйкестігін  қорғау мақсаты жатыр. Қысқа мерзімде гуманитарлық қолдау көрсету – түсінікті қадам. Бірақ ұзақ мерзімде бұл ағымды тұрақтандыру – стратегиялық қатер.

Қазақстанның тәуелсіздігі мен болашағы қазақ халқының рухани тұтастығына, мемлекеттік тілдің орнығуына және ішкі тұрақтылыққа тікелей байланысты. Сондықтан ресейлік көші-қонды тұрақтандырмау – ұлттық мүддені қорғаудың басты шарты.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz