Songhy jyldary elimizge, yaghny aitqanda Qazaqstangha Resey Federasiyasynan kelip jatqan kóshi-qon aghyny qoghamda ýlken talqylau tughyzdy. Ásirese geosayasy jaghdaydyng kýrdelenui, ekonomikalyq jәne әleumettik sebepterding toghysuy búl jaghdaygha jana sipat berdi.

Bir jaghynan, kórshiles elden aghylghan qashqyndar men sol elding túrghyndary enbek naryghyna, demografiyagha әseretse, ekinshi jaghynan, últtyq qauipsizdik, әleumettik túraqtylyq, tildik jәne mәdeny sayasat túrghysynan da kóptegen súraqtar tuyndaydy. Osynday jaghdayda «Reseyden kelip jatqandardy elge túraqtandyrmau kerek pe?» degen saual kýn tәrtibine shyqty.

Búl maqalada, aghayyndar, biz osy jaghdaydy әr qyrynan qarastyryp, túraqtandyrugha qarsy pikirimizdi taldap kóreyik.

Reseyden Qazaqstangha kóshi-qonnyng kýshengi eng aldymen Ukrainadaghy soghys jaghdayymen baylanysty. Mobilizasiyadan qashqan reseylikterding kópshiligi 2022 jyly Qazaqstangha kelip, uaqytsha baspana tapty. Búl kezde qazaq qoghamy olardy gumanitarlyq túrghydan týsinistikpen qabyldady. Degenmen, úzaq merzimde búl qúbylys elding últtyq qauipsizdigine qauip tóndirui mýmkin.

Birinshiden, Resey ýkimeti óz azamattarynyn syrttaghy qozghalysyn әrdayym sayasiy maqsatqa paydalanuy yqtimal. «Orys әlemin qorghau» úghymy Qazaqstan ýshin de qauipsizdik tәuekelin arttyrady. Eger reseylikter elde túraqtap qalsa, bolashaqta «qúqyqtarymyzdy qorghaymyz» degen jeleumen sayasiy qysym jasau qaupi bar.

Ekinshiden, reseylik migranttardyn kóbi — әskeriy mindetten jaltarghandar. Búl toptyn ishinde radikaldy, agressivti adamdardyn boluy mýmkindigin joqqa shygharugha bolmaydy. Sondyqtan olardyn elde túraqtanuy ishki túraqtylyqqa qater әkelui yqtimal.

Qazaqstannyn basty strategiyalyq maqsaty – memlekettik til men últtyq qúndylyqtardy saqtap, halyqtyn mәdeniy tútastyghyn nyghaytu. Reseyden kelip jatqan aghym qazaq halqynyn sandyq ýlesine yqpal etui mýmkin.

Qazaq halqy HH ghasyrdyng basynda óz jerinde azshylyqqa ainalghan jәne tarihy tәjiriybeden ótken. 1950–1980 jyldary jýrgizilgen kóshi-qon sayasatynyng nәtiyjesinde, soltýstiktegi kóptegen aimaqtarda qazaqtar azshylyq boldy. Qazirgi tanda demografiyalyq tengerim birtindep týzelip kele jatqanymen, syrttan orystildi aghymnyng kýshengi búl prosesti tejeydi.

Eger reseylikter túraqtap qalsa, keybir aimaqtarda qazaq tilining qoldanysy qaytadan qysymgha týsui mýmkin. Búl – elding til sayasatyna, mәdeny damuyna keri әser etetin qauip.

Kóshi-qonnyng taghy bir qyry – ekonomikalyq jәne әleumettik әseri. Reseyden kelgender, әsirese megapolisterde jalgha beriletin túrghyn ýy baghasynyng sharyqtauyna sebep boldy. 2022–2023 jyldary Almaty, Astana jәne basqa da qalalarda pәter baghasynyng kýrt ósuine eng aldymen uaqytsha kelgen reseylikter yqpal etti.

Sonymen qatar, enbek naryghynda bәsekelestik artty. Qarapayym júmys oryndarynan bastap IT, qarjy siyaqty joghary jalaqyly salalargha deyin reseylikter belsendi kirdi. Búl qazaq jastarynyng mýmkindikterin azaytyp, әleumettik tensizdikti kýsheytti.

Áleumettik qysymnyng taghy bir kórinisi – bilim jýiesinde. Key bir ónirlerde mektepterde oryn tapshylyghy kýsheyip, orys tilinde bilim úsynatyn synyptargha súranys ósti. Búl da memlekettik tilding mәrtebesin әlsiretu qaupin arttyrdy.

Qazaqstan zayyrly memleket bolghanymen, memlekettik til – qazaq tili. Eldin birtútastyghyn qamtamasyz etu ýshin tildik sayasattyn orny ayryqsha. Reseyden kelgenderding kóp bóligi qazaq tilin bilmeydi jәne ýirenuge yntasy joq. Sonymen qatar, elimizde aralas qandy otbasylardyng kóbeygendigi jәne kóbeyip jatqandyghy shyndyq. Qazaq qyzy, qasymyzdaghy ózbek, týrikmen, tәjik nemese әzirbayjan qyzdarynday emes. Kóringen ding ókilderine shygha beretindigi shyndyq. Sondyqtan osylardyng aldyn alu kerek

Eger búl top elde túraqtasa, qazaq tiline degen súranys әlsireydi. Mysaly, keybir iri qalalarda reseylikter ózara qauymdastyqtar qúryp, qyzmet kórsetu salasynda tek orys tilinde sóileydi. Búl qoghamdy ekige bóluge alyp keledi. Osyny jogharyda jýrgen qúrmetti biylik iyesi oilauy qajet.

Sonymen birge mәdeny túrghydan da integrasiya qiyn. Qazaqstannyng tarihy qúndylyqtary, salt-dәstýrleri men ruhany bolmysy reseylikter ýshin beytanys. Úzaq  merzimde búl aiyrmashylyq әleumettik bólinuge jol ashady.

Qazaqstan – zang ýstemdigine negizdelgen memleket. Shetelden kelgen әrbir azamat elding kóshi-qon zannamasyn saqtauy tiyis. Biraq is jýzinde reseylikterding kóp bóligi uaqytsha tirkeu arqyly úzaq uaqyt túryp qalyp jatyr. Búl kóshi-qon jýiesining әlsizdigin kórsetedi.

Elde túraqtandyrmau sayasaty zandy qatan saqtaudan bastaluy kerek:

Uaqytsha tirkeu merzimin qatan shekteu;

Enbek rúqsatyn alu sharttaryn kýsheytu;

Qoghamdyq qauipsizdik túrghysynan arnayy tekseru jýiesin engizu;

Túraqty túrugha rúqsat beru tәrtibin qatandatu.

Osynday sharalar Qazaqstannyn ishki túraqtylyghyn qorghaugha septigin tiygizedi.

Álem elderining tәjiriybesine kóz jýgirtsek, kóshi-qon problemasy  barlyghy saqtyqpen qaraydy. Mysaly, Japoniya últtyq sәikestikti saqtau ýshin immigrasiyagha óte qatang shekteuler qoyady. Baltyq elderi – Latviya, Estoniya – postkenestik kenistikten kelgen migranttargha azamattyq berude qatang talap qoyyp otyr.

Búl elderding maqsaty – últtyq tilin, mәdeniyetin, tәuelsizdigin saqtau. Qazaqstan da osy tәjiriybeden sabaq alyp, kórshiles elden keletin aghymgha qatysty ústanymyn aiqyndauy tiyis.

Qazaqstan ýshin basymdyq – últtyq biregeylikti nyghaytu, demografiyalyq ósimdi qoldau, qazaq tilining qoldanu ayasyn keneytu. Reseyden kelip jatqan aghymdy elge túraqtandyru osy maqsattargha qayshy keledi.

«Reseyden kelip jatqandardy elge túraqtandyrmau kerek» degen pikirimizding negizinde elding últtyq qauipsizdigin, demografiyalyq tepe-tendigin, әleumettik túraqtylyghyn jәne mәdeny sәikestigin  qorghau maqsaty jatyr. Qysqa merzimde gumanitarlyq qoldau kórsetu – týsinikti qadam. Biraq úzaq merzimde búl aghymdy túraqtandyru – strategiyalyq qater.

Qazaqstannyng tәuelsizdigi men bolashaghy qazaq halqynyng ruhany tútastyghyna, memlekettik tilding ornyghuyna jәne ishki túraqtylyqqa tikeley baylanysty. Sondyqtan reseylik kóshi-qondy túraqtandyrmau – últtyq mýddeni qorghaudyng basty sharty.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz