سوڭعى جىلدارى ەلىمىزگە، ياعني ايتقاندا قازاقستانعا رەسەي فەدەراتسياسىنان كەلىپ جاتقان كوشى-قون اعىنى قوعامدا ۇلكەن تالقىلاۋ تۋعىزدى. اسىرەسە گەوساياسي جاعدايدىڭ كۇردەلەنۋى، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك سەبەپتەردىڭ توعىسۋى بۇل جاعدايعا جاڭا سيپات بەردى.

ءبىر جاعىنان، كورشىلەس ەلدەن اعىلعان قاشقىندار مەن سول ەلدىڭ تۇرعىندارى ەڭبەك نارىعىنا، دەموگرافياعا اسەرەتسە، ەكىنشى جاعىنان، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق، تىلدىك جانە مادەني ساياسات تۇرعىسىنان دا كوپتەگەن سۇراقتار تۋىندايدى. وسىنداي جاعدايدا «رەسەيدەن كەلىپ جاتقانداردى ەلگە تۇراقتاندىرماۋ كەرەك پە؟» دەگەن ساۋال كۇن تارتىبىنە شىقتى.

بۇل ماقالادا، اعايىندار، ءبىز وسى جاعدايدى ءار قىرىنان قاراستىرىپ، تۇراقتاندىرۋعا قارسى پىكىرىمىزدى تالداپ كورەيىك.

رەسەيدەن قازاقستانعا كوشى-قوننىڭ كۇشەيۋى ەڭ الدىمەن ۋكرايناداعى سوعىس جاعدايىمەن بايلانىستى. موبيليزاتسيادان قاشقان رەسەيلىكتەردىڭ كوپشىلىگى 2022 جىلى قازاقستانعا كەلىپ، ۋاقىتشا باسپانا تاپتى. بۇل كەزدە قازاق قوعامى ولاردى گۋمانيتارلىق تۇرعىدان تۇسىنىستىكپەن قابىلدادى. دەگەنمەن، ۇزاق مەرزىمدە بۇل قۇبىلىس ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن.

بىرىنشىدەن، رەسەي ۇكىمەتى ءوز ازاماتتارىنىڭ سىرتتاعى قوزعالىسىن ءاردايىم ساياسي ماقساتقا پايدالانۋى ىقتيمال. «ورىس الەمىن قورعاۋ» ۇعىمى قازاقستان ءۇشىن دە قاۋىپسىزدىك تاۋەكەلىن ارتتىرادى. ەگەر رەسەيلىكتەر ەلدە تۇراقتاپ قالسا، بولاشاقتا «قۇقىقتارىمىزدى قورعايمىز» دەگەن جەلەۋمەن ساياسي قىسىم جاساۋ قاۋپى بار.

ەكىنشىدەن، رەسەيلىك ميگرانتتاردىڭ كوبى — اسكەري مىندەتتەن جالتارعاندار. بۇل توپتىڭ ىشىندە راديكالدى، اگرەسسيۆتى ادامداردىڭ بولۋى مۇمكىندىگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سوندىقتان ولاردىڭ ەلدە تۇراقتانۋى ىشكى تۇراقتىلىققا قاتەر اكەلۋى ىقتيمال.

قازاقستاننىڭ باستى ستراتەگيالىق ماقساتى – مەملەكەتتىك ءتىل مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاپ، حالىقتىڭ مادەني تۇتاستىعىن نىعايتۋ. رەسەيدەن كەلىپ جاتقان اعىم قازاق حالقىنىڭ ساندىق ۇلەسىنە ىقپال ەتۋى مۇمكىن.

قازاق حالقى حح عاسىردىڭ باسىندا ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالعان جانە تاريحي تاجىريبەدەن وتكەن. 1950–1980 جىلدارى جۇرگىزىلگەن كوشى-قون ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە، سولتۇستىكتەگى كوپتەگەن ايماقتاردا قازاقتار ازشىلىق بولدى. قازىرگى تاڭدا دەموگرافيالىق تەڭگەرىم بىرتىندەپ تۇزەلىپ كەلە جاتقانىمەن، سىرتتان ءورىستىلدى اعىمنىڭ كۇشەيۋى بۇل پروتسەستى تەجەيدى.

ەگەر رەسەيلىكتەر تۇراقتاپ قالسا، كەيبىر ايماقتاردا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسى قايتادان قىسىمعا ءتۇسۋى مۇمكىن. بۇل – ەلدىڭ ءتىل ساياساتىنا، مادەني دامۋىنا كەرى اسەر ەتەتىن قاۋىپ.

كوشى-قوننىڭ تاعى ءبىر قىرى – ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك اسەرى. رەسەيدەن كەلگەندەر، اسىرەسە مەگاپوليستەردە جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇي باعاسىنىڭ شارىقتاۋىنا سەبەپ بولدى. 2022–2023 جىلدارى الماتى، استانا جانە باسقا دا قالالاردا پاتەر باعاسىنىڭ كۇرت وسۋىنە ەڭ الدىمەن ۋاقىتشا كەلگەن رەسەيلىكتەر ىقپال ەتتى.

سونىمەن قاتار، ەڭبەك نارىعىندا باسەكەلەستىك ارتتى. قاراپايىم جۇمىس ورىندارىنان باستاپ IT, قارجى سياقتى جوعارى جالاقىلى سالالارعا دەيىن رەسەيلىكتەر بەلسەندى كىردى. بۇل قازاق جاستارىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن ازايتىپ، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى كۇشەيتتى.

الەۋمەتتىك قىسىمنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى – ءبىلىم جۇيەسىندە. كەي ءبىر وڭىرلەردە مەكتەپتەردە ورىن تاپشىلىعى كۇشەيىپ، ورىس تىلىندە ءبىلىم ۇسىناتىن سىنىپتارعا سۇرانىس ءوستى. بۇل دا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن السىرەتۋ قاۋپىن ارتتىردى.

قازاقستان زايىرلى مەملەكەت بولعانىمەن، مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى. ەلدىڭ بىرتۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تىلدىك ساياساتتىڭ ورنى ايرىقشا. رەسەيدەن كەلگەندەردىڭ كوپ بولىگى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى جانە ۇيرەنۋگە ىنتاسى جوق. سونىمەن قاتار، ەلىمىزدە ارالاس قاندى وتباسىلاردىڭ كوبەيگەندىگى جانە كوبەيىپ جاتقاندىعى شىندىق. قازاق قىزى، قاسىمىزداعى وزبەك، تۇرىكمەن، تاجىك نەمەسە ءازىربايجان قىزدارىنداي ەمەس. كورىنگەن ءدىڭ وكىلدەرىنە شىعا بەرەتىندىگى شىندىق. سوندىقتان وسىلاردىڭ الدىن الۋ كەرەك

ەگەر بۇل توپ ەلدە تۇراقتاسا، قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىس السىرەيدى. مىسالى، كەيبىر ءىرى قالالاردا رەسەيلىكتەر ءوزارا قاۋىمداستىقتار قۇرىپ، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا تەك ورىس تىلىندە سويلەيدى. بۇل قوعامدى ەكىگە بولۋگە الىپ كەلەدى. وسىنى جوعارىدا جۇرگەن قۇرمەتتى بيلىك يەسى ويلاۋى قاجەت.

سونىمەن بىرگە مادەني تۇرعىدان دا ينتەگراتسيا قيىن. قازاقستاننىڭ تاريحي قۇندىلىقتارى، سالت-داستۇرلەرى مەن رۋحاني بولمىسى رەسەيلىكتەر ءۇشىن بەيتانىس. ۇزاق  مەرزىمدە بۇل ايىرماشىلىق الەۋمەتتىك بولىنۋگە جول اشادى.

قازاقستان – زاڭ ۇستەمدىگىنە نەگىزدەلگەن مەملەكەت. شەتەلدەن كەلگەن ءاربىر ازامات ەلدىڭ كوشى-قون زاڭناماسىن ساقتاۋى ءتيىس. بىراق ءىس جۇزىندە رەسەيلىكتەردىڭ كوپ بولىگى ۋاقىتشا تىركەۋ ارقىلى ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ قالىپ جاتىر. بۇل كوشى-قون جۇيەسىنىڭ السىزدىگىن كورسەتەدى.

ەلدە تۇراقتاندىرماۋ ساياساتى زاڭدى قاتاڭ ساقتاۋدان باستالۋى كەرەك:

ۋاقىتشا تىركەۋ مەرزىمىن قاتاڭ شەكتەۋ;

ەڭبەك رۇقساتىن الۋ شارتتارىن كۇشەيتۋ;

قوعامدىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان ارنايى تەكسەرۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ;

تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات بەرۋ ءتارتىبىن قاتاڭداتۋ.

وسىنداي شارالار قازاقستاننىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىن قورعاۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنە كوز جۇگىرتسەك، كوشى-قون پروبلەماسى  بارلىعى ساقتىقپەن قارايدى. مىسالى، جاپونيا ۇلتتىق سايكەستىكتى ساقتاۋ ءۇشىن يمميگراتسياعا وتە قاتاڭ شەكتەۋلەر قويادى. بالتىق ەلدەرى – لاتۆيا، ەستونيا – پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەن كەلگەن ميگرانتتارعا ازاماتتىق بەرۋدە قاتاڭ تالاپ قويىپ وتىر.

بۇل ەلدەردىڭ ماقساتى – ۇلتتىق ءتىلىن، مادەنيەتىن، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ. قازاقستان دا وسى تاجىريبەدەن ساباق الىپ، كورشىلەس ەلدەن كەلەتىن اعىمعا قاتىستى ۇستانىمىن ايقىنداۋى ءتيىس.

قازاقستان ءۇشىن باسىمدىق – ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى نىعايتۋ، دەموگرافيالىق ءوسىمدى قولداۋ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ. رەسەيدەن كەلىپ جاتقان اعىمدى ەلگە تۇراقتاندىرۋ وسى ماقساتتارعا قايشى كەلەدى.

«رەسەيدەن كەلىپ جاتقانداردى ەلگە تۇراقتاندىرماۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىمىزدىڭ نەگىزىندە ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن، دەموگرافيالىق تەپە-تەڭدىگىن، الەۋمەتتىك تۇراقتىلىعىن جانە مادەني سايكەستىگىن  قورعاۋ ماقساتى جاتىر. قىسقا مەرزىمدە گۋمانيتارلىق قولداۋ كورسەتۋ – تۇسىنىكتى قادام. بىراق ۇزاق مەرزىمدە بۇل اعىمدى تۇراقتاندىرۋ – ستراتەگيالىق قاتەر.

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بولاشاعى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورنىعۋىنا جانە ىشكى تۇراقتىلىققا تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان رەسەيلىك كوشى-قوندى تۇراقتاندىرماۋ – ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدىڭ باستى شارتى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz