Өнер саудаға түскендiктен бе, көзi қырағы, сөзi өткiр, iсi басым көп талант тасада жүр. Бұдан келiп заманның заңғар туындылары жайбасар қоғамнан аса алмай, жар астында қалып қойып жатады. Сондықтан салиқалы өнердi саралап, қылқаламның бояуын өзiнше саптап жүрген азаматтарды iздестiрдiк. Осы орайда сөз өнерiн суретпен алмастырған Ерсайын ЖАПАҚ мырзаны сәтi түсiп, сәрсенбiдегi сұхбатқа шақырдық.

Ерсайын мырза, салған суреттерiңiз бiз бiлетiн сурет өнерiне ұқсамай-ды. Тiптi бiр қарағанда, майлы бояумен салынған картиналарды көрiп әдеттенген қарапайым жұрт түсiне бермейтiн сияқты. Әрине, көзi ашықтары IХ ғасырдағы «модернистiк» ағымға елiктеудi жазбай таниды. Естуiмiзше, сiздiң мамандығыңыз ­- журналист. Ал қаламсапты қыл қаламға алмастыруыңызға не себеп болды?

Өнер саудаға түскендiктен бе, көзi қырағы, сөзi өткiр, iсi басым көп талант тасада жүр. Бұдан келiп заманның заңғар туындылары жайбасар қоғамнан аса алмай, жар астында қалып қойып жатады. Сондықтан салиқалы өнердi саралап, қылқаламның бояуын өзiнше саптап жүрген азаматтарды iздестiрдiк. Осы орайда сөз өнерiн суретпен алмастырған Ерсайын ЖАПАҚ мырзаны сәтi түсiп, сәрсенбiдегi сұхбатқа шақырдық.

Ерсайын мырза, салған суреттерiңiз бiз бiлетiн сурет өнерiне ұқсамай-ды. Тiптi бiр қарағанда, майлы бояумен салынған картиналарды көрiп әдеттенген қарапайым жұрт түсiне бермейтiн сияқты. Әрине, көзi ашықтары IХ ғасырдағы «модернистiк» ағымға елiктеудi жазбай таниды. Естуiмiзше, сiздiң мамандығыңыз ­- журналист. Ал қаламсапты қыл қаламға алмастыруыңызға не себеп болды?

- Әскери борышыңды өтеп, үйге қайтуыңа алты ай қалғанда, өз еркiңмен қолтаңба қалдыруға мүмкiндiк бередi ғой. Сонда мен әйнекке салынған суреттi қиып алып, басқа әйнекке әдемiлеп жабыстыратын өнер түрi мозаикамен айналыстым. Ауылға қайтып келген соң да аудандық мәдениет бөлiмiнiң жанындағы суретшiлiк қызметке орналастым. Одан соң ҚазҰУ-дың журналистика факуль­тетiне түстiм. Сол студенттiк сәттен бастап, өнер тақырыбына қалам тарттым. Көбiне суретшiлер жөнiнде жазып жүрдiм. Содан соң Қажытай аға Iлиясов редакторлық еткен «Астана дауысы» газетiне қызметке орналас­тым. Өнер мен мәдениет тақырыбы жайында жазу маған бұйырғандықтан, өнер адамдарымен етене араласып, көрмелерге жиi бар­ған соң ба, бейнелеу өнерiне қатты құмарт­тым. Аяғында газет-журналды тастап, бiр­жола суретшiлiкке бет бұрдым.

- Әр сурет алуан ойдың арқауынан туындағандықтан, әрқайсысы өзiнше сыр шерт­пей ме? Ал сiз суреттеген бейне­лер қоғамның қай қырын әшкерелейдi? Әлемге аты мәлiм атақты суретшiлердiң қайсысына елiктейсiз?

- Асан қайғы «Күн қаласын» аңсаса, Әбу Насыр әл-Фараби «Бақытты қала тұрғындары» деп еңбек жазып кеткен ғой. Мен де сол сияқты, өзiмдiк мақсат‑бағытымды «Мамыражай» деп атадым. Қоғамда «қой үстiне бозторғай жұмыртқалайтын заман орнаса» екен деп тiлеймiн. Әлемдiк суретшiлерден Ван Гог, орыс импрессионистерiнен Константин Королин, Куприн, өзiмiзден Айша Ғалымбаева, Гүлфайрус Исмаилова, Сәкен Ғұмаровтарға елiк­теймiн. Сабыр Мәмбеевтiң кеңiстiктi қабылдайтын мозаикаларына, қазақтың бүкiл этнографиялық коллажын жасап кеткен Әбiлхан Қастеевке елiтемiн.

- «Қара шаршы - Черный квадрат» туындысындағы төртбұрыш - аты шыққан Малеевичтiң картинасы да бiр көрген адамға бейтаныс сияқты туынды. Бiрақ ондағы философия сыры тереңде жатыр. Сiздiң суреттерiңiзде қандай филосо­фия­лық мазмұн бар?

- Өзiңiз айтып отырған Малеевич пен Канденский, Марк Шагалдар - суперматистiк үлгiден бастап орыс авангардының негiзiн салған көшбасшылар. Бiзде соларға елiктеп абстрактылы авангардтық картиналар сала бастадық қой. Дегенмен еңбектерiмiздi ұлт­тық нақышқа негiздеп жазудамыз. Қазақта скульптура болмаған дейдi. Ал ата-бабамыздың тасқа қашап кеткен бейнелерiн қайда қоямыз? Абстракциялы өнердi де жоққа шығарады, сонда киiзге ойылып басылған геометриялық ою‑өрнектердi неге айтпаймыз? Сырмақтағы, кiлемдегi бедерлердiң астарында алуан ой жатқан жоқ па? Бiз, бар болғаны, көшпендi кезеңдегi өнердi өзiндiк үлгiмен дамытып жатырмыз.

- Суреттерiңiздi Қазақстаннан тыс елдерге апарып таныстырудың мүмкiндiгi болды ма?

- «КазЭкспо» бiрлестiгi 1998 жылы Португалияда көрмемдi өткiзiп бердi, төрт картинамды апардым. Биыл «Ұлар» галереясының ұйымдастыруымен Литваның Вильнюс қаласында жәрмеңкеге қатысып қайттым. Екi картинамның әрқайсысы екi мың эвродан сол жерде сатылып кеттi. Шетелде өтетiн көрмелерге барсаң, өнердiң қайнап жатқанын аңғарасың. Әртүрлi сыншылар, өнертанушылармен танысасың.

- Кеңестiк кезеңнiң оқуы өтiп кеткен, оның бер жағында өздерiнен басқа ешкiмдi мо­йындамайтын суретшi ағаларыңыз «бөтен» ойдағы жаңа буындағы қыл қалам ұстағандарды күндейдi. Сол ағаларыңыздың сынымен келiсiсесiз бе?

- Кеңестiк кезеңде бiлiм алып, классикамен ғана айналысатын суретшiлер абстракцияға батыстан келген деп қырын қарайды. Бiрақ әлемнiң түкпiр-түкпiрiнде қаншама су­рет­шiлер бар. Солардың қайсыбiрiнiң талабына қолбайлау бола алады дейсiз. Өнер деген қандай жолмен болса да, дамуы керек. Өнерде бәсекелестiк пайда болған жағдайда ғана халық оны сұрыптайтын болады. Сонда ғана мыңнан тұлпар озып шығады. Мәселен, Алпысбай Қазығұловтың суреттерi де абстракциялы болып табылады. Бiрақ оның өнерiн жұрт қабылдап жатыр ғой. Сол сияқты, реализмнен абстракцияға бет бұрғандардан Табылды Мұқатов, Марат Бекеевтер бар. Ең бастысы, олардың туындыларында өзiндiк үйлесiм мен бояу және тiл бар. Әлем мойындамаса, Есiмғали Жұманов та Қытайға барып, қаламынан туған туындысымен дүркi­ретiп қайтпас едi ғой. Бiзде бiр жаман әдет бар, бiреу көзге көрiнiп қалса болды, аяғынан шалып шыға келемiз. Бүйте берсек, өнер мүлде дамымай, тоқырауға ұшырайды.

- Бiздiң суретшiлердiң туындыларына көбiне шетел азаматтарының қызығушылығы артатын көрiнедi. Ал қазақ азаматтары өз елiнде естiп көрмеген сурет­шiлердiң картинасын барған жерiнен көрiп таң-тамаша болып келедi. Осының себебi неде деп ойлайсыз?

- Бейнелеу өнерiнiң де түрлерi көп қой. Мiне, соларды қаржылай қолдайтын меценаттар жоқ. Ресейде ХХ ғасырдың өзiнде «Голубая мечта», «Бубной валет» сынды мүдделес суретшiлердiң түрлi клубтары қалыптасқан. Третьяков, Шукин, Мамонтов сияқты атақты саудагерлер соларды қолдап, жағдайларын жасаған. Бiзде сондай жеке адамдардан қолдаушылық жоқ. Туындыларымызды «Сорос» сияқты шетелдiк қорлар ғана дәрiптейдi. Өзiмiзде естiмеген сурет­шiлердi шетелге барғанда ғана естiп бiле­тiндерi сондықтан. Алматыда қазiргi заман­ғы өнер мұражайы да жоқ. Мысалы, Парижде «Джордж Пампэду» деген мәдениет орталығы бар. Оны сол Францияда 1969-74 аралығында президент болған адам құрған. Iшiнде галерея, кiтапхана дейсiз бе, бәрi бар. Көрдiңiз бе, олардың президентi өзi бастап, өнерге бетбұрыс жасаған. Сол ғимарат өнердiң Меккесiне айналғандықтан, Парижге барғандар соқпай кетпейтiн көрiнедi. Бiзде мәдени байланысты орнататын сондай орталықтар - жоқтың қасы.

- Бiзде балет пен сурет өнерi тек элитаға арналып кеттi деген пiкiр бар. Осы қос өнер қазақтың қанына толық сiңiсе алмай отыр ма, әлде қара халықтың қалтасын көтере алмай келе ме?

- Бiзде тұрмысты сана билеп кеткен­дiктен, жұрт ең бiрiншi жейтiн тамағын ойлайды. Еуропа жұрты ондай шараларға билеттi ерте алып тұрып, дайындалады. Се­бебi, олардың зейнетақысы, жалақысы жете­дi. Сондықтан әуелi елдiң әлеуметтiк жағдайын көтермейiнше, мәдениет өркен­демейдi.

- Суретшiлердiң шеберханада шаң басып жатқан еңбегiн көрiп, iшiң ашиды. Өздерiнен сұрасаң, «қолда бар алтынның қадiрi жоқтығын» айтады. Бұл рухани құндылықты кейiнге сырған жайбасар жүйенiң салдарынан емес пе?

- Мәдениеттiң құлағын ұстап отырған шенеунiктер өнер адамдарының жай-күйiне алаңдаушылық бiлдiрмей отыр. Өзбекәлi Жәнiбеков пен Iлияс Омаровтар министр бол­ған уақытында өнер адамдарына хат жазып тұратын. Жазбай кеткен адамдардың қаламына алаңдаушылық бiлдiрiп, берген тапсырмасына қаламақы төлейтiн. Мысалы, Эрмитажда көптеген мұраларымыз сақтаулы. Сондай-ақ, атақты суретшi ғалымымыз Шоқан Уәлихановтың екi жүзге тарта акварельдiк суреттерi Санкт-Петербордағы Салтыков-Шедрин кiтапханасында тұрса, Омбы мұрағаттарында да талай мұралары жатыр. Мәдениет министрлiгiне соларды неге қаузамас­қа?

Ауылдағы клубтардың қабырғасына салынған картиналардың артында төрт мың рубль деген сияқты құны жазылып тұратын. Бiр кездегi өнер адамдарының қалтасының қалың болғанын содан саралай берiңiз. Суретшiлерге үймен қоса шеберхана да қосып берген. Қазiргiлерге осыны айтсаң, ақша жоқтығын сылтау етедi. Ал газет-журналды ашып қалсаң, миллиардтап тартыл­ған инвестиция мен миллиондап түскен қаржыны көрiп, iшегiңдi тартасың. Сол қыруар қаржының есебiнен Мәдениет министрлiгi жанынан қор ашып, кен байлығымыздың арқасында пайдаға белшесiнен батқан шетел­дiк азаматтарға сол қорға ақша бөлесiң деп неге талап қоймасқа? Назарбаевтың өзi инвес­торлармен бас қосқанда: «Бiз сiздерге көмек­тестiк, ендi сiздер бiзге қол ұштарыңызды беруге тиiссiздер», - дегендi айтты. Соны құрғақ айтып қана қоймай, талап ету керек едi. Жуырда интернеттен Ресей қазақтарының қазақ тiлiнiң құрып бара жатқанына алаңдаушылық бiлдiрiп жатқанын оқыдым. Бiздегi ассамблеяға енген диаспоралардың әрқайсысының театрлары мен мектептерi бар. Ал миллиондаған қазақ шоғырланған Ресейде бiрде-бiр қазақ мектебi жоқ екен. Мемлекет басшысы осыны талап етiп, нота жазсыншы, олар өздерi үшiн қабылдар едi. Тiптi ол жақтағы қандас - бизнесмендер мемлекет осыларды жүзеге асырса, қаржы бөлетiн­дiктерiн де айтып отыр. Осыны пайдаланып, бiлiм министрi қазақ тiлiндегi оқу-құралдарды тасымалдап, сол жерден театр, балабақшалар неге ашпасқа? «Сен тимесең, мен тимен, бадырақ көз» дегенге салып отыр.

- Ал «жiгiтке жетi өнер де аз» дегендей, ән жазуға да машықтығыңыз бар деп естiдiк. Сiз шығарған әндердiң орындаушылары кiм?

- Алғаш жазған «Наурыз» атты әнiмдi «Үркер» тобы орындап шықты. Азамат Нәдiрбеков деген әншi бiрнеше әнiмдi айтып жүр. Сол екеумiз бiрiгiп альбом шығарсақ деп жүрмiз. Ұлықбек Есдәулет, Сейiтқали Нұржанов, Бауыржан Қарабеков, Ғалым Жайлыбаевтың сөздерiне ән шығарғаным бар. Сөзiн де, әнiн де өзiм жазған шығармаларым да жоқ емес.

- Өнер жайлы әңгiмемiздiң басын сәл саясатқа бұрсақ. Өйткенi шығармашылық иесi қоғамның кез келген тұсын жадына түйедi. Мәселен, көршi Қытай мемлеке­тiнiң жер сұрап жатқаны жөнiнде ақпараттан хабарыңыз бар ма? Ал Ассамблея арқылы ұсынылған президенттiң «ұлт бiрлiгi» доктринасы бiздiң жерге көз тiккен­­дердiң тайраңдауына алып келмей ме?

- Бүгiн жерiңдi сұраса, ертең елiңдi сұрауы әбден мүмкiн. Дауы бiтпей келе жат­қан «Шаңырақ» пен «Бақай» оқиғасы өзiмiз­дiң жерге жарымағандығымыздан туындады емес пе? Мысалы, сол Қытайда өнiм ал­майы­нша, шаруаға ешқандай салық төлет­пейдi екен. Ал бiзде ауа райына байланысты егiн шықпай қалса да, салықты сұрап бүйiр­ден тұқыртады. Халықпен санаспайды. Өзi­мiз­дiң азық-түлiктi өркендететiн кәсiпкер­лердi шөкiмдей жерге жарытпай отырып, өз­генi жарылқағаны не теңi?!

- Ауыл шаруашылығы демекшi, министр Ақылбек Күрiшбаевты елiмiзде рекордтық астық өндiрдi деп марапатқа ұсынып жатыр. «Байдың малын байғұс қыз­ғанады» демеңiз. Десе де, қар астында қараусыз қалған қыруар астықтың кесi­рiнен дүкендегi нан-тоқаш қымбаттады.

- Бiздiң министрлер ауылшаруашылық дақылдарын сақтайтын логистикалық орталықтар құрдық деп жар салып едi. Бiрақ соларды құрғаны шын болса, қаншама астық нелiктен қар астында қалды? Осыған таңым бар. Қалған астықты келесi жылғы тұқымға сатпаса, әйтпесе түкке де жарамайды. Бұл - министрдiң салғырттығы.

- Бiр‑екi күн қалған он жетiншi желтоқсанды көпшiлiктiң алақанын ысқылап күтiп отырған түрi бар. Осыған орай жоғары би­лiктiң де жоспары жоқ емес қой. Өзiңiздiң зерделеуiңiзше, осы жолғы арбаудың түрi қандай болатын тәрiздi? Мұхтар аға Шаханов бастаған ұлт жанашырларының үндеуiне қол қойдыңыз ба?

- Мен Шахановтың үндеуiне қол қойған жоқпын. Дегенмен революциядан гөрi, бейбiтшiлiк жолмен келiсiмге келгенге не жетсiн...

- Оған халықпен санаспай отырған билiктiң әрекетiн қайда қоясыз?

- Әйтеуiр, аяғы қантөгiске ұласып кетпесе екен деймiн. Егер ақылды үкiмет болса, бас жарып, көз шығармай, халықпен жұптасып жұмыс жасайтын мәмiлеге келедi.

Динар КАМИЛОВА,

«D»

«Общественная позиция»

(проект «DAT» № 11 (36) от 15 декабря 2009 г.