Тұрсын Жұртбай. «Ұраным – Алаш!..». Үшінші кітаптың жалғасы

М.Әуезов (жалғасы): «Бұл талқылауда сөйлеуге мен де дайындаламын. Сонда өзімнің де қателіктеріме тоқталамын. «Өзінің қателіктерін мойындамайды»,– деп Мәлік жалған айтты. Ғылым академиясындағы, Тіл және әдебиет институтындағы, Жазушылар Одағындағы талқылауларда қателіктерімді ашық мойындаған болатынмын. ...1922 жылғы «Шолпан» журналындағы батырлар жыры жөніндегі мақаламның шыққандығы мүлдем есімде қалмапты. Егер Қобыланды туралы болса, онда оның Иван Грозныйға қарсы жорығы болуы тиіс. Мақала бір басқа, ал таралмаған, авторлық данасы да алынбаған кітаптың жөні бір басқа».

Кеңес Одағының Батыры болғанымен де М.Ғабдуллин әдебиет пен ғылым майданының батыры емес болатын. Сондықтан да С.Мұқановқа тиесілі еркіндік оған тиесілі емес еді. М.Әуезовтің өткендегі «кінәсін» отызыншы жылдардың пионерінің бетіне басуы шамданарлық іс сияқты көрінді.

М.Әуезов (жалғасы): «Ал сіз 1932 жылғы оқиғаға сілтеме жасағанда соның қаншалықты орынды екенін ескеруге тиістісіз. Мені өрескел қателер жіберді – дегенді жиі алға тартады. Ал менің «өрескел қателерімді» есептеп көрейік. Сіз Әуезовтің фольклортанушы ғана емес, жазушы екенін де ескеріңіз. Әуезовтің екінші, негізгі еңбегін ескермеуіңіз, әділетсіздік. Әуезов жазушы ретінде эпосты игеруде ешқандай жетістікке жеткен жоқ деп ойлайсыз, сол да басыңызға келмеді ме? Мысалы мен «Айман – Шолпанды» жаздым. Онда феодалдарды күлкі еттім. Бұл комедия театрда жүз реттен астам сахнада қойылды. Ендеше Әуезовтің алашордашылдығы басым ба, халықшылдығы басым ба екен?».

Қанша оқымысты, жас мөлшері ілгері болса да М.Әуезовтің М.Ғабдуллинге бұлай зеки сөйлеуі әдепке жата ма, жоқ па? Ұстаздық тұрғысынан алсақ «Әдептен асқан» шәкіртке қатаң сөйлеуі орынды. Ал шындығына келсек бұндай еркіндік берген – Сталиннің өлімі. Әйтпесе, қанша ұстаздығы ұстаса да, М.Ғабдуллин бұл сәтте партияның тапсырмасын орындап тұрған ресми баяндамашы болатын.

М.Әуезов (жалғасы): «Бірінші томға енген Кенесары Қасымовқа берілген жағымды бағалардың барлығы да осыған дейін жарық көрген әдебиет бағдарламасынан алынды. Біз ол қателікті бұрынырақ әшкерелеуіміз керек еді, бірақ 1950 жылғы «Правда» газетіндегі мақаладан кейін де сіздің өзіңіз кіргіздіңіз ғой. Ал сіз Жұмалиевпен бірге істедіңіз – деп Әуезовті кінәлайсыз. Ал сіздің өзіңіз 1948, 1949, 1950 жылғы оқулықтарды Жұмалиевпен бірігіп жарияладыңыздар ғой, олардың да соңында Жұмалиев пен Ғабдуллиннің қолы тұр.

Менің өрескел қателіктерім болды, бірақ сол қателеріммен қоса кеңес қоғамына пайдасын тигізген еңбектерім де бар. Бірімен екіншісінің бетін бояуға, біреуімен екіншісінің бетін бүркемелеуге болмайды. Бұл әділетсіздік, бұл тарихи, моральдық жағынан заңсыз, сізге ондай міндетті ешкімде жүктеген жоқ. Мен қанша қате жіберсем, соншасын ғана мойындаймын, жазушылар да: Әуезов өзінің қателіктерімен қоса мынадай-мынадай жағымды істер атқарды деп айтатынына сенемін. Мен мақала жазсам, сіз оқулықтар мен бағдарламаларды жаздыңыз. Сіз жасаған программаны басшылыққа алуға барлық қазақ зиялылары міндетті болды. Ал менің мақалам – алғашқы талпыныс, шағын зерттеу ғана болатын. Мен бұл арқылы өзімнің кінәмді кеміткім келмейді, бірақ та әр кім өзі қателігін өзі әділ сынасын».

Шындығында да, «әділетсіз, тарихи және моральдық тұрғыдан заңсыз мұндай міндетті» кімнің жүктегені М.Әуезовке мәлім еді. Бұл сұрақты қойғызып отырған – «дәрігерлер ісінің» ақталуға бет алғаны бағыты еді.

М.Әуезов (жалғасы): «Бұл реттен алғанда мен «Қобыланды» пьесасына өзгерістер енгіздім. Енді ол шапқыншы емес, өз отанын жаудан қорғаушы. Бұл пьеса орысшаға аударылды. Бұл пьеса халықтық эпостың негізінде халықтың мүддесін көрсеткені үшін де Франко атындағы театрда қойылуы үшін және ақталатындай сылтауы да бар еді. Украин тіліне де тәржімаланып жатыр. Сұлтандарға қарсы күресті бейнелейтін «Бекет» жырында орыс тұтқынын әйелі арқылы босатса, менің пьесамда Бекет орыстың саяси тұтқынын өзі босатады. Демек менің көркемдік ұстанымым – халықтық ұстаным, қазіргі талапқа сай. 1916 – 1932 жылдар арасындағы Әуезовтің «Еңлік – Кебегі» керітартпашыл еді, ал кейінгі нұсқада ол халықтың мұңын жоқтайды. Осыны да Әуезовтің ұлтшылдығы дейміз бе? Керісінше, кейбір жазушылардың шығармаларына қарағанда мұнда ол тарихи жағынан дұрыс, маркстік, халықтық ұстанымда жазылған. Бұған қалай үндемей қаласыздар? Әсіресе Жазушылар Одағынан пікір күтем, өйткені менің уақытым тек қана тіл және әдебиет институтында ғана өтпейді, жазушы ретінде – Жазушылар Одағының ішінде өтеді. Әлде жазушы ағайындар бұған да көздерін жұмып қарай ма?».

Орталық комитет оның бұл өкпесінің орынын араға екі ай салып барып еселей толтырды. Жазушылардың пікірі сол кезде шынымен де демеу болды.

М.Әуезов (жалғасы): «Басқа мәселелерді орағытып өтіп, ертеректегі зерттеулеріме тоқтала кетейін. Менің өзімнің қателігімді 1939 жылы жібердім. Мәлік өзінің баяндамасында Сейфуллинді, Тоғжановты, Тәжібаевті атады. Ал 39-жылға дейін оқулық болып па еді? 39-жылға дейін біз оқулықтан оқыдық па? 38-жылға дейін халыққа жат ұстаным болды, ал одан кейін сана ағымы басталды. 39-жылы Қобыланды туралы бәрі жазды, оның ішінде Әуезов те бар. 39-жылдан кейін ештеңе жазған жоқ, тек антологиядағы қысқаша түсінік қана бар. Ал сіз Әуезов осындай қателіктерді жіберді дейсіз. Мұндай болмашы деректі қалай саудалауға болады? Сіз ғылым кандидатысыз. Бұл тұрғыдан алғанда сіз идеялық төзімділік танытуыңыз керек, ендеше Әуезовті неге түзетпедіңіз? Жолдастар! Оқу ағарту министрлігі 1948 жылы 19-мамыр күні Мәлік Ғабдуллин құрастырған оқу программасын бекітті, қазақ әдебиеті тарихының бірінші томындағы Қобыланды батыр, Ер Сайын және басқалар туралы деректер, тіпті тұрмыс-салт жырлары да сол программаның негізінде жасалды. Сөйте тұрып Әуезовті сынайды...».

Иә, сынады. Ал бұған оның тұрақты сыншысы Сәбит Мұқанов қалай қарады?

Мұқанов: «Талқылау бізге екі түрлі міндет қойды. Біріншісі, біздің зерттеушілеріміздің, әдебиеттанушыларымыздың, жазушыларымыздың әр кезде жіберген қателіктерінен арылу. Екінші, сол қателіктерді жоюдың жолын іздестіру. Біз осыған жауап беруіміз керек. Ал Ғабдуллин жолдастың баяндамасын тыңдағанда: «Мешкей деген жақсы атақ емес» деген мәтел есіме түседі. Ұлтшылдық қателіктердің бар екені рас, алайда, орайы келсін, келмесін ұлтшыл әркімге ұлтшыл атағын таға беруге болмайды. Таяуда «Литературная газетадағы» мақаласында Фадеев Украина мен Қазақстанда ұлтшылдық бар деді. Мұндай айып тағуға желеу бергеніміз ұят. Фадеев жала жауып отырған жоқ, саяси астары бар ондай қателерді әр кезде жібердік, соны дер кезінде ешкімнің бетіне қарамастан большевиктік турашылдықпен әшкерелеп отыруға тиіспіз. Мәлік бұл турасында, соның ішінде мен жөнінде де дұрыс айтты. Батырлардың барлық іс-әрекетін ақтап шыққан Демьян Бедныйдың «Батырлар» пьесасын «Правда» газеті кезінде қатты сынады. Мен де сол жолмен кетіп, барлық батырларды халық өкілі етіп жіберіппін. Екінші, Сталин жолдас өзінің атақты сөзінде орыс мемлекетіне, орыс мәдениетіне еңбегі сіңген асыл адамдардың аттарын атап бергеніне еліктеп, менің де қазақ батырларын тізбелей жөнелгенім дұрыс болмаған»,– деп келеді де әңгімені үйреншікті әдеті бойынша Әуезовке бұрады.

Ол өмірінде бірінші рет ұлтшыл дегенді байқап қолдану керектігін орынды ескертті. Оның бірінші себебі: «Правда» газетінде жарияланған мақаладан кейін соның қатарында өзі де ілініп кетуі мүмкін еді. Ал өзіне тағылған айыпты Бедный мен Сталинге оп-оңай сүйей салды. Ол екеуіне қарсы сөз өтпейтін және бұл кезде (2-көкек) Сталин де өмірден өтіп еді.

Мұқанов (жалғасы): «Осында отырғандарға мынаны ескерте кеткім келеді: 1951 жылы Абайдың әдеби мектебі туралы талқылау өтті, мәселе турасынан әділ қойылса да, кейбір жолдастар мұны партиялық сыннан көрі жекелеген топтардың өзара күресіне айналдырып жіберді. Бір-бірімізді осылай мүйіздей берсек, масқара боламыз. Мәліктің баяндамасында да біреуінің қатесін баса, екіншісінің қатесін жеңілдете көрсеткен осындай топшылдықтың сарыны байқалып қалғаны маған ұнамайды. Тәжібаевтің кімді қостайтынын білмеймін, ал менің өзім ешқандай топта жоқпын (Тәжібаев: Мен де сол топшылдық болмасын деймін). Өзіміздің де, өзгенің де қатесін аша отырып, ортақ тіл табысайық. Жолдас Әуезов, бар қателікті мектепке арналған оқу бағдарламасына аударып, бірінші томда жіберілген қателікті кішірейтуге болмайды. Өзгенің қатесін көрсету арқылы өз қатеңді бүркемелеп қалма (Әуезов: Алайда оны да көрсету керек). Ешкімнің де қатесін жасырмауға тиіспіз.

Екі мәселені ажыратуға тиіспіз. Кенесарыны талқылағанда мен: түйедей болсын, түймедей болсын, қылмыстың аты – қылмыс дегенім бар. Бірақ түймедейдің аты – түймедей. Мысалы, Кенесарыға қатысты Оңдасыновтың да аты аталып қалды. Ал оны осы тақырыпты арнайы зерттеген халық жауы Бекмахановпен теңестіруге бола ма? Мәселен, менің кітабымда Кенесары жөнінде пікір бар, бұл менің қателігім, әрине. Алайда мен Кенесары, не эпос, не Едіге туралы арнайы зерттеу жазғамын жоқ қой. Кездейсоқ қате мен ұршықша иіріліп келген қателікті ажыратуға тиіспіз».

Иә, «Правда» газетіндегі мақала және «дәрігерлердің әшкереленген ісі» С.Мұқановтың да жүрегін сескендірген. Ол бұрынғыдай ашық шабуылға шықпай, өзінің жеке басын қауіпсіздендіруге бет алғаны байқалады.

Мұқанов (жалғасы): «Енді бірнеше ұсыныс білдіремін. Ғабит дұрыс айтады, эпос туралы пікір білдіргенде оның нұсқаларын салыстыра талдаған жөн еді. Жұрттың бәрі оның қанша нұсқасы бар екенін біле бермейді. Сондықтан да Мәлік эпостың жиырма нұсқасы болса, соның қайсысы төңкерісшіл, қайсысы халықшыл, қайсысы халыққа жат, соны жіктеп талдауы керек еді. Эпостар ХІІІ ғасырда пайда болып, келе-келе әр тап өзіне ыңғайлап жаңғыртты, қай таптың өкілі қай кезде қандай өзгерістер енгізді, ашып көрсеткені дұрыс еді. Феодалдық эпос деген не, оның қай жері феодалдық, қай жері халықтық, бұл мәселе Ғабдуллин жолдас, сіздің баяндамаңызда қамтылмаған. Әуезов: классиктерді орынды пайдалана білу керек – деп дұрыс айтады. Мысалы, Маркс: «Илиада» мифтік заманда өмірге келгендіктен де, ол аңызға құрылған – дейді. Сондықтан да эпостардың барлығын «халыққа жат» деуге болмайды. Жиынтық нұсқаларды жасауға болады. Мысалы біз «Біржан мен Сараның» айтысын солай құрастырдық. Реакциялық көріністерді алып тастадық, пайдалысын қалдырдық (Мүсірепов: Кез-келген дастанды солай істеуге болады). Әуезов жолдас орынды көрсеткеніндей, Сталин жолдастың тіл туралы классикалық еңбегінен кейін, эпостың тілі туралы үндемей кетуі дұрыс емес. Сондай-ақ, Әуезовтің эпикалық шығармаларды қазіргі жазушылар қалай пайдалануы керек – деген мәселені де қозғағаны дұрыс еді

Әуезов: Оны міндетті түрде ескеруі тиіс еді.

Ғабдуллин: Сіз эпостың даму жолын: бірінші, феодалдық қала тұсында, екінші, қазақтардың орыс бодандығын қабылдау қарсаңында және орыс бодандығына өткеннен кейінгі дәуірде туған эпостар деп жіктеуді ұсынасыз. Үшінші мәселе бізде мүлдем зерттелмеген. Онда: қандай оқиғаны суреттеген қате, қай оқиғаны дұрыс бағалау керек деген мәселе туады. Ол мәселе анықталмаса, анау неге былай, мынау неге алай деген сұрақтар туады. Әрине, бұл мәселе батыл айтылуы тиіс. Сондықтан да баяндаманың екінші бөлігін кеңейтіп, тыңдаушылардың ұсыныстарын қосып, тілектерін қанағаттандыру керек.

Моргун: Баяндаманың мақсаты не? Қазақ эпостары туралы көзқарастарды анықтау. Ал баяндама: анау анадай, мынау мынадай қателіктер жіберді – дегенге құрылған. Мұнымен қазақ эпосы туралы тұжырымды пікір айтылмайды, зерттеушілердің қателігін көрсетумен ғана шектеліп қаламыз. Сондықтан да баяндаманы кеңейтіп, қай эпос қандай деңгейде зерттелді, олардың нұсқалары қандай мазмұнда, неге баса көңіл бөлу керек, соған баса назар аударылғаны дұрыс.

Нарымбетов (Тіл және әдебиет институты): Ғабдуллин жолдастың баяндамасы негізінен дұрыс, бірақ та ішінара түзетулер енгізуі керек. Баяндамашы жалпы қазақ әдебиеттануындағы қателіктерге баға беруі тиіс еді, оның есесіне жеке адамдардың қателіктеріне әділетсіз баға берілді. Мысалы, баяндамашы: Мұқановтың эпос туралы арнайы зерттеуі жоқ деп үстірт өте шықты, менің ойымша олай емес. Сонымен қатар тек қана қазақ әдебиетшілеріне ғана тоқталды. Мәскеу мен Қазан ғалымдарының қазақ эпосы туралы диссертациялық жұмыстары аталмады. Мысалы, Орловтың, Смирнованың қателіктері неге айтылмады. Егер қателіктері жоқ болса, олардың сіңірген еңбектерін, Смирнованың қазақ эпостарын марксизм тұрғысынан зерттегенін неге анық атамайды? Смирнованың мақаласы орталық басылымдарда жарияланды емес пе. Жалпы, баяндамашы, қазақ эпосынан жағымды бір де бір көріністі таба алмаған, бар болса, неге көрсетпейді? «Ғылым Академиясының хабаршысының» 47, 48, 49 жылдардағы санында Смирнованың 3 мақаласы жарыса шықты, онда Абылай туралы дастандарға тоқталады (Дауыс: Пікірі дұрыс па, қате ме?) Мен теріс пікір деп есептеймін. Қабанбай мен Бөгембай туралы Мұқановтың пікірі қате дейді баяндамашы. Ендеше Смирнованың қателігі неге көрсетілмейді? Бұл әділетсіздік. Кенжебаевтың Қобыланды жөніндегі мақаласы теріске шығарылды, ендеше Сильченконың қателігі неге ескерусіз қалады? Сильченко мен Смирнова бірігіп жазған орыс тілінде жазылған оқулықтарда қазақ эпосы туралы айтылған тарауларда осы реакциялық деп отырған эпосты мақтайды. Баяндамашы бұған Сәтбаев бастырған «Едіге» дастанын қосуы керек. Сол арқылы Сәтбаев өрескел қате жіберген. Сәтбаевті неге атамаймыз? Баяндаманың толық және әділ болуы үшін осыларды қосу керек.

Сондай-ақ, баяндамашының: Әуезовтің 32-жылдан кейінгі қателігі оның 32-жылға дейінгі қателігінің жалғасы дегенге қосылмаймын. Әуезовтің 32-жылға дейінгі қателігі бір басқа, 32-жылдан кейінгі қателігі бір басқа. Егерде Мұқанов 32-жылға дейін алашордашыл болса, онда бұл оның да қателігі болып есептелмей ме? Сондықтан да Әуезовтің қателігін алашордашының емес, кеңес әдебиеттанушысының қателігі деп есептеу керек»,– деген батыл пікір білдірді.

Шындығында да, өткір де әділетті пікірдің бірі осы. Келесі шешеннің пікірі де батым шықты:

«Ер Тарғын» – халыққа жат эпос, ол қалыңдығын іздеп жорыққа аттанады. Мұнда патриархалдық-феодалдық идеяны әспеттеу бар. Ал Тәжібаевтің Мүсірепов, Әуезов сияқты жазушылардың эпикалық, тұрмыстық тақырыпты қалай игергені талдануы тиіс. Жаймурзин мен Ғабдуллин жолдастар құнды пікірлерді ескеріп, баяндамаға кіргізсін. Мұқановтың «халыққа жат эпостар» туралы пікірі сенімсіз шықты. Табыс та, қалыс та нақты дәлелге сүйенсін. Бұл біздің өткізіп отырған 4-талқымыз, сондықтан да өткен талқылаулардың тәжірибесін пайлануымыз керек. Тілтану жөніндегі талқыда біздің талқылауымызға Санжеев: «Бәрің де керемет дауласа білесіңдер, бірақ даудан әріге бармайсыңдар, сендердің сөздеріңде ғылыми негіздеу, нақты ғылыми дәлел деген мүлдем жоқ, оған бармайды екенсіңдер»,– деп өлтіре сынады. Шындығында да, біздің де ғалымдарымыздың пікір айта алатынын көрсетуге тиіспіз.

Ал, Мәлік жолдас, сіздің баяндамаңыздың көлеңкелі жағы көп. 26-бетке дейін тұтастай «әспеттеу» болып шыққан. Бәрін сызып тастайсыз. Сонда жағымды бір нәрсе жоқ па? Ақыр айтқан соң әділдік үшін ашығын айтайын. Әуезов жолдас өзінің сөзінде өзінің кітабінің шықпағандығы туралы уәж білдірді. Сіздің мұныңыз дұрыс емес. Сіз қателік жібердіңіз ғой, демек, кінәңізді ысырып тастауға ұмтылмай, оны мойындауға тиіссіз. Сіз жарияланған жоқ деп құтылғыңыз келеді, біз бала емеспіз, үлкен адамдармыз, сондықтан да баяндамада ғылыми түрде дұрыс қамтылған. Мұнда журналдар туралы көп мысал келтірілді. Сол журналдың сандары мен беттерін көрсеткенше, ұстанған бағыттарының қателіктерін неге айтпайсыздар?

Сіз, Ғабдуллин жолдас, Маркс, Энгельс, Горький деп сыпыра қолданасыз, қай жерде Горькийді, қай жерде марксизмді қолданудың шекарасын анықтағаныз жөн. Естеріңізде болсын, бұл талқылау – еркін пікір алысу екенін ұмытпауларыңыз керек... Егер бір жақты талқылай берсек, онда бұл – ұлтшылдыққа, веселовщинаға, бірыңғай сана ағымына алып келеді. Мұны ажырата білуге тиіспіз. Біз ең алдымен эпостар мен оның халықшылдығы туралы мәселені талқылап отырғанымызды естен шығармаңыздар. Эпостық шығармаларды драматургтердің қалай пайдаланғаны жөніндегі талқылауда ондағы кейбір қателерге тоқталғанбыз. Сондықтан да эпостың көркемдік, сюжеттік, стильдік, тілдік ерекшеліктеріне тоқталыңыздар. Талқылау сол үшін өткізіліп отыр».

Сөз ыңғайына қарағанда «қызыл тілді безеген» шешендердің кезекті әшкерелеуінен сескеніп, бойын тарта бастағаны аңғарылады. Әңгімені, «эпостың көркемдік, сюжеттік, стильдік, тілдік ерекшеліктеріне» қарай бұрғысы келгендігіне қарағанда Я.Рапопорттың:

«Наурыздың алғашқы күндері түрмеде пәлендей өзгеріс бола қойған жоқ, тек сол кісен, сол тергеу, тек тергеушілердің құлқынан бір түрлі селқостық, жуасу байқалды, саяси терең астарлы сұрақтар азайды»,– деп жазғанының керін бұрынғы белсенділер де ұстанса керек.

Осы қас-қабақты аңғарған М.Әуезов оңтайлы сәтте қыстырма сөзге араласады.

М.Әуезов: «Баяндамада менің қызметім толық қамтылған, соның ішінде менің жазушылығыма қатысты берілген мінездемені сызып тастауға болмай ма?

Жаймурзин: Бұл арада жазушылардың қызметтеріне баға беріліп отырған жоқ, әңгіме қазақ эпосы жөнінде болып отыр.

М.Әуезов: Егер ол шығармадағы қателік түзелсе ше?

Жауап: Онда бұл аталып өтуі тиіс.

М.Әуезов: Мен де соны қалаймын. Жаймурзин мен Ғабдуллин жолдастар әділдікті қолдауы тиіс. Осы арада айтылған Сильченко мен Смирнованың, Орловтың қателіктері де кеңінен талдануы тиіс. Өйткені олардың кітаптары да көпшілікке кең тарады. Бізге бұл тақырыптың таза болғаны керек. Біздің жазушылар да сол тұрғыдан келіп, ешкімге аяушылық білдірмеуі тиіс.

Мұқанов: Енді баяндаманың өзіне тоқталатын болсақ, оның екінші нұсқасы да пәлендей жақсарып кетпеген. Оның 16 беті жалпылама сөз, 3 беті «Қыз Жібекті» мазмұндап беруге кеткен. Дастандарды мазұндау басым. Ақынжановтың баяндамасына аз орын қалған. Бұл біз күткен баяндама емес, автордың өзінің ойларын білдірген жалпақ шешей, жаттанды сөздер. Ақынжановқа ұлтшыл дегенді жиі қолданудан бойыңды аулақ сал демекпін. Ұлтшылдық дегеніміз – бір халықтың мүддесін екінші халыққа қарсы қою. Мысалы, Әуезовтің эпос туралы пікірінен сондай ұлтшылдықты табады. Бұл арадан мен ешқандай ұлтшылдықты көріп тұрғамын жоқ. Ол қате пікір.

Тәжібаев: Мен Мұқановтың: әр кімді кінәсына қарай жазғыру керек дегенін қостаймын. Буржуазиялық-ұлтшыл дегенді әр адамға таңа беруге болмайды. Ондай кемшілктер болса нақты атау керек. Мұқанов айтқандай, эпостың 16 нұсқасына 4 бет, ал 17-нұсқасына 16 бет арнағансыз. Орыс фольклорының өмір сүруіне толық құқығы бар екен, ендеше күдікті нұсқаларға соншама назар аударудың қандай қажеттігі бар? 17-нұсқа туралы сіздің сөзіңіз жалықтырып жіберді. Содан кейін сілтемелерді қазақша алғаныңыз дұрыс болар. Мен орыс тіліне қарсы емеспін, оны бәріміз де түсіндік. Бірақ ғылыми талап үшін қазақ филологиясы туралы баяндаманың сілтемесі де қазақша алынғаны дұрыс».

Талқылаудың барысында Әуезов тағы да мінбеге көтерілді. Бұл жолы тек М.Ақынжановтың баяндамасында талданған лиро-эпостарға ғана тоқталды.

Әуезов: «Баяндаманың тақырыбының негізінен дербес үш дастанда талдауға арналғандығында тұрған еш әбестік жоқ. «Қозы Көрпеш» негізгі дастандарымыздың бірі болғандықтан да ол туралы сөз қозғамаса да болады деген жолдастар қателеседі. Оның әр нұсқасының өзіндік идеологиясы, өзіндік құбылысы мен айтары бар. Сондықтан да оның әр нұсқасын зерттеп, сіздер қайсы нұсқасын жарамды, қайсы нұсқасын зиянды деп табасыздар, соны анықтаған дұрыс. Соның ішінде жарамдысын қорытып, әдебиет саласына қойылып отырған маркстік-лениндік ұғымға сай игеруіміз қажет, «Қозы Көрпеш» оған толық татитын дастан. Ал оның іріктеліп құрастырылған нұсқасын жасау өте күрделі мәселе. Егерде «Қозы Көрпештің» барлық нұсқасын жинақтап бір ғана нұсқа жасаса, бұл қиқымды желімдеу болып шығады. Онда қиқымдап желімдеуге келмейтін көптеген жайлар бар. Мысалы, онда жастардың арасына жеңгетай, дәнекер, тілеулес болып жүретін кейіпкерлер әр нұсқада әр түрлі. Кейбір кейіпкерлер ғана емес, тілулестер де өзгеріп отырғандықтан да, олардың тағдыры да әр түрлі баяндалады. Бүгінгі баяндамашының «Қозы Көрпештің» 17 нұсқасының мазмұнын бір нұсқа ретінде араластырып талдағаны сияқты жасандылыққа алып келеді. 17 нұсқаны ұстанудан бас тартуымыз керек. Бұрын Қозы мен Баянның дұшпаны – Қодар еді, ал Ақынжанов жолдас 17-нұсқада Қодарды өзбектің саудагері етіп көрсеткенін айтты. Енді туысқан халықтың өкілін саудагер кейпінде көрсеткілеріңіз келе ме! Бұған өте сақ қарау керек (Мүсірепов: Және жырдың желісімен үйлеспейді). Дұрыс айтасың. Сонда жағымсыз кейіпкер, қанішер Қодарды туысқан халықтың өкілі етіп көрсеткілерің келе ме? «Қозы Көрпеш» дастаны әр тілде бар. Мәліктің баяндамасында туысқан халықтардың ішіндегі нұсқалардың ұмыт қалғанын айта кетуім керек. Ондай нұсқалар өзбекте, және басқа да халықтарда бар. Егерде біз оларды талқылауға қатыстырсақ, мысалы қазақ нұсқасын өзбектердің, қарақалпақтардың эпосымен салыстыра талдасақ, көптеген тың пікірлерді тыңдар едік. «Қозы Көрпеш» туралы бәрі де түсінікті деп сіз мүлдем қате тұжырым жасайсыз. Ол өте күрделі әрі қызықты шығарма. Біз халықтық және халыққа жат шығармаларды ажыратып алуға тиіспіз».

Иә, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» нағыз халықтық туынды. Ол үшін Қодарды көпес ретінде көрсетудің де қажеті жоқ. Бірақ Қозы мен Баянның баянсыз аяқталған баянды махаббатына қарсы оқымысты Қарабайлар мен Қодарлар тағы да табылды.

М.Әуезов: «Осы арада Ғабит «халықтық» деген ұғымның төңірегінде шатасып қалды. Оны анықтау оңай. «Қыз Жібек» дастанын біреу – Шайхысіләмұлы жазды, екіншісі – Шайхысіләмұлы жазған жоқ дейді. Ол Абайдың екі бет өлеңін иемденіп, күйеу баласы Хұсайын арқылы баспаға жібергенін өз көзіммен көрдім. «Айман – Шолпанды» да ол өзінің атынан шығарды. Ол «Қыз Жібектегі» қазақтардың көшін көрген де емес. Ал «Қыз Жібек» оқиғасы Қазақстанның оңтүстік-батысында өткен. Ол ешқашанда ол жақта болып көрген емес, тек 10-15 жолды жанынан қосқан. Ол халық мұрасын иемдеген нағыз әдеби ұры. Сол арқылы баспадан ақша алып отырған, ал Қазан татарлары мұны білмеген. «Қозы Көрпеш» – 6 рет, «Қыз Жібек» – 4 рет бұрын басылып шыққан, ол соған қол салып, иемденіп отыр. Орынборды да көрмеген, Алматы уезінде өмір сүрген адам «Айман – Шолпанды» қалай жазады? Ендеше неге оған авторлық құқық береміз? Олардың стильдері де әр түрлі. Оның өзі шығарған Мұхаммед пайғамбардың Алланың аянын тыңдау үшін таудағы үңгірге барғанын суреттейтін қиссаның стилі мен «Қыз Жібектің» стилін салыстырыңыздаршы. Ондай көркем дүниені жазуға оның ақындық қуаты жетпейді. Сондықтан да ол жай ғана әдеби ұры! «Айман – Шолпан» мен «Қыз Жібек» дастандарының стилі де ұқсамайды. Ендеше «Қыз Жібек» туралы айтқанда Шайхысіләмұлының айналасында шайқалып жүріп алмайық. «Қозы Көрпеш» дастанына келетін болсақ, оның бірінші нұсқасы халыққа жат. Сен ғой, Ғабиден, әкесіз жігіттің (Қозы Көрпеш – Т.Ж.) немесе әкесіне қарсы шығып, өз бетінше қалыңдық іздейтін жігіттікті (Төлеген – Т.Ж.) суреттейтін жырдың бірінші бөлімін халықшыл деп танисың. Ал осындағы Лавриттік салтты қалыптастырған феодалдық-патриархалдық идеологияны қайда қоясың. Халықтық пен, халыққа жат дүниені айыра білу қажет. Дін мен кекшілдік халыққа күштеп таңылған. Мұнда ешқандай жат идея жоқ. Үш адам адамның махаббат машақаты бұл»,– деген екіұшты емеуірінмен ойын жинақтай келіп, лиро-эпостардың шығу тарихына көшеді.

Мұхтар Әуезовтің Жүсіпбек туралы ащы да ашулы айтқан пікірі екі ойлы әсерге жетелейді. Егерде ол қағазға түсіріп, басылымға ұсынбаса, «Қыз Жібек» дастаны бүгінге жетер ме еді, жоқ па? Екіншіден көшірмешілігін автор ретінде ұсынуы назиралық дәстүрге жатпай ма, жата ма? Бұл бүгін де шешілмеген ғылыми мәселе.

М.Әуезов (жалғасы): «... Түркі қағанатының тарихи жазбалары ҮІ-ҮІІІ ғасырдан басталатынын өткен жолы айтқан болатынмын. Олардың бәрі де қағандар. Алайда ондай тұжырым жасасақ, тыңдап отырғандар бізді түркологиядан еш хабары жоқ екен деп ойлайды. Ал «хан» деген сөзді пайдаланбағанына қарап оларды халықтық сыпатқа жатқызуға бола ма? (Барлық қағандардың бәрі де хандар» деудің өзі ғылымға қарсы тәсіл, өз кеудеңді өзің оққа төсегенмен бірдей, сіз жалған ғалым, жалған ғылым иесі деген атаққа қаласыз. Қазақстанда қыпшақтардың тұсында хан болған және олардың эпостары да болған. Бұған қарап хандар ол кезде қадірсіз болған деуге келмейді. Қыпшақ хандығын Шыңғыс хан жаулап алды, ал «Алтын орданың» құрамындағы шетсіз аймақта көптеген тайпалар бас қосқан дербес қыпшақ бірлестігі болған. Қазан ханның өзі Шыңғыс ханның тұқымы. Қыпшақ тайпасы жеке өмір сүрген, Шыңғыс хан оларға шабуыл жасады, олар қорғанды.

Ал шығарманы талдауға келетін болсақ, онда баяндамашы кейіпкерлер бейнесіне, адамдардың ара қатынасына, тіл мен махаббат мәселелеріне, еңбек үрдісіне тоқталған. Баяндамашы мәселенің нақты байыбына барған, мұнда ғылыми талдау бар, бұл баяндамада әлі де өңдей түсетін құнды пікірлер бар».

Міне, алдағы кезеңде бүкілодақтық деңгейде өтуге тиісті эпостар мен лиро-эпостар туралы аса маңызды ғылыми талқылаудың алдында өткен пікір алысулар осындай еді.

Бұдан бір байқалатыны, ұлы көсемнің қазасынан кейін «буржуазиялық-ұлтшыл», «кеңес өкіметінің жауы», «идеологиялық-саяси өрескел қателік», «халық жауы» деген тіркестерді – «халықтық» деген жаймашуақ, сан мағыналы сөздің ауыстырғаны аңғарылады.

Тіпті, Сәбит Мұқановтың өзі «ұлтшылдық» дегенді сақтықпен қолдану туралы ұсыныс айтты.

(жалғасы бар)

Abai.kz