- Құрметті Шыңғыс аға! Бұл хатты сонау Москвада тұратын бір қазақ бауырыңыз жазып отыр. Өткен жылы “Литературная газетаның” 13 августағы санында басылған осы газет тілшісімен болған әңгімеңізді оқығаннан кейін, Сізбен қалайда бір тілдескім келген еді. Бірақ, сәті түспеген соң қойған болатынмын. Декабрьде Алматыда жүз берген атышулы оқиға сол тілекті қайта жаңғыртып, осы жолдарды жазуға себепші болды, - деп басталады інілік ізет тұнып тұрған үшбу хат. Бұдан әрі Айтан Нүсіпханұлы негізгі мәселеге көшіп, өзін толғандырып жүрген өткір пікірлерді ортаға салады. 
- Әңгіме - осы кездесуде Сіздің ұлт мәселесі туралы айтқан пікірлеріңіз жайында. Сіз қырғыздарды ғана емес, қазақтарды да қатты толғандырып келе жатқан аса маңызды, аса актуальды, аса шетін мәселені қозғадыңыз. Ұлттық мәдениет базасының әлсіреуі, ұлттық тілдің жұтаң тартуы Қырғызстанда қандай болса, Қазақстанда одан бір кем емес. Соңғы жылдары бірқатар қазақ қаламгерлері бұл жөнінен алаңдаушылық білдіріп, өз ойларын ортаға салды да. Бірақ, дәл Сіздей одақтық трибунадан өткір де батыл айтқан ешкім болмады. Көлгірсігенім емес. Мұны айтып отырған себебім, Сіз “шектелген зонаның” шекарасын аттадыңыз. Қымс еткенді “ұлтшылдық” деп жазғырып, осыны өздеріне кәсіп етіп, нан тауып жеп жүргендерді өлтіре, сынға алдыңыз. Ал мұндай сын ғайып болғалы қашан? Менің байқауымша, ол әлденеше ондаған жылдардың арғы жағында жерленген.
Сіздің айтқандарыңызды оқи отырып, маған мынандай бір ой келген еді. “Осы ұлт мәселесінде басқаша пікірдегілер бар ма? Бар болса, олар кімдер?” деп сұрау қойған едім өзіме өзім. Мәселен, Сіз айтқандардың көбісі – адамдар санасына ұзақ уақыт бойы орныққан қасаң ұғымдарды бұзатын басқаша пікірлер. Айтматовтың аузынан шыққан соң жұрт та осылай деп жорыған тәрізді. Ал енді осыны басқаларымыз айтсақ, басқаша пікірдегілер санатынан орын алар ма едік?! Әй, кім біледі?! “Ұлтшылдыққа қарсы күрес” дейтінді кәсібіне айналдырып алған әсіре қырағы желөкпелердің додасына түсіп кетуіміз әбден мүмкін еді ғой.
“Алматы оқиғасынан” кейін, орталық газеттерде осы оқиғаға байланысты бірқатар материалдар жарияланды. Бұл материалдарда, менің ойымша, мәселе дұрыс қойылмады. Олардың негізінде “Ұлттар ынтымағын жақсарту үшін тек ұлтшылдықпен күресу керек” деген сыңаржақ тұжырым жатты. Сізге жолдап отырған мына бір материалды КПСС-тің январь Пленумынан біраз бұрын дайындап, “Шовинизммен де күресуіміз тиіс” деген ойымды айтуым мұң-ақ екен, өзіммен бірге істеп жүрген орыс жолдастарымның төбесінен жай түскендей болды. Олардың ұғымынша, шовинизм бұдан 60-70 жыл бұрын аты-затымен тып-типыл жойылған. Сондықтан, ол бір кезең тарихта болып өткен құбылыстар қатарында ғана еске алынатын көрінеді. Өзімнің әлгі пікірімді лениндік қағидалармен дәлелдеуге тырысқан мен, ленинизмді жамылып, орыс халқын орынсыз кінәлап тұрған “ұлтшыл” болып көрінгенім даусыз еді. Бақытыма қарай, арада он неше күн өткен соң январь Пленумы ұлтшылдықтың да, шовинизмнің де кез-келген көріністерімен күресуге шақырды. Сөйтіп қызметтестермен арадағы таласымыз принципті түрде шешілгендей болды.
Мінеки, көріп отырсыз ба, Шыңғыс аға, ұлт мәселесінде бізде басқаша пікір мойындалған емес. Ол автоматты түрде ұлтшылға жатқызылып келді. Олай болса, біз енді “Осы ұлтшылдық дегеніміздің өзі не нәрсе, оның нақтылы көріністері қандай?” деген сұрақтарға келіп тірелетін сияқтымыз. Қазір Қазақстанда бұл сұраққа жауап беру қиын емес. Бізде “ұлтшылдар” алаңда жүргенде ұсталды. Ал алаңға шықпаған Сіздерде оны қалай танисыздар? Жиырмасыншы жылдардағы байшыл интеллигенцияның ұрандарын малданып жүргендер қазір ғой, әрине, жоқ. Осы күнгі “ұлтшылдардың” көбі-ақ сол өзіңіз айтқан проблемаларды көтеріп, сөзін ешқайда өткізе алмай, бая-шая боп жүргендер емес пе екен?
Қырғыздағы сияқты қазақта да ұлт мәселесінің осы күнгі проблемалары ең алдымен тілге барып саяды. Бір кездегі шешен халық болған біздің бұл күнде мақау халыққа айналып бара жатқанымыз ешкімге құпия емес. Соңғы жылдары осыны терең сезінген сіздер мен біздер, “тіл түзелмей, мін түзелмейді” деген пәтуаға келген сияқтымыз. Ендеше, тілімізді қайтіп түзейміз? Құрғақ насихат, жартыкеш шаралармен түзей аламыз ба? Қиын. Біз мәселенің келіп шығу тек-төркініне мұқият үңілсек қана оның қиындығына көз жеткізе аламыз. Менмұндалап, көзге ұрып тұрған фактілерді мойындату оңайға түспей отырғанда, “тек-төркінге” үңілу екінің бірінің дәті шыдайтын шаруа емес. Бірақ, шындықты әйтеуір біреу айтуы керек қой.
Осы арада саясаткер қозғаған мәселенің тәуелсіздік жылдарында да толықтай жүзеге аса қоймағанын мойындауымыз керек. Алғышарт жасалынған, заң қабылданған, мүмкіндік бар, бірақ өз тарапымыздан ынта кемшін. 
- Менің бағамдауымша, істің төркіні, сайып келгенде, ұлттардың өзін-өзі билеу правосына барып тіреледі. Байқайсыз ба, Сіз көтерген проблемалар қырғыз, қазақ тәрізді өз республикасында азшылыққа айналып қалған халықтарға өте-мөте тән. Халық саны аз болған соң, оның жоғарғы және маңызды органдардағы өкілдері де аз болады. Мұндай жағдайда, “Барлық ұлттарға тең мәміле жасаймыз!”, “Барлық мәселелерді одақтық мүдде тұрғысынан шешеміз!” деген ұрандармен Республика статусын алған ұлттардың өзін-өзі билеу правосын әлсірету, тіпті оны бүтіндей жоққа шығару оп-оңай.
Бұл жерде маған “Сендерге өзі, әділеттіктен басқа тағы не керек?” деп дау айтатындар да бар шығар. Иә, бізге керегі – әділеттілік. Тек сөз жүзіндегі емес, іс жүзіндегі әділеттілік. Іс жүзіндегі әділеттілікті қамтамасыз ету үшін ұлттардың өзін-өзі билеу правосын іс жүзінде жүзеге асыру қажет. Мұны В.И.Ленин ғылыми тұрғыдан мейлінше айқын дәлелдеп берген. Егер “бәріне бірдей мәміле жасау” принципімен әділеттік, теңдік орнайтын болса, онда орыс емес халықтарға автономия, республика берудің не керегі бар еді? Провинциялар мен облыстарға бөліп алып, бәріне бірдей мәміле жасай берсе болмас па еді? Осылайша басқаруға болар еді. Бірақ олай басқару әділетті сияқты болып көрінгенімен, шын мәнінде, әділетсіз болып шығар еді. Онда орыс емес халықтар ең қымбатты, ең қасиетті правосынан – мемлекеттілігі правосынан айырылар еді.
Шүкір, бізде өзін-өзі билеу правосы жүзеге асырылды. Бірақ мынандай жайтты көрмеуге бола ма? Біз Сталиннің тұсында отыз жылдай, Брежневтің тұсында жиырма жылдай культ жағдайында өмір сүріппіз. Культ болған жерде толыққанды демократия ешқашан болған емес. Ал толыққанды демократия болмаған жерде ұлттардың өзін-өзі билеу правосы, шын мәнінде, салтанат құра ала ма? Бюрократтардың адамдардың қаншама праволарын аяқасты еткенін көріп отырмыз. Солардың ішінде өзін-өзі билеу правосын құрайтын компоненттер болмауы мүмкін емес қой? Тіпті, мұндай праволардың ең бірінші кезекте құрбандыққа шалынары дәлелдеуді керек ете қояр ма екен? В.И.Ленин: “Капитализмді социализмге қайта құрып, пролетариат ұлттық езуді толық жоюға мүмкіндік жасайды, “тек – халықтың “жаратуына” сәйкес, мемлекеттердің шекараларын белгілеуге дейін, бөлініп шығуға, толық бостандықтың болуына дейін баратын салада демократияны толық жүргізген жағдайда ғана бұл мүмкіндік шындыққа айналады. Осының негізінде, өз кезегінде ұлттық араздықтың бәрін практика жүзінде мүлдем жою ісі күшейеді, ұлттардың жеделдетілген жақындасуы мен бірігуі жүзеге асады...” деп атап көрсеткен еді.
В.И.Ленин тағы да: “Ұзақ уақыт бойы езілген ұлттың жоғары дәрежеде өсіп жетілген демократиялық өзін-өзі қадірлеу сезімін тек кешегі езушілер қорламаса, оған барлық жағынан, оның ішінде мемлекет құрылысында да, іс жүзінде “өзінің” мемлекетін құру үшін де тек теңдік берсе, осы “мәдени жәрдем” буржуазияның езгісінен азат бола бастаған еңбекші бұқара үлкен және алдыңғы қатарлы социалистік ұлттармен одақтасуға, бірігуге барлық күшін салып ұмтылады” деген болатын. Шынын айтқанда, осы ғылыми тұжырымдар жанына жақпайтын орыс жолдастар бұл күнде баршылық. “Алматы оқиғасына” байланысты жарыса жазған жазғыштардың Лениннің ұлттар қатынасы туралы айтқандарынан бірде-бір үзінді келтіре алмағаны – осының айқын дәлелі. 
Жоғарыдағыларды негізге ала отырып, өз республикасында азшылыққа айналған қырғыз, қазақ халықтарының өзін-өзі билеу правосы схоластикаға ұшырады дегім келеді. Менің пайымдауымша, өз жерінде сан жағынан үлесі аз қазақ, қырғыздардың мемлекеттігі правосын толық қамтамасыз ету үшін белгілі бір заң тармақтары қажет сияқты. Қытайда арнайы заң жасалып, 1985 жылы күшіне енді. Мына Сізге жіберіп отырған мақаладағы ой-пікірлердің бірсыпырасы сол заңның негізінде алынды (мақала авторы – Уланфу – монғол ұлтынан шыққан адам, ҚКП Саяси Бюросының мүшесі, ірі қоғам қайраткері).
Мұндай заңның керек болатын себебі, өзін-өзі билеудің беделін көтеру қазіргі кезде күн тәртібінде тұрған мәселе деп білем. Орыс халқы жағынан бізге көрсетілген құрмет ең алдымен біздің бірінші дәрежелі правомызға – мелекеттік правомызға – қаратылуы тиіс. Бізбен болған қарым-қатынастың қандай екенін қалт жібермей, өлшеп отыратын “барометр” дәл осы араға орнатылған.
Құрметті Шыңғыс аға! Өзіңіз ойлаңызшы, мемлекеттік право құрметтелмеген жерде қандай сыйластық болуы мүмкін? Мұндай жағдайда ұлтаралық қатынастар: “Сен мені құрметтеуге, түсінуге міндеттісің. Ал мен сені құрметтеуге, түсінуге міндетті емеспін” деген тұрғыдан қалыптаспай ма? Қырғыз, қазақ тілі мәдениеті төңірегінде проблемалардан осындай мәміленің салқыны сезілмей ме?
Ұлт мәселесінің нендей бір проблемасын сөз ете қалсақ, бізге көбіне-көп: “...олар өздері қаламайды” дейтін дәлелсымақ қарсы қойылады. “Олар өздері балаларын қазақ балабақшасына бергісі келмейді, қазақ мектебінде оқытқысы келмейді. Олар өздері қалада тұрғысы келмейді. Олар өздері жұмысшы болғысы келмейді”, “олар өздері қазақ тілінде кітаптарды алмайды”, “олар өздері қазақ театрына бармайды”, “олар өздері, олар өздері...” деген бетбақтырмаулар осылайша жалғаса береді. Я, осы дәлелсымақтарды малданып жүгендерден: “Ширек ғасырдан астам уақыт бойы Байқоңырдан самғап жатқан ғарыш кемелеріне қазақ ұлтының әліге дейін неге міне алмай келеді?” деп сұрар болсаңыз, “олар өздері қаламайды” деп жауап беретініне шүбә келтірмеймін.
Бір қарағанда, олардың мұнысында шындық та жоқ емес тәрізді. Көп жағдайларда өзіміздің бас тартып жататынымыз да рас. Алайда, адамдарды осындай тартыншақтыққа апаратын белгілі бір атмосфера әдейі қалыптастырылған жоқ па екен? Айталық, дәл осы кезде, біздің жастарымыз қалаға келуге құлықты болмаса, олардың көз алдында қалалық болам деп тыраштанған замандастарының тұтас бір тауқыметті тағдыры тұра қалмай ма екен? Қазақ жігіті немесе қызы: “Сол қаланы қойшы” қалада бойдақ боп 5-6 жыл жатақханада, отбасылы болған соң 10-15 жыл пәтерде сергелдең боп жүрген бір танысын еске алмайды дей аламыз ба? 
Қазақ жастарының қаламай бара жатқан бір кәсібі бар. Ол – өзінің ата кәсібі – қой бағу. Ана бір жылдары менің өзімнің де шопан боп көргенім бар. Бұл кәсіп осы заманның ең машақатты жұмысына айналды. Соған қарамастан, табысы да мардымсыз. Жастарды қой бағуға тұрақтандыру үшін, соңғы он жыл ішінде республикада нендей шаралар қолданылмады десеңізші?! Тіпті, мектеп бітірген қазақ балаларына үш жылға дейін аттестатын бермей қойған кездер де болды. Ал енді осы шара орыс жастарына қолданылмады. Неге, “Қой бағу сендердің ата кәсіптерің” дейді олар бізге. Солай-ақ болсын. Бірақ мынандай эксперимент жасап көрсе не болар еді? Шопандарға осы күні төленіп жүрген 120-150 сом жалақының орнына 500-800 сом төлеп, бес жылдан соң бір әлеуметтік тексеру жүргізілсе, қой соңында жүргендердің жартысы, тіпті одан да көбі орыс ағайындар болып үлгіретініне мен шүбәланбас едім. Сол кезде оларға: “Жолдастар-ау, бұл қазақтың ата кәсібі ғой” деп көріңізші, не айтар екен?! “Ата кәсібің болса болған шығар, бірақ қазір бұл советтік кәсіп қой” дер еді олар бізге.
“Алматы оқиғасына” байланысты жарыса шулаған газеттер, енді міне январь Пленумынан кейін сап тыйылды. Неге? Себебі әлгі ұлтшылдыққа қарсы крест жорығына аттанғандардың Пленум шешімінен соң шовинизм туралы да бірдеңе айтулары керек болып отыр. Ал бұған олар тіпті де дайын емес. Алда тағы қандай әуендер естиміз, оны уақыт көрсете жатар. Ал мен қазірше сол баяғыдай бір сенім, бір күдікпен отырғанымды жасырғым келмейді.
“Ұлтшылдыққа” қарсы күрестің жеріне жете жүргізілетініне кәміл сенемін. Барлық ақпарат, барлық күш соған жұмылдырылған. Бұл шептегі шайқасқа құлшына кірісетін мамандар да баршылық. Олар бұл саладағы міндеттерін асыра орындамаса, ешқашан кем соқпайды. Оны іс жүзінде көрсетіп те жатыр. Ал шовинизммен күреске келсек, оның ойдағыдай жүргізілетіне күмәнім көп. Шовинизм көріністерімен де күресу туралы январь Пленумында айтылды. Бірақ бұқаралық насихат осындай да бір қауіп бар екенін іс жүзіндегі фактілер арқылы мойындап, оған қарсы соғыс жариялауға асығатын емес. Егер шовинистік сөз-әрекеті үшін ешкім сынға алынбайтын, жазаға тартылмайтын болса, онымен күресуге шақырған ұранның нендей құны болмақ? Әрине, сын, жаза дегендер түпкі мақсат еместігін жақсы білеміз. Бірақ істің логикасы бойынша, бұдан басқаша болуы мүмкін бе?
Құрметті Шыңғыс аға! Мен бұл хатта тек ресми насихаттың назарынан тыс қалып келе жатқан жайттарға баса көңіл аудардым. Сөз еткен проблемаларды шешуде қазақтың өзіне қатысты жағдаяттар да аз емесін, рушылдық, тоғышарлық, мансапқорлық сынды індеттерден арылуға зәру болып отырған халық екеу болса – бірі, біреу болса – өзі менің ұлтым екенін бүкіл жан-дүниеммен күйзеле отырып мойындаймын. Оның бойындағы осы кінәраттардан арылуына шамам келгенінше септігім тисе деймін. Қолға қалам алдырып, өзіңізге осы жолдарды жазуға мәжбүр еткен де сол жауапкершілік сезімнің әмірі. Осы шын ниетімді Сізге сездіре алған болсам, менің қуанышымда шек болмайды.
Шыңғыс аға! Егер мен дұрыс түсінген болсам, Сіз маған ұлт мәселесінің проблемалары хақында қатты толғанып, үлкен бір ойлардың соңында жүргендей көрінесіз. Сол ой-пікірлеріңіздің кемелдене түсуіне зәредей болса да септігі тиер ме екен деген ниетпен осы материалдарды жіберіп отырмын. Бұл – бір. Екіншіден, ерте ме, кеш пе, ұлт мәселесі хақында бір үлкен дискуссияның болары даусыз. Соған менің де өзімше күні бұрын іштей дайындалып жүрген жайым бар. Өзіңізге жолдаған мына екі материалыма аз да болса пікір білдіруге уақыт таба алсаңыз, қандай жақсы болар еді. Осыны Сізден көптен-көп өтінемін.

Құрметпен,
Айтан Нүсіпханов
(псевдоним: Айдар Базильбаев)
Москва қаласы, 7 февраль 1987 ж

Abai.kz