31 мамыр - Саяси қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу күнi. Қазақ тарихта қаншама азап тартты: арғысын айтпағанда, бергiсi - ашаршылық пен саяси қуғын-сүргiн құрбандары сол азапты жылдардың жазықсыз боздақтары. Алайда бiз жиырма жылға тақау уақыт тәуелсiз ел болып танылсақ та, осы қызыл нәубеттерге әлi күнге саяси баға бере алмай келемiз.

Неге? Кiмнен қорқамыз?

«DAT, тақсыр!» айдарының бүгiнгi қонағы тарих ғылымдарының докторы, профессор Талас Омарбеков (суретте) осы сұрақтардың жауабын тарқатады.

БІЗ ДАЙЫН ЕМЕСПІЗ

- Талас мырза, Қазақстанда 31 мамырдың «Қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу күнi» етiп белгiленгенi бәрiмiзге аян. Алайда осы атаулы күн көп жағдайда елеусiз қалып жатады. Яғни құрбандар туралы парламентте немесе үкiмет отырыстарында ауыз жарытарлық сөз айтылмайды. Кезiнде бiзбен одақтас бол­ған Өзбекстан, Украина, Грузия және Балтық жағалауы елдерi осы күнге әлдеқашан саяси бағасын берiп, аруақтарын ұлықтап қойған. Бұл құлықсыздық па, зердесiздiк пе?

31 мамыр - Саяси қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу күнi. Қазақ тарихта қаншама азап тартты: арғысын айтпағанда, бергiсi - ашаршылық пен саяси қуғын-сүргiн құрбандары сол азапты жылдардың жазықсыз боздақтары. Алайда бiз жиырма жылға тақау уақыт тәуелсiз ел болып танылсақ та, осы қызыл нәубеттерге әлi күнге саяси баға бере алмай келемiз.

Неге? Кiмнен қорқамыз?

«DAT, тақсыр!» айдарының бүгiнгi қонағы тарих ғылымдарының докторы, профессор Талас Омарбеков (суретте) осы сұрақтардың жауабын тарқатады.

БІЗ ДАЙЫН ЕМЕСПІЗ

- Талас мырза, Қазақстанда 31 мамырдың «Қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу күнi» етiп белгiленгенi бәрiмiзге аян. Алайда осы атаулы күн көп жағдайда елеусiз қалып жатады. Яғни құрбандар туралы парламентте немесе үкiмет отырыстарында ауыз жарытарлық сөз айтылмайды. Кезiнде бiзбен одақтас бол­ған Өзбекстан, Украина, Грузия және Балтық жағалауы елдерi осы күнге әлдеқашан саяси бағасын берiп, аруақтарын ұлықтап қойған. Бұл құлықсыздық па, зердесiздiк пе?

- Негiзi, кеңестiк жүйе кезiнде жасалған кез келген сая­си әрекетке тәуелсiз Қазақстан жауап беруге мiндеттi емес. Ал Өзбекстанды айтар болсақ, ол ел бiзге үлгi бола алмайды. Өйткенi «өз-ағамның» қазiргi жағдайы сол бұрынғы кеңестiк басқару жүйесiнен еш айырмасы жоқ. Қарапайым тiлмен айтқанда, сыртының жылтырағаны болмаса, Өзбекстандағы саяси жағдай бiзден де күрделi. Кәрiмовтiң бүгiнгi бейнесi бұрынғы Әмiр­-Темiр хан сияқты. Яғни жеке басқа табыну үдерiсi жүрiп жатыр. Ал Украина бастаған Еуропа халықтарын айтсақ, олар азиялық болмағандары үшiн, Кеңес Одағы кезiнде орыстармен тең құқылы өмiр сүрген.

- Айтасыз-ау, аға, жеке бас­қа табыну бiздiң Қазақстанда жоқ па екен?! Мәселен, арғы тарихымызды айтсақ, о замандары бiз хан­дарға, одан орыстың билеушiлерiне, кейiннен Коммунистiк партияға бағындық қой... Ендi «елбасы» деген едiрең шықты...

- Иә, бұл пiкiрiңiздi жоққа шығара алмаймын. Бiз де жеке басқа бағынуды, табынуды қанымызға әбден сiңiрген халықпыз. Ханға, патшаға бағындық. Осы орайда көршiлес қырғыз ағайындар жөнiнде бiр-екi пiкiр айта кетейiн. Қырғыздар тарихында ешқашан хан болмаған. Оларды манаптар басқаратын болған. Сондықтан бiзге айыр қалпақты ағайындар да үлгi бола алмайды. Жыл басындағы Қырғызстандағы демократияға ұмтылған жалпы жағдайдан кейiн, бұл ағайындардан менiң көңiлiм қалды. Ендi олар елдi басқаратын жеке тұлға болмағандықтан, билiктi парламентке ұстатпақ.

Бiздiң қуғын-сүргiн құрбандарымызға саяси баға бере алмай отырған бiр себебiмiз - тәуелсiз ел болсақ та, бiз саяси мәнi бар тарихи нәубетке баға беруге дайын емеспiз.

Қуғын-сүргiн құрбандары ғана емес, осыдан 15 жылдың алдында Алматыдан «Ашаршылық құрбандарына» арнап ескерткiш тұрғызу туралы қаулы шығып, ескерткiштiң тағантасын орнатқан. Орыны - Алматының Наурызбай мен Қабанбай көшелерiнiң қиылысындағы шағын саябақ болатын. Алайда сол тасымыз күнi бүгiнге дейiн мызғымай тұр. Жуырда «Шахнаманы» қазақша жырлаған әйгiлi жыршымыз Iзтiлеу Тұрмағамбетовтiң ұрпақтары сол саябақтан аталарына арнап ескерткiш тұрғызыпты.

Ал аштық жылдары кiм өлмедi? Әр қазақтың кем дегенде бiр, не одан да көп жақын-жәметi көз жұмды. Бiрақ елiмiздегi қалтасы қалың азаматтар сол аруақтарға арнап бiр ескерткiш орнатуға әлi сараң.

- Үкiметтiң пейiлi түспеген жұмысқа жекелеген азаматтардың назар аударма­уында да себеп бар шығар, мәселен, ашаршылық сияқты қазақ ұлтының қасiретiн жоқтау - билiкке жақпауы мүмкiн. Сiз айт­қан азаматтар мұндай ұлттық-тарихи мәселеде өз еркiмен жұмыс iстеп, «қылмыскер» болып қалудан қорқатын шығар?

- Ашаршылық - алдымен саяси мәселе емес. Ол - кеңестiк билiктiң ауылшаруашылық реформасын қате жүргiзуiнен туындаған қайғылы жағдай. Сондықтан мұның жоқтаушылары жауапқа тартыла қоймайды. Дегенмен бiздiң үкiметтiң ашаршылық құрбандарын елемей отыруында бiз бiлмейтiн құпия себеп бар болуы әбден мүмкiн...

Ашаршылық адам қолымен жасалды дегеннiң өзiнде, ол - сол кездегi Кеңес Одағын билеп отырған шенеу­нiк­тердiң қазақ сияқты ұлтты, Қазақстанның даласын, жерiн бiлмеген­дiгiнен орын алған қасiрет. Әйтпесе мұның астарында саяси мән жоқ. Жасыратыны жоқ, Кеңес Одағын билеген Ста­линнiң де, Голощекиннiң де толымды бiлiмi болмаған.

Сондықтан да өздерi жүргiзiп отырған саясаттың мәнiн жете түсiнбеген. Екеуi де қазақты бiлiмдi, отырықшы халық етемiз, жарылқаймыз деп ойлаған. Олар қазақтың даласын мал­ға бай, ет пен сүтi сарқылмайтын бұлақтай көр­дi. Сөйтiп, күштеп ұжымдастырудың өте дөрекi формасын жүргiзiп, ет дайындаудың далбаса науқанын бастаған.

ОРЫС НАДАН БОЛҒАН

- Сiздiң сөзiңiзден байқағанымыз: қазақтың бес батпан қасiретi - ашаршылыққа Совет үкiметi кiнәлi емес сияқты. Алайда бiзден басқа Одақ құрамындағы елдер сол жылдары опат болған құрбандары үшiн Ресейден құн даулап, жауапқа тартпақ ойлары бар екенiн сездiрiп жүр...

- Мен осы ашаршылық туралы тарихи шындықты зерттеу барысында, ағылшынның тарихшысы Сергей Шоуков деген ғалыммен таныстым. Екеумiздiң қорытындымыз бiреу - аштыққа басы Сталиннен басталатын тоталитарлық саясат кiнәлi. Ал қуғын-сүргiнге келер болсақ, бүкiл Одақтағы концлагерьлерде орыс ұлтының азаматтары да жатқан. Сондықтан аштыққа да, қуғын-сүргiнге де орыс ұлтын кiнәлау­дың жөнi жоқ. Олардың бар кiнәсi Қазақстанға жаппай қоныс аударулары болды. Қазақ жерiне қоныс аударған орыс шаруалары бiздiң халықтан өткен надан болған.

- Дегенмен осы жылдары қазақтың басындағы қасiреттiң басқа халықтардан ауыр болғанын жоққа шығара алмайтын шығарсыз?

- Әрине, ашаршылықтың зардабы одақтас республикалар iшiнде Қазақ­стан­ға ауыр соқты. Шығын да қазақ ұлтынан көп шықты. Өйткенi Сталин өндi­рiстi дамытуды көздеп, 1921-25 жылдары шетелден трактор жасайтын станоктар алдыртып, оларды Ресейдiң iрi қалаларына орнатты. Оған жұмысшылар шақырды. Бас-аяғы 2 миллион адам осы жұмысқа тартылды. Ендi оларды етпен қамтамасыз ету үшiн, Сталин қазақ жерiне көз тiктi. Халықты күштеп ұжымдастырып, малдарын тiрi­дей жинап, баудай қыра бастады. «Лениградское мясо», «Московское мясо» деген орталықтар сол кезде құрылған.

Жасыратыны жоқ, 1991 жыл­ға дейiн қазақтың қойы Мәс­кеудiң темiржол станцияларынан маңырап түсiп жатты. Адам шығыны мен мал шығынының тағы бiр себебi - бiздiң Ресейге отар ел болғандығымыздан. Тарихта отар елдiң жағдайы ешқашан оңған емес. Осы орайда оқырмандардың есiне ашаршылық құрбандары мен қуғын-сүргiн құрбандарының екеуi екi түрлi нәубет екенiн ашық айта кету керек. Уақыты жағынан бiр мезгiлде және бiрдей баппен жазаланғаны болмаса, себеп-салдары ұқсамайды.

Бүгiнгi үкiметтiң былықтырып отырғаны да - осы. Олар тарихқа тиiстi баға бергенде, 1930-1933 жылдардағы ашар­шы­­лықтан өлгендер мен 1937-1938 жылдардағы қуғын-сүргiн құрбандарын жалпылай «Саяси қуғын-сүргiн құрбандары» деп атап кеттi. Менiң iшiмнiң ашитыны осы ғой. Ол екеуi - мүлде екi басқа тарих.

Ашаршылық кезiнде қазақ жерiнде қазақтан басқа бiр ұлт аштықтан өлген жоқ. Ол жылдар қазаққа ғана төнген қасiрет және топас адамның қолымен жасал­ған қастандық болды. Жер бетiнен қазақты бiржола құртып жiберуге ниеттенген Совет үкiметiнiң харам саясаты. Ал 1937-1938 жылдардағы әрекет - сүт бетiндегi қаймақтарды сырып алуға қам жасалған қанды жылдар. Мен осы екi тарих туралы құпия мұрағатта және республикалық санақ басқармасында iстеген­дiк­тен толық бiлемiн.

- Қуғын-сүргiн құрбандарына күштеп ұжымдастыру мен ашаршылықтың себебiнен шетелге босқын болып кеткен қаракөздер жата ма?

- Ұжымдастыру мен ашаршылық себебiнiң баратын жерi - бiреу. Яғни екеуi де - қазақ ұлтының басындағы қасiрет. Ал осы нәубеттен көршiлес елдерге босқын болған қазақтарды бұл тiзiмге кiргiзуге болмайды. Әрине, сараңдықтан емес, жөнi солай. Өйткенi аштық пен ұжымдастыру науқанында аман-есен шетел асып кеткен болса, онда оның ұрпақтары қазiр өсiп-өнiп отыр. Ендеше, олар неге қуғын-сүргiн құрбандары болуға тиiс? Егер олар шекарада немесе елге қайтып келгеннен кейiн жазаланса, онда олар қуғын-сүргiн құрбандары бола алады. Қалай айтсақ та, кеңестiк тоталитарлық жүйе қазаққа ауыр соқты. Халықты рухани жағынан азғындатып, материалдық жағынан көп шығынға ұшыратты.

- Тарихшы ретiнде сол нәубет жылдары болған адам мен мал шығынын мөлшерлеп айта аласыз ба?

- 1930 жылдың маусым айынан 1933 жылдың маусымына дейiнгi аралықтағы ашаршылық құрбандарының жалпы саны 3 миллион 379500 адамнан асып жығылады. Мұның 1 миллионнан астамы босқын есебiнде көршi­лес елдерге кеткен. Сонда үш жыл iшiндегi нақты құрбандардың саны 2 миллион 200 мыңды құрап, халықтың 49 пайыздық өлшемiн көрсетедi. Бұдан басқа 1921-1924 жылдар аралығындағы бiрiншi аштық кезiнде 800 мыңдай адам қырылған. Бұған Азамат соғысындағы шығынды қоссақ, 1 миллионға жуық болады. Ал 1937-1938 жылдардағы саяси құрбандар саны 40 мың шамасында. Оған басқа да себептермен құрбан болғандарды, мысалы, социалистiк меншiктi қорғау заңы негiзiнде және контреволюциялық қоз­ғалыстардағы шығындарды қосқанда, 1 миллионнан тағы да асып кетедi. Кейбiр деректер бойынша, 1917-19, 1921-23, 1928, 1931-33 жылдар аралығындағы барлық зобалаңнан жалпы 4 миллион адам көз жұмған. Бұл көрсеткiшке ықтимал табиғи өсiмдi қосып есептегенде, жалпы шығын саны 10 миллионды құрайды.

Мал басының шығыны жайында айтсақ, мұрағат құжаттарында сол жылдары қазақ жерiнде 40 миллионан астам iрi-ұсақ мал болған екен. Ұжымдастырудан кейiн 4 миллион бас мал қалыпты.

РУ-ТАЙПА ТАРИХЫНАН НЕГЕ ҚОРҚАМЫЗ?

- Талас мырза, Астанада 1991 жылдан кейiнгi тарихты жазатын институт ашылыпты. Қабырғалы үлкен тарих ғылымы үшiн 19 жылдық белгiлi уақыттық тарихты жазудың не керегi бар деп ойлайсыз?

- Бiздiң Қазақ Ұлттық универси­тет студенттерiне Жапонияның «Коккайдо» университетiнiң профессоры Ямо То мырза келiп лекция оқып жатыр. Сол кiсi: «Жапон тарихшыларының үштен бiрi ғана ел тарихын жазумен айналысады. Екi бөлiгi шетелдердiң тарихын зерт­тейдi», - деген пiкiр айтты. Өйткенi олар өз елдерi­нiң тарихын бүге-шiгесiне дейiн зерттеп, зерделеп болыпты. Талас тудыратындай тарихтың ақтаңдақ жылдары мүлде жоқ екен.

Ал бiзде ше? Бiзде бүгiнгi тәуелсiз­дiктiң тарихын қойып, қазақтың қалыптасу тарихының өзi толық зерттелген жоқ. Қазақты құрайтын 45 ру-тайпа шежiресiнiң шығу төркiнi әлi анықталмаған. Бiз «Алаш» тарихи зерттеу орталығында бiраз жұмыс жасап, 30 томдық еңбек шығардық. Сонда бiр байқағаным - билiкте отырған ше­неу­нiк­тер ру-тайпа тарихынан өлердей қорқады екен. Оны өздерiмен әңгiмелес­кенде бiлдiм. Ал тәуелсiздiктен соңғы тарихты зерттеп жазуға келсек, қазақ тарихы үшiн ол да керек. Жазылсын, зерт­телсiн. Керек­тiсiн ұрпақ өздерi тауып оқиды. Бiрақ бiздiң тарихтың терең жазыла қоятынына күмәнiм бар.

- Неге?

- Өйткенi бiздiң тарихшылар «Мәдени мұра» бағдарламасымен шетелден қазақ тарихына қатысты 5 мыңға жуық құнды дүние тауыпты. Бұл көрсеткiштi президент Назарбаевтың өзi айтып отыр. Бiрақ сол жазбалар мұрағаттарда шаң басып жатыр. Ешкiм пайдаланған жоқ. Себебi, қазiргi заманда ғылыммен есi дұрыс адам айналыспайтын болды ғой. Өйткенi жалақы шайақыға жетпейдi. Сондықтан ғылыммен айналысатын ғалымдардың көбi екi-үш оқу орнында сабақ берiп, бордың шаңын жұтып жүр. Дегенмен салыстырмалы түрде айтсақ, ҚазҰУ-де ұстаздарға төленетiн жалақы бiршема жақсы. Мұны айтпай кетуге болмас. Бiрақ жағдайлары бiршама тәуiр Ұлттық университеттiң аз ғана ұстаздары үлкен тарихтың қай жыртығын жамасын? Егер бiз ғылымға бағытталған бас­қару жүйесiн өзгертпесек, қазақ тарихы ешқашан толыққанды жазылмайды.

ТАРИХҚА ҚИЯНАТ ЖАЛҒАСУДА

- Тарихта хан, батыр, билердiң iзгi iстерi жайында артында өшпес iз қалған ғой. Оны бiр-бiрден атап отырудың қажетi жоқ шығар. Осы орайда тәуелсiз Қазақстанның президентi Назарбаевтан келер ұрпаққа қандай тарих қалады деп ойлайсыз?

- Қалай айтсақ та, Нұрсұл­тан Назарбаев қазақ халқының өз алдына дербес ел болуына  еңбек сiңiріп келеді. Оны жоққа шығара алмаймын. Алайда парламенттегi үш депутаттың ол кiсiнi «ұлт көшбасшысы» мәртебесiне ұсынған идея­сы дұрыс болған жоқ. Бiрiншiден, бұл - жағымпаздық. Екiншiден, Назарбаев «ұлт көшбасшысы» емес, ол - «хан» деген мәртебеге лайық тұлға. Бiздiң тарихта хандық билiк өмiр сүрген. Қазiр Жапонияда, Ұлы­брита­нияда, Испанияда императорлық басқару жүйесi сақталған. Бiзге де сондай басқару формасы керек едi.

Қазақ - руға, жерге, жүзге бөлiнгiш халық. Сол үшiн бiзге төбеден қарап отыра­тын рухани тұлға керек. Оның қызметi - халықты ұйыстырушы болып, аты «Хан» деп аталуға тиiс. Ал басқа мемлекеттiк, қоғамдық, саяси жұмыстармен президент, министрлер айналысқаны жөн.

Жапон Императоры ешқандай мемлекеттiк мәселенi шеше алмайды. Бiрақ ол жапон халқының басын қосып, рухани тұлға қызметiн атқарып отыр. Бiздiң президент Назарбаев та - сондай лауазымға лайық адам. Сонда қазақ бiр ханға бағынып, бiрауыздылыққа келiп, рухани жағынан бiрiгетiн едi. Қысқасы, бiзге «хан» керек. Бiрақ ол мемлекет басшысы емес, ұлт басшысы қызметiн атқаруы шарт. Ал мемлекет басшысы - президент болады.

- Сiз қазақ тарихы терең зерттелмегенi жөнiнде пiкiр айттыңыз. Бiрақ кейбiр мүйiзi қарағайдай тарихшылардың кандидаттық, докторлық диссертациялары өте ұсақ тақырыпты арқау еткен жұмыс екен. Мәселен, Қазақстандағы бiр зауыттың немесе коммуналдық шаруашылықтың тарихы деген сияқты...

- Қазақстанда ғылыми атақ беру жүйесi өзiн-өзi әбден тоздырып болды. Өйткенi бұл - кеңестiк кезден қалған ескi жүйе. Мен 46 жасқа дейiн диссертация жазумен уақытым өттi. Тарихшылардың барлық алтын уақыттары осылай зая кетiп, ғылым жайында қалып жатыр. Жасыратыны жоқ, ғылыми атақ беру дәстүрi жемқорлыққа айналды. Диссертацияны сатып, көшiрiп, басқаға жаздырып алатындар шығып жатыр. Жалпы, диссертация ғылым болмайды. Олардан кiтап болып басылып, оқырман қолына жеткенi де шамалы.

- Осыдан екi-үш жыл бұрын мектеп бiтiрушi түлектер ҰБТ-да тарих пәнiнен тест тапсырмау туралы мемлекет деңгейiнде қаулы шығып, кейiн халықтың қарсылығымен тоқтап қалды. Сол жылдары жоғары оқу орындарындағы студенттерге де «Қазақстан тарихы» пәнiн оқыту қажет емес деген қисық шешiм тағы шықты. Тарихқа осындай қиянаттар жасауға кiм нұсқау бередi, осы?

- Әрине, тарихқа жасалған ондай кереғар жоспарлар әлi тоқтаған жоқ. Мұндай пiкiрдi шығарып жүргендер билiкте отырған тоғышарлар ғой. Олардың ойынша, қазақта жазбаша тарих жоқ екен. Бары - ауызша сақталған аңыз, ертегiлер сияқты.

Сондықтан қазақтың байыр­ғы қалыптасу, пайда болу тарихын бiлуге, оқушыларға оқытуға көп шенеунiк құлықсыз. Олар қазақта 1991 жылдан кейiн ғана тарих қалыптасты деп ойлайды. Назарбаевты ғана қазақ халқының ұлттық тұлғасы ретiнде елестетедi. Арғы тарихымыздағы хандар мен билер, батырлар мен қайраткерлердiң бәрi бұл арада ауызға алынбайды. Оларды жоққа шығарғысы келедi. Қазақтың жерi, шекарасы жоқ, ханы мен мемлекетi болмаған деген пiкiрлер содан өрбiп жүр ғой.

- Әңгiмеңiзге рақмет!

Жұқамыр ШӨКЕ,

«D»

«Общественная позиция»

(проект «DAT» № 21 (58) от 26 мая 2010 г.