Ұлтымыздың үнжариясы – «Шалқар» радиосының әуе толқынында тағлымды, тыңдарманға ой салар хабарлар жетерлік. Қарбалас шақта әр хабарды үзбей тыңдау, әрине, мүмкін емес. Сондай бағдарламаның бірі – өнер саласында еңбек етіп жүрген майталмандармен пікір алмасатын, олармен сыр шертісетін «Өнер алаңы» хабары. Бүгін назарларыңызға сол хабарда өрбіген Махамбет Өтемісұлы атындағы сыйлықтың лауреаты, Халықаралық Айтматов академиясының академигі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, жазушы-драматург Рахымжан Отарбаевпен сұхбаттың газет нұсқасын ұсынамыз.

Сахнаға бүгінгі тағдыр, бүгінгі мәселе қажет

– «Рахымжан Отарбаев – интел­лектуалды қазақ прозасының ХХІ ғасырдағы озық өкілі» деп Шыңғыс  Айтматов айтқандай, сіздің оқырман­дарыңыз прозада салған ізіңізді жазбай таниды. Күрделі жанр – драматургияға қадам басқа­ныңыз­ға да жиырма жыл толыпты. Азабы мен қиындығы мол драматургияны таңдауыңызға не себеп болды?

– Әуелі прозадан бастағаным рас. Осыдан 25 жыл бұрын Әуезов, Мүсірепов театрларына жиі баратын едік. Содан қызығушылық оянып, «жазсам қалай болады» деп қолға қалам алып, тарихи тақырыптарға барып көрдім. Алғашқы жазған төрт-бес пьесам көңіліме қонбады. Жас кезімде «жақсы жазсаң болды, әртістер ойнаса, режиссер қойса, композитор музыкамен көркемдесе – бітті, тамаша қойылым болып шығады» деп ойлайтын едім. Бақсам, пьеса жазудың өзіндік қиындығы жетіп жатыр екен. Бұл – ең күрделі, ең мінезді жанр. Сахнадағы кейіпкерлерің өз өмірін сүріп жатады. Оның қайғысы, оның қуанышы, оның шиеленіс-конфликтісі, арасындағы интрига, оқиғаның өсуі, дамуы, шарықтау шегі және тиянақталып аяқталуы, осының бәрін өлшеммен алмаса болмайды. Сахнада тұрып алып 3-5 минут уағыз айтып, оқиға қуалап кетсең, онда көрерменді ұстай алмайсың. Сондықтан жазып отырған кезде өзің белгілі дәрежеде жартылай режиссер, актер, көрермен болып отыруың шарт. Сосын аман қалдыратын адамды аман қалдырасың да, өлтіретін кейіпкеріңді уақытында өлтіріп отырасың. Ең бастысы, әр әрекеттің – қайғының да, қуаныштың да, шиеленістің де, өмірдің де, өлімнің де – әрқайсының дәлелі болуы керек. Онсыз көрермен сенбейді. Мінезді жанр дейтінім де сол.

1991 жылы алғашқы жазған «Әбутәліп әпенді» деген трагикомедиямды Атырау облыстық Махамбет атындағы драма театры сахналады. Режиссері Чапай Зұлқашев болатын. Содан бастап пьесаларым қойыла бастады. 1995 жылы Бішкектегі Халықаралық Айтматов театры «Абай сот» атты пьесамды  сахналады. Жалпы, ұзын саны 15 пьеса жазыппын. Сол шығармаларымды қырғыз бен қазақтың он бес театры күні бүгінге дейін сахналап келеді. Бірақ, әлі күнге дейін драматургияның қыры мен сырын толық игердім деп айта алмаймын. Тіпті, қандай кәнігі драматург болса да игердім деп айта алмас. Өйткені, ұлы Чеховтың өзі Мәскеуде «Шағала» пьесасы сәтсіздікке ұшыраған кезде күнделігіне «Қарғыс атсын драматургияны! Енді театрға жоламас­пын!» деп жазады. Бірақ, қайтып айналып келді. Ұлы дүние туғызды. Кейде сондай ұлы тұлғаның өзін түңілдірген бұл өнер. Бірақ, сахнаның киесі, сахнаның сиқыры бәрібір жібермейді.

Мен театрдан кете алмаймын. Өйткені, сонда өмір сүрем. Қанша қиындық көрсеңіз де «елге, халыққа қажетті сөз айттым-ау» немесе «елге таңсық, бұрын шықпай жүрген бір образ жасадым-ау» деген тоқтам, қуаныш қиындықтың барлығын шайып жібереді. Өйткені, театр деген – ұжымдық өнер. Сен қанша жақсы жазсаң да, егер режиссер алып шыға алмаса, ол спектакль құлайды. Сен қанша жақсы жазып, режиссер қанша жақсы қоям десе де, басты қаһарманың оны жақсы алып шыға алмаса, айналасын­дағылар сүрінеді. Неге десеңіз, «көңіл-күй» содан тарайды. Міне, сондай қиын, әрі қызықты, әрі елге керек бұл өнердің мәртебесі қазір жоғары. Әсіресе, қазіргі кезде. Неге десеңіз, жазған кітабыңызды бір кеште бір қалада 400-500 адам оқымайды ғой. Сіздің бір спектакліңізді 500-800 адам тамашалайды. Осының өзі ұлы бақыт емес пе?! Өзіңнің де бақытың, өнердің де бақыты.

– А.П.Чеховтың, Н.В.Гогольдің шығарма­лары неге әлі күнге сахнадан түспейді? Ал өткен ғасырда еліміздің бүкіл театры жабыла қойған М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов сынды классиктеріміздің кей пьесалары неге бүгінгі күннің талабынан шықпай жатады?

– Чехов болсын, Гоголь болсын, одан кейінгі қаншама орыс драматургтерінің пьесалары ғасыр бойы қойылып келеді. Әлем театрлары да қойып жатыр. Өйткені, олар жеке тарихи тұлғаны емес, адамзаттық проблеманы қозғады. Адамзаттық махаббат, бір-біріне деген сүйіс­пеншілік, адамдар арасындағы қарым-қатынас, бір-бірін жек көру сезімі — қоғамның сол кездегі проблемасы. Міне, осы адами тақырыптарды алып шықты. Адам – қай кезде де сол адам. Киіміміз өзгерген болар, түсінігіміз өзгерген жоқ. Сол проблеманы көргенде, бір ғасыр өтіп кетсе де, дәл сол уайыммен бетпе-бет келгендей боласың. Соған ынтаң ауып тұрады. Сондықтан да әлемдік классикаға енген шығармалардың тозығы жоқ. Кейде «ұлылық­тың өзі бір ғасырдың шеңберіндегі нәрсе-ау» деп ойлаймын. Ал данышпандық деген болады. Данышпандар – Шекспирлер мен жаңағы аты аталғандар. Олар ешқандай қоғамның, дәуірдің, ғасырдың шектеуіне бағынбайды. Олар кез келген кеңістікті бұзып өтеді. Өмір сүре береді. Ал, Әуезов – сөз жоқ, ұлы тұлға. Қиын-қыстау кезде өмір сүрді. Неше түрлі шектеулер, қысастықтар болды.

Осыдан 25-30 жыл бұрын опера және балет театрынан бір жап-жас қыз келді. Сол жерде әкімгер болып жұмыс істейді екен. «Қыз Жібектің» мыңыншы қойылы­мына шақырды. «Бармаймын. Ол қойылымды бұрын екі рет көргенмін. Үшінші рет көргім келмейді. Мен олардың махаббатына, олардың көз жасына зәру емеспін. Маған бүгінгі махаббат керек» дедім. Әзілге бұрсам да, шынымды айттым. Сахнаға бүгінгі тағдыр, бүгінгі мәселе қажет. Қыз Жібек, Айман-Шолпан, Қарагөзбен, болмаса Қозы Көрпеш-Баян Сұлумен қанша ұрпақты тәрбиелеуге болады? Заман өзге. Ұғым өзге. Жастар өзге. Сондықтан жаңалық керек. Өйткені, өз дәуірінде, өз уақытында жаңағы айтқан пьесалар міндетін атқарды. Артығымен орындады. Қазіргі талап басқа, қоғам басқа, заман басқа. Міне, 25-30 жыл бұрын менің айтқан әлгі сөзімді бүгінгі ұрпақ айтып жүр. «Маған қажеті жоқ» дейді. «Анда-санда сағынып көруге болар. Маған бата бұзған, ата-ананың бетіне келген Қарагөз қажет емес. Қазір бата бұзғандар, ата-ананың бетін тырнайтындар жетіп жатыр» дейді.

Рас па? Рас. Бұл кінәлау емес. Ұлы тұлғала­рымызға тағзым ете отырып, қашанда мінәжат айта отырып, олардың кей шығарма­ларын да екшейтін, жаңа көзқараспен қарайтын уақыт келді. Көзсіз табынуға болмайды. «Бәленшеден асқан ешкім жоқ» дегенді қою керек. Бұл не? Қазақтың анасы толғатпай жатыр ма? Талантты ұлдар тумай жатыр ма? Талантты шығармалар жазылмай жатыр ма? Құдайға шүкір, іздесек табылады.

«Хандардың ішіндегі прогрессивтік хан – Жәңгір»

– Жазылған, жазылып жатқан, қойылған немесе қойылмай жүрген пьесаларыңызға толығырақ тоқталып өтсек.

– «Бейбарыс сұлтан» деген пьесам 2000 жылы жазылды. Сол жылы Атырау елі Бейбарыс сұл­танның 875 жылдық тойын өткізіп, үлкен ескерт­кіш ашты. Сонда осы спектакльдің тұсауы кесіл­ді. Қазір Әуезов театрының артистері жыл бойы дайындалып, театр тарихында тұңғыш рет ағыл­шын тілінде қойып жатыр. Сонымен қатар Аста­надағы М.Горький атындағы орыс драма теат­рында 7-8 жылдан бері орыс тілінде қойылып келеді.

«Абай сот» деген пьесам 1995 жылдан Бішкектің ака­демиялық театрында қойыл­ды. Бірақ, қазақ жолатпайды. Өйткені, бұл Абай – басқа Абай. Пьеса басталғанда Абай Алматыдағы ескерткіштен түсіп, қаланы аралайды. Қала­ның әкіміне кіреді. Неше түрлі сұрақ қояды. Парламент сайлауының канди­даттарымен сөйлеседі. Елге беріп жатқан, орындалмайтын, құлаш-құлаш жалған уәделерін естиді. Базарға барып, сауда жасап отырған бүгінгінің Діл­дә мен Әйгерімін көреді. Балалары балабақшада. Ойбай­латып таң атпастан апарып тастаған. Абайдың көңілі қалың­қырайды. «150 жылдан кейін келіп едім, бірақ, орта­ларыңа бір Абай сыймады» деп өкінішін айтып-айтып келіп, «Қай ғасырдың белесінде жүрсең де, қайран елім, қазағым деген даусымды естіп жүрерсің» деп ескерткіш болып кетеді.

Қырғыздар қанша әспеттеп қойса да, қазақтар «бұл біздің түсінігіміздегі Абай емес» деп маңайлатпады. Өйткені, айналасында бай жоқ, би жоқ сақалына малы­нып жүрген. Семіздіктен кердеңдеп жүрген неше түрлі бәйбішелер жоқ. Біз соған үйреніп қалғанбыз ғой. Билер қолына қамшы ұстап келіп, алдына тастап сөз сұрап, әспеттеп сөйлейтін. Жоқ! Абай – бүгінгі Абай. Абай көшесінің күзетшісі болып баяғы Қоңқа жүреді. Өзінің замандасы. «Абайды танисыңдар ма?» десе, саудамен басы қатқан Ділдә мен Әйгерім: «Танымай­мыз. Иә, естігенбіз. Баяғыда өткен бір ақын ғой», – дейді. Менің осылай бергім келді. Мүмкін, «Абайды жаңа заманға алып келем» деп жүрген менікі дұрыс болмас. Әйтеуір, бізде қойылмады.

Орал театры «Сырым батыр» атты пьесамды сахналады. Жүріп жатыр. «Жәңгір хан» деген пьесамды 15 жыл бұрын жазып едім, оны да ешкім шығарған жоқ. Өйткені, «Хан емессің, қасқыр­сың» деген Махамбеттің бір ауыз сөзі бізге сіңіп қалған. Жәңгір ханның қаншама еңбегі бола тұрса да, әлі күнге сол сөзді жеңе алмай келе жатырмыз. Президенттің өзі «Хандардың ішіндегі прогрессивтік хан – Жәңгір» деген еді. Оны да құлағымызға ілмедік.

Махамбетке арнаған «Бас» деген пьесам бар. «Жәңгір ханды» да, «Басты» да Орал театры биыл қоямыз деп жатыр. «Бас» та – Абай сияқты. Тірі Махамбет жоқ. Ол көрден қазылып алынған. Сөйтіп, антрополог Ноэль Шаяхметов мүсінін жасаған, Алматыға келіп, он жеті жыл әркімнің жертөлесінде жоғалып кеткен Махамбеттің басы ғана бар. Оны өлтіретін Ықылас бар. Қайыпқали бар – сатып кететін. Исатай бар – жан жолдасы. Баймағам­бет бар. Бірақ, олар – бүгінгі заманның кейіпкерлері. Бірі министр, бірі институттың директоры, бірі зерттеуші ғалым болып отыр. Тап сол атпен алынады. Исатай бар – оппози­ционер. Тіл жоқ. Алаштың жалауын желбіретіп тұрады. Тағы да оның ішінде Махамбет деген бүгінгі күн­нің ақыны бар. Ол ішіп кеткен… Республикалық бәйгеде екінші орын алған осы пьесаны он бес жылдан бері ешкім жолатпайды.

Жақсы көретін ағам – марқұм Әшекең (Әшірбек Сығай) айтатын еді: «Рахымжан, сен өзің біртүрлісің. Жазуың да біртүрлі» деп. «Біртүрлі болсам, болармын, аға. Мен неге біреудің көшірмесі болуым керек?» деп күлуші едім. Сол біртүрлілік біраз жолымызды кесті, шырағым. Таяуда ғана Қызылорда театрының ұсыныс-өтінішімен Темірбек Жүргенов жайлы пьесаны жазып, аяқтадым. Жыл жарым жүрдім әуреленіп. Қазақтың ұлы тұлғасы. Қазақ мәдениетіне, оқуы мен өнеріне зор еңбек сіңірген. 1933 жылдан 1937 жылға дейінгі төрт жылдың ішінде бүкіл теат­рымыздың да, операмыздың да, бүкіл оқу мен мектептердің де, институттың да, университеттің де негізін қалаған. Алдымен Тәжікстанның қаржы министрі болды. Одан Өзбекстан сұрап әкеліп, оқу-ағарту министрі етіп сайлады. Мирзоян Өзбекстанға Ғабит Мүсіреповті арнайы жіберіп, Темірбекті алдырып, Қазақстанның оқу-ағарту министрі қылды. Үш республикада да министр болған адам! Қазақ­тың өнеріне, мәдениетіне, әдебиетіне нұрын шашқан тұлға туралы әлі күнге бір пьеса жазылмапты. Жаз­дым. Қолым­нан келгенше, ақыл-парасатым жеткенше алып шықтым деп ойлаймын. Бұйыр­са, шығып қалар. Бұл – он алтыншы пьесам.

– «Көп пьесам қойылмай жатыр, қазақ жолатпайды» дедіңіз. Бұған кінәлі – қазақ халқы емес, театрдың айналасындағы жандар шығар?

– Иә. Сондай ағаларымыз бар, көзқарастары қатың­қырап қалған. Бір шеңберден шықпайтын. Бәленше деген тұлға ма, ол жөнінде ешқандай ұнамсыз сөз айтуға бол­майды. Сәл-пәл өкпе-назы бар сөз айтуға болмайды. Әйт­песе сені халық жауы қылып қояды. «Сен не айттың? Ты­ныш жүрмейсің бе? Не шаруаң бар?» деп. Пенде бол­ғаннан кейін, он жерден ұлы тұлға болса да, бір кем­шілігі болады. Аяғымызбен жер басып жүрміз. Григорий Рас­путиннің сөзі бар: «Мыслями с Богом, а телом-то с людь­ми». Қайда қашасың? «Абайға да, Махам­бетке де сен басқаша көзқараспен қарайсың» дейді. Мен неге басқаша қарауға тиісті емеспін? Неге менің көзқарасым шектелуі керек? Қойылмай-ақ қойсын. Бірақ, басқаша жаза алмаймын.

 Шет ел пьесаларынан тәлім алдым

 – Қолыңызға қалам ұстағанда өзіңізге үлгі тұтып, еліктеген адамыңыз болды ма?

– Ешкімді үлгі тұтпадым, еліктемедім десем, ол жалған болады. Сол ағалардың аз да болса бір-бір жазу мәнерін үйрендік. Бірақ, тұтастай сол жолға түсіп кеттім дей ал­май­­мын. Ол жолға түссем, жаңағыдай пьеса жазбас едім. Ал, шындап келгенде, орыстың, шет елдің керемет драма­ларын, пьесаларын оқып, өзіме көп тәлім алған жерлерім бар.

Мысалы, «Актриса» деген комедиям бар. Әшірбек ағам оқып, ішек-сілесі қатып күліп еді. Қысқаша мазмұны мынадай: Қазақ драма театрына министр­ліктен тапсырма келеді. «Гого­льдің «Үйленуін» қоясыңдар. Ең басты рөлді орындаған, яки, күйеу таңдап отырған қызды ойна­ған актрисаны «Құрмет» орденіне ұсына­сыңдар», — дейді. Бір қы­зығы, ішінде Гогольдің өзі жүреді. Театрдың бас дирек­торы, режиссері, актрисалары қатысады. «Үйленуге» дайындық басталып кетеді. Сол кезде шатақ шығады. Рөлге талас қызады. Рөлге талас – орденге талас. Біреуі шыдай алмай ішіп кетеді. Біреу инфаркт алып, ауруханаға түседі. Гоголь келгенде театрдың сыншысы айтатын сөзі бар. «Үйленуді» студент кезімде оқығам, бірақ, ұмытып қалып­пын. Бірақ, менің ойымша, болашағы бар пьеса сияқты» дейді. Гоголь таяқтап оны қуады. Ең соңында екінші қабат­тан қашып шығатын Подколесин өзінің қашатын жағына секірмей, халыққа қарай секіреді. Оны ойнап жүрген халық әртісі оркестр отыратын шұңқырға түсіп кетеді.

Осы пьесаға да ешкім жоламайды. Оның ішінде махаббат та бар. Театрдың директоры басты рөлді сол жерде 15 жылдай жұмыс істейтін дос актрисасына бергісі келеді. Бірақ, оның жасы 50-ден асып кеткен. «Бай таңдап отыр» дегенге келмейді. Ұзын сөздің қысқасы, Әшірбек аға «Мұны қазақ қоя алмайды. Неге десеңіз, әркім өзін әшкерелегендей болады. Қойса, орыс қояды» деген еді. Сосын орысшаға аудартып, Мәскеуге жібердім. Гоголь театры қоятын болып, қабылдап алған. Бірақ, былтыр театрдан өрт шығып, жөндеуі бітпей жатыр. Қоя ма, қоймай ма, білмеймін.

– Жас драматургтерден үміт күттірер кімдер бар?

– Менің бір жақсы көретін інілерім бар. Адам ретінде де жақсы көрем. Шығарма­шылығын тілектес көңіліммен қадағалап отырам. Қараған­дыда  Серік Сағынтай, Алмас Мырзахметов деген екі жігіт бар. Серік драматургияда жақ­сы келе жатыр. Таразда Оралхан Дәуіт деген жігіт тұрады. Бірақ, өзім көрген жоқпын. Шығармаларын оқыдым. 2-3 рет телефон соғып, ағалық ақыл-кеңесімді айттым. Ол да мені қадағалап оқып жүреді екен. Дархан Бейсенбек деген жігіт бар. Та­лантты жігіт. Осылардың қай-қайсысынан да менің үмітім зор. Прозадан 2-3-тен кітаптары шықты. Өйткені, сөздің дәмін біледі. Образдарды даралай біледі. Оқиғаны құра біледі. Ой бар.

1990-2000 жылдары заман аунап кеткен кезде түңілетін едім. Лайланған су тұнбай қалған кезде, лай судың астын­да асыл жатыр ма, ақық жатыр ма, білмей жүргенде, «Менімен бірге орыстың айшықты тілі өледі» деген Иван  Буниннің сөзі есіме түсетін еді. «Әй, осы біз қазақтың қасиетті де мәнерлі сөзінен айрылып қалдық-ау, жазу кетті-ау» дейтін едім. Құдайға шүкір. Талантты жігіттер өсіп келеді. Тәуба дейсің.

Сұхбаттасқан  — Толқын СҰЛТАН

"Алматы ақшамы" газеті