Бүгінгі поэзия әлемінде өзіндік орнын тапқан ақындардың бірі- Ақберен ЕЛГЕЗЕК. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, «Серпер» жастар сыйлығының және Төлеген Айбергенов атындағы сыйлықтың иегері атанған ақынды оқырман «Көлеңкелер күбірі» атты өлеңдер жинағы арқылы таниды. «Сәрсенбідегі сұхбатымыздың» қонағы болған Ақберенмен қазіргі жастар әдебиеті жөнінде ой бөліскен едік.

- «Көлеңкелер күбірімен» көлеңкелі қоғамда өзіндік жанайқайымен келген нәзік жүректі шайырлардың бірісіз. Қазақ әдебиетінің көлеңкелі тұстары туралы не айтасыз?

- Бүгінгі қазақ әдебиеті қоғамның тарғыл көлеңкесінде әлсіз күбірлеп жатқан періштеге ұқсайды. Мәселе оның көлеңкелі тұстарында емес, әдебиеттің қоғамға сәулесін түсіре алмай отырғандығында. Себебі, бүгінгі қаламгерлер өзі өмір сүріп жатқан қоғамнан қорқады. Ал нағыз қаламгер қоғаммен бірге өзгеріп, оның шарттары мен заңдылықтарына мойынсұнғысы келмейді. Бұдан келіп қоғам да ақын-жазушыға дәл сондай «махаббатпен» қарайтын болды. Бүгінгі қоғамда сезім, эмоция, арман мен қиялға берілген адам ерсі һәм өмірден алшақ жүрген адам ретінде қабылданады.

Бүгінгі поэзия әлемінде өзіндік орнын тапқан ақындардың бірі- Ақберен ЕЛГЕЗЕК. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, «Серпер» жастар сыйлығының және Төлеген Айбергенов атындағы сыйлықтың иегері атанған ақынды оқырман «Көлеңкелер күбірі» атты өлеңдер жинағы арқылы таниды. «Сәрсенбідегі сұхбатымыздың» қонағы болған Ақберенмен қазіргі жастар әдебиеті жөнінде ой бөліскен едік.

- «Көлеңкелер күбірімен» көлеңкелі қоғамда өзіндік жанайқайымен келген нәзік жүректі шайырлардың бірісіз. Қазақ әдебиетінің көлеңкелі тұстары туралы не айтасыз?

- Бүгінгі қазақ әдебиеті қоғамның тарғыл көлеңкесінде әлсіз күбірлеп жатқан періштеге ұқсайды. Мәселе оның көлеңкелі тұстарында емес, әдебиеттің қоғамға сәулесін түсіре алмай отырғандығында. Себебі, бүгінгі қаламгерлер өзі өмір сүріп жатқан қоғамнан қорқады. Ал нағыз қаламгер қоғаммен бірге өзгеріп, оның шарттары мен заңдылықтарына мойынсұнғысы келмейді. Бұдан келіп қоғам да ақын-жазушыға дәл сондай «махаббатпен» қарайтын болды. Бүгінгі қоғамда сезім, эмоция, арман мен қиялға берілген адам ерсі һәм өмірден алшақ жүрген адам ретінде қабылданады.

Біреулер бұрынғы Кеңес үкіметі кезіндегідей әдебиеттің насихаты жоқ деп жатады. Сіз маған айтыңызшы, сол кездегі Ленин, партия туралы өлеңдер мен поэмалар, прозалық дүниелер қазір бізге қызық па, жоқ па? Ол шығармалар дәл сол заманда-ақ елді мезі еткен. Ал қазіргі ұрпақ үшін ондай шығармалардың құны - көк тиын. Биік әдебиетті тарих өзі насихаттайды. Оған бас қатырудың қажеті жоқ.

Кейбір білгіштер ақын-жазушы атаулы қоғамның проблемаларын айтпайды, тілдің мәселесін қозғамайды деп жазғырып жатады. Бұл әдебиеттің міндеті емес, журналистиканың парызы. Ал тілдің мәселесін мемлекет шешуі керек. Әдебиеттің міндеті - адам жанының жұмбақ тұстары мен оның мәңгілік проблемаларын айту.

- Өзіңіз қатарлы немесе ізіңізді басып келе жатқан жас прозаиктер мен ақындардың деңгейі қандай?

-Қай заманда да әр буын әр дүниені өзінше екшелеген. Ең бастысы, бізде бүгінгі ой мен сөз еркіндігі бар. Бұл өз кезегінде кең тыныс алуға мүмкіндік береді. Қатарластарымның көбі тың тақырыптарға барып жатыр. Бұл - қуанатын жағдай. Өйткені эксперимент бар жерде жаңа дүниелер сомдалады. Бізде формалық жағынан да, идеялық-мазмұндық жағынан да эксперименттер бар. Әзірге сұрыпталу үдерісі жүріп жатыр. Әліптің артын баққанымыз дұрыс болар.

- Бүгінгі жастар қандай идеяны көп көтеруде. Негізгі тақырып аясы не туралы?

- Жастыққа тән идеялар ғой, сол... Дегенмен қазіргі жастар прозасы мен поэзиясына психологизмдер тән. Жастар өз ішінен өзін іздеп жүр. Бірінші орынға Жаратушы Тәңірді тану мен Оны сүю мәселесі шықты. Мұның иманды әдебиеттің қалыптасуына әсер ететіні хақ. Демек, жастардың рухани дүниесінде өзің арқылы әлемді қабылдау, Жаратқан арқылы өзін табу жұмысы жүріп жатыр. Ал оған барар жол мұң алқабы арқылы өтеді. Мұң деген бұл жерде түңіліс емес, сұлу жолсерік есебінде айтылып отыр.

- Жаңа шығармашыл топтан жарқ еткен құбылыс деп кімдерді айтар едіңіз?

- Құбылыс деп жаңа, бұрын мүлде болмаған әдеби сенсацияны айтады ғой. Ондай жастардың сабына әлі ешкім тани қоймаған өскемендік Азамат Тасқарұлын айтар едім. Поэзиясы қарама-қайшы болғанымен, сол балада тылсым бір әлем бар. Формалық калькасы Тыныштықбек Әбдікәкімұлы ағамызға ұқсағанымен, үңіліп оқыр болсаң, мазмұны бөлек. Теңеулері тың, ой саптасы басқаша. Әлі жиырмаға келмеген Азамат қатарынан үш жыр жинағын дайындап үлгерді. Оның біреуі орыс тілінде. Жаңалық қой.

Ерлан Жүніс те әдебиетсүйер қауымға танымал ақын болып қалыптасып қойды. Әдебиетке аяқ басқанда оны көбісі құбылыс ретінде қабылдайтыны рас. Ерланның болмысы бөлек болғандықтан, ешкімнің ойына келмеген дүниелерді тудыратынына кәміл сенемін.

Прозадағы құбылыс деп Мақсат Мәлікті айтуға болады. Ол - қазақ прозасына мистикалық бағытты енгізіп жатқан жазушы. Менімен келіспейтіндерді оның жарыққа шыққан кітабын және жазылған әңгімелерін оқымағандар деп есептеңіз. Туындылары көп жарияланбайды. Прозасы қызық, кейде қорқынышты. Ол сонысымен құнды, сонысымен жаңа.

- Жергілікті жастар поэзиясынан гөрі, аспанасты елінен келген қандастарымыздың қаламы қарулы, айтары өткір деген пікірге қалай қарайсыз?

- Оны кімдер айтып жүр? Осылай да бөлуге болады екен ғой! Бұл арандатқысы келген мысықтілеу біреулердің тірлігі болуы керек. Алайда тілдік қор мен психологиялық багажында бір өзгешеліктің бар екені рас. Мәселе төл әдебиетінен бөлек қай халықтың әдебиетінен сусындауында жатқан шығар. Бірақ ол - тек өзгешелік. Бұл кім мықты, кім әлсіз деген сұраққа жауап бермейді.

- Бүгінгі қазақ әдебиетінде шетелдік стиль бар ма?

- Қазір модернистік буын қалыптасып келе жатыр. Жазылып жатқан шығармалар жаңалық болғандықтан, ол көп жағдайда «шетелдік» стиль болып қабылданып жатады. Мүмкін, қазіргі жастар шетел әдебиетін көп оқығандықтан, шығармаларында кейбір элементтер кездесетін шығар. Ол қорқынышты емес.

- Дәстүрлі әдебиет пен жаңа формадағы постмодернистік ұстанымдағы әдебиеттің бәсекелесетін тұсы бола ма?

- Дәстүрлі әдебиет деп қандай әдебиетті атап отырсыз? Батырлар жыры ма, жыраулар поэзиясы ма, әлде соцреализм кезіндегі қазақ әдебиеті ме? Мүмкін, айтыс шығар? Әр дәуірдің өз әдебиеті болатыны белгілі ғой. Менің ойымша, әр кезеңдегі әдеби ағымдарды бәсекелестірудің қажеті шамалы. Ұлттың білімі толысып, ақпараттық банкі толысқан сайын әдебиет те жаңа кеңістікке шығып кетті. Жаңа формадағы поэзия мен проза интеллектуалды оқырманды нысана етіп алды. Бәлкім, мұндай «түсініксіз»  дүниелерді оқи алмайтын, болмаса оқығысы келмейтін әлеуметтік топ үшін айтыс жақын шығар. Ол да заңды. Ол да өмір сүруге құқылы. Бірақ біз айтысты әдебиет деп айта аламыз ба? Бұл - даулы сұрақ.

Жалпы, кез келген әдеби шығарма - интимдік дүние. Әр оқырман әдебиет әлемінде өзіне керегін тауып алады, оны өзінше сараптап, өзінше түсініп, түйсінеді. Сондықтан оқырманның қажеттілігін зерттеп алып жазу деген сөзді халтурамен айналысу деп түсінемін. Тылсымнан ұшып жеткен аққанат өлең-құстың өз миссиясы болады. Ол міндетті түрде өз оқырманын табады деген сенімдемін.

- Егер бәсекелесетін болса, онда қазаққа қажет тұсы, халықтың рухани қажеттілігін өтейтіні қайсысы болмақ?

- ... Жалпы, ана тілінде жазылып, тасқа қашалып басылған кез келген дүние ұлттың пайдасына асады ғой, әйтпесе параллельді әлемдерден ойлар мен түйіндер қазаққа түспесе керек-ті. Қазақ тілінде жазылды ма, ол - Алашқа арналған дүниелер. Мен солай ойлаймын. Барлық әдеби шығармалар қазақтың философиялық дүниетанымын кеңейтуге, оған әлі де беймәлім салаларды игеруге көмектесуі керек.

- Қазақтың ұғымында дәстүрлі деген сөз жақсы болғандықтан, күнделікті тұрмыс тірлігін де дәстүрге айналдырды. Осы қазақтың қоңыр танымына сай келетін әдебиетті түсініксіз, тіпті ақын-жазушылардың өздері ұғып болмайтын, нақты қорытынды шығармайтын, тым құрығанда, адамды ойлануға итермелемейтін Батыс ұстанымындағы әдебиетпен былғау кімге пайда әкеледі? Одан кім ұпай жинайды?

- Мысалы, Абайдың өлеңдері қарапайым жазылған ғой. Ұлы ақынның дүниеден өткеніне биыл 106 жыл толады. Сонда қазақ Абайды толығымен түсініп, айтқан нақылын жүзеге асырып жатыр деп ойлайсыз ба? Әлі де зерттеп жатыр, әлі де оқып жатыр. Керек десеңіз, Абай атамыздың өзі - модернистік поэзияның негізін қалаушы. Ұлы шайырымыз көп дүниені тұспалмен, меңзеумен айтқан.

Сонан соң ақын-жазушылар не жазып отырғанын өздері түсінбейді деген пікір - өте сауатсыз пікір. Бақсы да трансқа еніп ап, не істеп жүргенін біледі ғой. Бұл - оқымаған, оқымаған себепті түсінбеген оқырманның атүсті қорытындысы. Егер поэзия мен проза бәрін тәптіштеп түсіндіріп, оқырманға ары қарай ойлау құқығын бермесе, ол неменеге әдебиет болып аталады? Мұндай әдебиеттің қажеті қанша? Батыс әдебиетінен қазақ қандай зорлық-зомбылық көріп отыр? Әлемдік әдебиетті біз білуіміз керек, ол жалпы адамзаттың ақыл-ой қазынасы емес пе. Сіз айтқандай, қазақ әдебиетін ешкім Батыс әдебиетімен былғай алмайды. Себебі, біздің психологиямыз бен дүниені қабылдау диапазонымыз бөлек. Қайталап айтамын, біз қазақ тілінде жазамыз. Ал қазақ тілінде Батыстың керемет дүниесі өте қораш көрініп қалады. Теңеулері босап, айтар ойы солғын тартып қалады. Сондықтан қазақ шығармаларында қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан ғаламтануы бәрібір «менмұндалап» тұрады. Егер біздің әдебиетті шетел тіліне аударса, әлем қазақтың әдебиетімен «ауыратын» еді. Күмәніңіз болмасын!

- Жастарға бағыт-бағдар беріп, кем-кетігін, артықшылығын сараптап отырған арнайы орта бар ма? Әлде «бәріне - халық төреші» дегенге саясыз ба? Бүгінгінің сыншысы кім?

- Ол орта- өзіміз. Мысалы, мен өлең оқып болғаннан кейін қаламдас достарым үндемей қалса, қуанып қаламын. Өйткені бұны тыңдаушыма ой салғаным деп түсінемін. Ал мақтап кетсе, әлі де піспеген өлең екен деп қабылдаймын. Біз бір-біріміздің жазған дүниелерімізді үнемі алмасып, оқып отырамыз. Кем-кетігін ашық айтамыз. Ол қайта пайдалы. Оның өміршеңдігін, я шикі екендігін уақыт пен оқырман екшейді ғой.

Сыншыларға келсек, сыншылар бар. Оның ішінде Таласбек Әсемқұловты ерекше атар едім. Әлия Бөпежанова, Әмірхан Балқыбек, Ардақ Нұрғазыны есімдерін айтсақ болады. Өкінішке қарай, олардың бізге уақыты болмай жүр...

- Өзіңіздің ой тереңіңізде қорытылып жүрген қандай идеяңыз бар? Қоғамға тағы қандай ой қоссам дейсіз?

- Біраз жобалар бар. Сұлбалары миымның бір түкпірінде жатыр. Әзірге көз алдыма қалқып шықпай тұр. Шыққан күні жұмыс үстеліме отырамын деп жүрмін.

- Тарихи тұрғыда шығарма жазуға қалай қарайсыз?

- Жоғарыда айтқан шығармашылық жобамның тарихқа қатысы бар.

- Ақын мен жазушыға ұстаз қандай рөл атқарады? Ақындық пен жазушылықты үйретуге бола ма? Шәкіртіңіз бар ма?

- Қаламгердің ұстазы- өзінің өмірі мен тағдыры ғой. Жазушылықты қалай үйретуге болады? Сұрақты басқа саланың адамдарына қою керек секілді. Шәкіртім жоқ. Әдебиетте ешкім ешкімге ұстаз бола алмайды.

- Жастарға тілегіңіз...

- Аман жүрсін! Оқысын, жазсын. Бақытты болсын!

Сұхбаттасқан,

Ботагөз СӘТИ

«Общественная позиция» газеті (проект «DAT» № 29 (66)  25 тамыз 2010 ж.