Қытайлар қалыптасқан дағды бойынша түрік­­ті «тужюе» деп атаған. Ал аңыздар мен деректерге қарағанда түрік атауы мен түрік халқы әлдеқайда бұрын пайда болғандығы байқалады. Түріктердің өз атымен белгілі болғанға дейін-ақ ұлыс-ұлыстарға бөлініп тұрған.

Қытайлар қалыптасқан дағды бойынша түрік­­ті «тужюе» деп атаған. Ал аңыздар мен деректерге қарағанда түрік атауы мен түрік халқы әлдеқайда бұрын пайда болғандығы байқалады. Түріктердің өз атымен белгілі болғанға дейін-ақ ұлыс-ұлыстарға бөлініп тұрған.

Жаунама жылнамасының 50 бума 42 баянын­дағы түркі [1] шежіресінде түрік сөзінің пайда бо­луымен әулет есімінің қалай Ашына аталғандығы жайлы аңыз келтірілген. Онда өз алдына ұлыс болып отырған бір елді көршілес бір мемлекет талқандап кетеді де, халқын түгел қырып, бір 10 жасар баланы баласынып өлтіруге қимай аяғын кесіп, шалғынды кең далаға тастап кетеді. Оны бір қаншық қасқыр етпен асырайды. Бала ержетіп қасқырмен жақындасады. Баланың тірі екендігін естіген жау елінің ханы оны өлтіруге тағы да адам жібереді. Жіберген адам баланың көзін жойып, жанындағы қасқырды көріп, оны да өлтірмек бо­лады. Алайда қасқыр қашып құтылып бір таудың үңгіріне тығылады. Ол сол үңгірде он ұл туады. Әр қайсысының өз науғасы болады. Ашын - солардың бірінің науғасы еді. Олар өсіп ержетіп үңгірден шығып нөнелерге (аварларға Қазақстан тарихының академиялық басылымының І т. 296-б. осылай аталған) бағынады. Алтынтаудың күнгейін мекен етіп, нөнелерге (аварларға) темірші болды. Қытай суретшілері салған түркі теміршілерінің суреті (1-сурет), қазақ ұсталарынан ешбір айырмашы­лы­ғы жоқ екенін көрсетеді. Біз мұндай ұстаханаларды Жетісу жерінде жүргізілген палеоэтнографиялық зерттеу кезінде қазақ қыстауларының жанынан тауып зерттегенбіз. Алтынтаудың пішіні дулығаға келіңкірейтін еді. Олар өз тілдерінде дулығаны «түрік» дейтін. Осылайша бұл сөз олардың халық атауы болып қалған.

Дәл осы дерек Суйнама жылнамасының 84 бу­­­­­­ма 49 баянында түрік [1. 65-66-бб.] шежіресінде қайталанады. Бірақ мұндағы бір ерекшелік - «он ұлдың біреуінің есімі Ашына еді. Ол өте ақылды болғандықтан оны хан көтерген. Ол өзінің тегін ұмыт­­пайтындығын білдіру үшін бөрі басы айшық­тал­ған туын қақпасына іліп қоятын».

Бұл аңыз Солтүстіктегі әулеттер тарихы­ның 99 бу­масының 87 баянында қайталанады [1.92-93- бб.]. Мұндағы бір ерекшелік - Ашынадан кейін Ақын шадтың өз ұлысын бастап үңгірден шығып нөнелерге бағынышты болуы. Уей патшалығының кезінде Елтеміш (ел болу деген ұғым) қағанның күшейіп нөнелерге қарсы тұруы баяндалған және осы аңыз Жалпы жарғы жылнамасының 197 бума Шекара қорғанысы 13, түрік [1] шежіресінде [1. 311-312-бб.] қайталанады. Бұл аңыздағы ерекшелік түріктердің арғы аталары ғұндардың солтүстігіндегі Сақ елінен шыққандығы. Олардың ұлыс басы Абам­бек деп аталуы. Ол 17 ағайынды болған. Оның бірі - Іді Нышида, ол қасқырдан туған. Бұл екі әйел алған ... оның бірі бір жолда төрт ұл тапқан. Оның үлкенінің аты Нағыд Түрік шад болған. Халқы оны қошеметтеп өздеріне көсем етіп, оған Түрік де­ген атақ береді. Түріктің балаларының барлығы шешелерінің әулет есімімен аталған. Ашына со­лардың біреуі. Оның лауазымы Ақын шад деп аталады. Аңыздардың айтылуы өзгеше болғанымен түріктердің арғы тегі қасқырдан пайда болды дегенге саяды [1. 314-б.]. Әрине, бұлай болуы мүмкін емес, бұл аңыздардың бәрінің шығу себебі -түріктердің тотем ретінде қасқырға табынуы. Қазақтарда да осы күнге дейін қасқырға табынушылық бар. Мәселен қасқырдың атын тура атамай оны «Бөрі» немесе «Итқұс» деп атауы. Ал жас балаларға, не жақсы ат­тарға көз тимесін деп қасқырдың терісінен кесіп не көзін ойып алып тұмар жасап тағып қою әдет-ғұрпы осы күнге дейін сақталған.

Енді аңыздардағы түріктердің тұрғын жерлері мен пайда болған ру-тайпалары туралы деректерге тоқталайық. Уинма жылнамасында түріктер - ғұн­дардың өзге бір тармағынан таралады десе, екінші бір жерінде «Түріктердің арғы аталары ғұндардың солтүстігіндегі сақ елінен шықты» дейді. Мұндағы ғұндардың өзге бір тармағынан шықты дегенге кү­мән келтіруге болмайды. Өйткені түріктер қы­тай жазбаларына іліккен кезде ғұндар тарих сах­на­сынан әлдеқашан кеткен. Ал түріктерді ғұндардың солтүстігіндегі Сақ елінен пайда болған дегенге де құлақ қоюға болады. Жетісу аймағындағы сақ­тарды зерттеген т.ғ.д., археолог К.Ақышев оларды «Тиграхауда» сақтары [2] деген пікірге келген. Сақтар да - ғұндардың бір түрі. Бұл ру-тайпалар өз­ара туыстас, бір кезде пайда болып, елдік дәрежеге көтерілген кезде жан-жаққа тарай бастаған. Ал Суи­нама жылнамасында Түріктердің арғы аталары «Пиңляңда тұрған кірме хулар еді» дейді. Хулар деп қытайлар ғұндарды жаратпаған соң айтып, түрік­терді де соларға теңеп отырғаны. Ал соңғы Уей әу­ле­тінің патшасы Тәй-у сақтарды жойғанда, «Ашы­на 500 отбасымен нөнелерге кіріптар болды» де­ге­ні сақтармен көрші отырған түріктерді айтып отыр­ғаны. Бұл хабарлардан да байқалатыны ғұн, сақ, түрік тайпаларының көрші отырған, ежелгі дәуірлерден көршілес туыстас тайпалар екендігіне дау жоқ.

Солтүстіктегі әулеттер тарихының жылнама­сында да түріктерді ғұндардың өзге бір тармағы болса керек дейді. Ал екінші бір жерде Түріктердің арғы аталары ғұндардың солтүстігіндегі Сақ елі­нен шыққандығы және қайталанады. Қайталану олардың түп негіздері туыстықты байқатса керек. Ал жалпы жарғы жылнамасы VIII ғасырдың екінші жартысы мен ІХ ғасырдың аралығында жазылған тәрізді.

Енді осы жылнамалардағы түріктердің әдет-­ғұрпы, салт-санасы, мәдени жағдайларын қарас­тырайық. Алғашқы Жоунама жылнамасы бойын­ша, түріктер салты бойынша шаштарын жайып жүреді, шапаны оңнан солға қарай түймеленеді. Қытайлар солдан оңға қарай түймелейді. Бұл екі елдің ерекшелігін көрсетеді. Біз де осылай солдан оңға қарай түймелейміз ғой. Бұл өзгеріс қашан пайда болды? Түріктер күмбез пішінді киіз үйде тұрады. Судың тұнығын, шөптің сонысын қуып, көшіп жүреді. Мал шаруашылығымен, аң аулаумен шұғылданады. Қарттарды сыйламайды, қару-қай­раты бар жастарды құрметтейді. Бұған келісуге бол­майды. Өйткені егер біз қазақтар түріктердің тікелей жалғасы екендігімізді мойындасақ, онда қа­зақ­тың үлкенді сыйлау, құрметтеу ғұрпын қай­дан алдық. Сондықтан қытайлардың бұлай айту­лары шындыққа жанаспайды. «Ар-ұяты кем, ежел­гі ғұндар сыяқты әдеп-иба, әділдік дегендерден жұр­дай». Мұндай пікірмен де келісуге болмайды. Елбасыларын алғаш таққа отырғызғанда жаса­уылдары мен мәртебелілері оны киізге отырғызып, күн қозғалысы бағытымен тоғыз рет айналады. Әр айналғанда қарашылар оған тағзым етіп отырған. Бұдан кейін оны атқа мінгізіп, мойнын торғынмен орап, демі үзілмейтіндей дәрежеде қылқындырады, «неше жыл қаған боласың?» деп тосын сұрайды. Есеңгіреген елбасы нақты айта алмайды... Бұл сұрауға мәртебелілер шамамен жауап беретін. Ең ірі ұлығы - жабғу (яғбу), одан кейінгісі шад, одан кейінгісі тегін, одан кейінгісі елтебір, одан кейінгісі тудынбер, барлығы төменгі шендермен қосқанда 28 дәреже. Мұндағы елбасын сайлау туралы жазылған дерек біздің халқымыздағы хан сайлаумен ешбір өзгеріссіз бірдей деп айтуға болады. Қазақ та ақ киізге отырғызған. Ал әлеуметтік сатылардың атаулары өзгеріске түскен. Олардың 28 дәрежеде болуы түріктерде мемлекеттік басқарудың болға­нын толық көрсетіп тұр. Қаған Өтүкен (Моңғолия жеріндегі Қаңғай тауы) тауында тұрғылықты. Оның ордасының есігі шығысқа қаратылады. Бұл күннің шығуына еткен құрмет. Мұндай әдет есікті шығысқа қарату қазақтарда да бар. Олар жыл сайын өзінің мәртебелі адамдармен аталарының үңгіріне барып, құрбандық шалады. Ал мамырдың ортасында Тарын өзенінде көк тәңіріне тасаттық беріп, та­бы­нады... Түріктердің жазулары хулардыкіне ұқсайды (сақтарды айтады). Біздегі Алтын киімді адамның жанынан табылған жазуды түрколог А.Аманжолов сақтардыкі деп оқыған. Шамасы түріктер жазуды сол сақтардан жалғастырған болуы керек. Бірақ жыл қайырып, күн есептеуді білмейді де жердің неше рет көктегені бойынша жыл есебін шығарады. Бұл да дұрыс емес, түріктер жыл қайыруды жақсы білген.

Деректерде түріктердің қару-жарақтары туралы жазылған, ол қазақтардыкімен бірдей. Туларына бөрінің бас суретін салып қояды, жасауыл сарбазды бөрі деп атаған. Бұл бөріге тотем ретінде табынуды көрсетеді. Алтын ұшты жебе мен балауызды мөрді куәлік ретінде пайдаланған. Түріктердің ата заңдары бойынша, бүлік шығару, кісі өлтіру, біреудің әйелін зорлау, тұсалған аттың тұсамыс шідерін бұзып, ат ұрлау өлім жазасымен жазаланған. Біреудің қызын зорласа, оған заттай ауыр айып төлетеді және оған сол қызға үйленуге мәжбүр етеді. Адамды ұрып зақымдағандар зақымның ауыр-жеңілдігіне қарай заттай құн төлейді. Ат немесе басқа зат ұрлаушы сол ұрлаған нәрсенің құнын он есе етіп қайтарады. Мұндай жазалар қазақтарда да бар. Өлген адамды киіз үйге жайғастырады. Балалары, немерелері, туыс-туғандары ер-әйел демей құрбандыққа жыл­қы, қой шалып, етін әруаққа атап есіктерінің алдына жаяды да атқа мініп, үйді жеті айналып шығады, содан үйге кірерде беттерін теміртекпен жыртып дауыс шығарады, қан мен жас қосыла төгіледі. Мұндай әдет-ғұрыптар біздің халқымызда ХХ ғасырдың 30-40 жылдарына дейін сақталған. Мен өзім бала кезімде соғысқа кетіп қаза болғандарды естірткенде әйелдердің бетін жыртып, шаштарын жұлғандарын өз көзіммен көргем. ... Күннің сәтін таңдап, өлген адамның өзі мінген атын, тұтынған мүлкін оның денесімен бірге өртейді, күл-көмірін белгілі бір мезгілде жерлейді. Көктемде не жазда өлген адамды ағаштар мен өсімдіктердің жапырағы сарғайған кезде немесе түсе батағанда, ал күзде не қыста өлген адамды гүлдер бүршік жара бастаған кезде жерлейді. Жерлеу кезінде өлген адамдардың туыстары дәл өлген күндегідей тасаттық беріп атпен шапқылап, беттерін жыртады. Қабір басына тас қойылып, белгі орнатылады. Қойылған тастың саны өлген адамның тірі кезінде өлтірген адамының санына қарай болады. Жеріміздегі археологиялық зерттеулерден түрік дәуірінің адамдарының обаларында жоғарыда жазылған жерлеу ғұрыптары толық байқалған. Құрбандыққа шалынған қой мен жылқылардың бастары түгел белгіге ілінеді. Бұл күні ерлер де әйелдер де бір киерлерін иығына іліп, қабір басына жиылады. Егер сол топтан жігітке бір қыз ұнаса, ол қайтып барған соң қыз үйіне құда түсуге адам жібереді. Мұндай жағдайда көп ретте қыздың ата-анасы қарсы болмайды. Әкесі (ағасы), әкесінің аға-бауыры қайтыс болса, баласы, інісі және аға-бауырларының баласы өгей шешесіне, жеңешесіне, жеңгесіне үйлене береді. Тек үлкендері өздерінің баласы есепті адамдардың жесірмен шатасуына болмайды. Қазақта әмеңгерлік деген салт осы түріктерден сақталған тәрізді. Олардың тұрақты орын тепкен мекені жоқ. Бірақ әрқайсысының өздеріне тиесілі жерлері болды. Бұл жерде жартылай көшпелі өмірді көруге болады. Өздеріне тиесілі жері деп жазылуы жазда, қыста тұрақты, жаз жайлауы қыс қыстаулары болғандықты көрсетеді. Ал күз, көктемде де өздерінің тиісті көктеу-күзеулерінде отырып, көктеуде мал төлдетсе, күздеулерінде мал қырқып қойларын күйектен өткізген. Ал мұндай өмірді түсінбеген қытайлар мен Еуропа ғалымдары түріктерді де қазақтарды да жаппай көшіп жүрген деп жазады.

Түріктердің әдет-ғұрпы Суйнама жылнамасында да қайталанады. Мұнда түріктердің ет жеп, ақ ішетіні теріден тігілген, жүннен тоқылған киім киетіні айтылады. Қару-жарақта мүйізбен нақышты садақ, ысқырма оқ, сауыт туралы қосылған. Мүйіз нақышты садақ тәрізді сүйекпен нақыштап жасалған садақ Алматы қаласы жанынан түрік обасынан табылған. Ерлері Чупу дейтін ұтысты, әйелдері доп ойнағанды ұнатады. Чупу ағаштан жасалып, сүйек-мүйізбен әшекейленген «бес тас­пен» ойнағандықтан «бесағаш» деп те аталады. Қазақ балалары «бес тас» ойынын «қақумөкі» деп атаған. Ал доп былғарыдан тігіліп, ішіне жүн толтырылып, теуіп ойнайды. Суйнамада тү­ріктердің қымызды мас болғанша ішетінін, одан кейін даурығып өлең айтатындарын жазған. Бұл қазақтарда болатын жағдай. Жын-шайтан дегендерден қорқады, әруақты сыйлайды, бақсыға сенеді. Соғыста өлгенді даңқ, ауырып өлгенді намыс санайды. Олардың салты жалпы ғұндармен бірдей.

Солтүстіктегі әулеттер тарихының жылнама­сында осы деректер қайталанады. Мұнда қабірдің басына қада орнатылып, үй тұрғызылады, үйдің ішіне өлген адамның бейнесі және оның тірі кезінде өткізген шайқастары баяндалған суреттер салынатыны туралы жазылған. Бұл хабарға қарағанда түріктерде сурет салу өнері болғандығы байқалады. Жазулары хулардікіне ұқсайды деп жазылған. Бұл туралы жоғарыда жаздық.

Жалпы жарғы жылнамасындағы деректер де жоғарыдағыны қайталайды. Мұнда да түріктердің салты байырғы ғұндармен бірдей дейді. Алайда жазуы жоқ деп жазған. Ал кейбір деректерде жазуы хулардікіне ұқсас делінген. Қағанның Өтүкен тауында тұрғылықты тұратыны және қайталанады. Оның жыл сайын өзінің мәртебелі адамдарын бастап, аталарының үңгіріне барып құрбан ша­латындығы, ал мамырдың ортасында Тарын өзе­нінде көк тәңіріне тасаттық беріп табынатындары жазылған. Сонымен түріктердің көкке, тәңірге табынуы ата-бабалар әруағына сыйыну сияқты діни наным-сенімдердің бүгінгі халқымызда сақталуы әдет-ғұрыптың ежелгі дәуірлерден бері қарай сақталып келе жатқанына айғақ. Қазақ халқында тәңір берсін, көк жарылқасын деп алғыс айтса, Тәңірберген деген ат та қойылған. Ал қарғаса көк соқсын, тәңірбұйырмасын деп реніш білдірген.

Кітапта түріктер мен қытайлар арасындағы саяси қарым-қатынастар туралы деректер өте ырғын берілген. Материалдар түріктердің ұлыс-ұлыс болып тұрған кезінен мемлекеттік дәрежеге көтерілген кезіне дейін, одан батыс, шығыс Қағанат болып бөліну кездеріндегі қытай елімен болған саяси және әлеуметтік қатынастардың мән-жайы толық беріліп отырған.

Түріктер мен қытайлар арасындағы қарым-қатынас 545 жылы басталған. Оны Қытайдан түрік ұлысына келген елшіліктен байқауға болады. Қы­тайдың Тәйзу патшасы түріктерге өзінің елшісін жібереді. Осы елшіні түрік елі зор қуанышпен қарсы алып, былай дейді: «Бүгін ұлы қағанаттан (Қытай патшалығын айтып отыр) елші келді, енді еліміз көркейетін болды» деп түркілердің ел-жұрты бірін-бірі құттықтап қуанған. 546 жылы Тамын жергі­лік­­­ті бұ­йымдардан Қытай патшасына тарту етуге елші­­сін жі­берген. Міне, осы кезден бастап     екі ел­дің ара­­сын­­­да дипломатиялық байланыс бас­талған тәрізді. Та­­­мын біздің академиялық баспадан шыққан «Қазақстан тарихының І томында орхан жазуы бойынша «Бумын» аталып жүр. Осы Тамын Анагүйді жеңген соң өзін «Елетміш» қаған деп атаған, ол ел қағаны деген сөз. Бұл ғұндардың «Тәңірқұтымен» бірдей. Ал тәңірқұты деген сөз «Тәңір ұлы», «Көктің ұлы» деген мағына береді. Ал Тұмын қаған өзінің әйелін «қатұн» деп атаған. Бүгінде қазақтар «қатын» сөзін «әйел» сөзімен сыпайы түрде айтып жүр. Деректе қатын сөзі ежелгі «әтшеге» тең делінген. ХІХ-ХХ ғасырдың басында «әтше» сөзі айтылатын, бүгінде әдеби шығармаларда «әтшесі» әйелі деген сөздер кездесіп қалады. Біздің «тәңір», «қатын», «әтше» сөздерінің ғұндардан түріктерге, түріктерден бізге дейін жетіп айтылып жүруі халқымыздың түп негізі қай­дан басталатынына ешбір дау болмайтындығын көрсетеді.

Алайда аңыз бойынша, түріктердің пайда болғаны және олардың тарихын Ашынадан бастау шындыққа тура келмейді. Өйткені жылнамалардың бірінде түріктер ғұндардың өзге бір тармағынан таралады десе, екінші бір деректе ғұндардың солтүстігіндегі сақ елінен шыққан делінеді. Ал Суйнама жылнамасында «кірме хулар» еді дейді. Бұл деректерден шығатын тұжырым: түріктер мен ғұндар туыстас, аталас ру-тайпалар болған. Түріктердің қытай жазба деректеріне кейін түсуі ғұндар тарих сахнасында беделі күшті болып тұрған кезде түркілер еленбеген, ол кезде олардың аты да аңызға шықпаған. Ал ғұндар солтүстік батысқа қарай ауғанда, тарих сахнасына түріктер көтерілген деген ой туады. Енді олар нөнелерден өздерінің тәуелсіздігін алғаннан кейін ұлы қорғанға қарай жылжып, ғұндардан босаған жерлерге ие болып, Қытай патшаларымен қарым-қатынас басталады. Оны Бумын қағанның Қытай патшасының қызына үйленуінен байқауға болады. Бұдан кейін түрік қағандары да Қытай патшаларының қыздарына үйленіп, саяси қарым-қатынас үзілмеген. Қытайдың Жоу Чи патшалықтары Таспар қағанмен қарым-қатынас кезінде оған (Таспар қағанға) жақсы көріну үшін бірімен-бірі бәсекелесе сый ұсынғанда қазыналарын аямаған. Бұған масаттанған Таспар қол астындағыларға «Күңгейдегі екі ұлым (екі патшалықты айтады) аман болса, маған деген адалдықтарынан айнымаса, еш нәрседен кемдік көрмеймін деп мақтанушы еді».

Түрік қағанатының екіге бөлінуі Мұқан қағанның ұлы Төременнен басталса керек. Осы бөлінуден кейін бұлар да Қытай патшасына жағыну үшін өздерінің сый-сияпаттарын жіберіп, қолдау көрсету үшін күш сұрап отырған. Қытай патшалары түріктердің мұндай сұраныстарына қолдау көрсетпеген. Бірақ та екеуінің бірігіп кетпеуіне көңіл бөліп, олардың іс-әрекеттеріне бақылау жасап отырған. Ал түрік қағандарына қыздарын жансыздар ретінде берген. Мұндай әрекет Үйсіндер кезінен белгілі. Егер патшалар өз қыздарын бергісі келмесе не қыздары болмаса онда өз сарайларындағы қыздарды өз қыздарым деп ұзатып, оларға жансыздық жасау жолдарын, әдіс-тәсілдерді үйретіп жіберіп отыр­ған.

Түрік қағандарының күштерін Қытай патшалары өздерінің көрші елдеріне жорық жасағанда пайдаланып отырған. Мәселен, Кореяға аттанғанда түрік қағандары Қытай сарбаздарымен бірге болған.

Түрік зираттарынан шыққан археологиялық ма­териалдардың суреттерінің берілуі қазақ халқы­ның материалдық бұйымдарымен ұқсастығы - бір өзен­нің екі жағасындай, бірін-бірі қайталап отырғандай. Әсіресе түркі белбеулері (2-сурет) мен үзеңгілері бір-біріне өте ұқсас. Ал Қытай суретшілерінің салған түрік теміршілерінің суреті (1-сурет) дәл ХІХ-ХХ ғасырлардағы қазақ темір ұсталарының ұстаханаларынан ешбір айырмашылығы жоқ. Ондай ұстаханаларды мен өзім бала күнімде ХХ ғасырдың 50-жылдарында ауылымыздан көрген едім. Ал Жетісу аймағында археологиялық зерттеу жұмыстарының кезінде сондай ұстаханалардың орындарын тауып зерттегенмін.

Қорытындылай келгенде түркілер дәуірінен қалған рухани, мәдени, материалдық, әдет-ғұрып, салт-сана біздің халқымызда толығымен сақталған. Сондықтан да халқымыздың халық болып қа­лыптасуы, оның түп-тамыры ежелгі түркілерден қалыптасып бізге жеткен дейміз.

«Қазақ тарихы» журналынан