«Алланың діннен бекем ұстап, айырылмаңдар» (11, Әл-Имран сүресі, 103-аят), «Ақиқатында, Аллаға қабыл дін - Ислам діні» (11, Әл Имран сүресі, 19-аят) деп таза да ақиқат дін - исламды жіберді. Адам баласы қаситетті Құранды басшылыққа алып, ешкімге де, ешнәрсеге де қылдай қиянат жасамай өмір сүрсін, қоғамы әділ де иманды болсын деп дұрыс жолды көрсету үшін Құран Кәрімді Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымызға уахи етті.

Қазаққа ислам діні қалай келді?

«Алланың діннен бекем ұстап, айырылмаңдар» (11, Әл-Имран сүресі, 103-аят), «Ақиқатында, Аллаға қабыл дін - Ислам діні» (11, Әл Имран сүресі, 19-аят) деп таза да ақиқат дін - исламды жіберді. Адам баласы қаситетті Құранды басшылыққа алып, ешкімге де, ешнәрсеге де қылдай қиянат жасамай өмір сүрсін, қоғамы әділ де иманды болсын деп дұрыс жолды көрсету үшін Құран Кәрімді Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымызға уахи етті.

Қазаққа ислам діні қалай келді?

Бірлік пен ынтымақты насихаттайтын, өз ізбасарларын имандылыққа ұйытатын, рух тазалығын уағыздайтын асыл дін идеясын ту еткен мұсылмандар аз жылдардан соң Араб түбегінен шағындап шығып, осы күнгі Сирия, Палестина, Ирак жеріне жетті. Исламды негізгі дін деп таныған араб қосындарының бір бөлігі Қызыл теңізден өтіп Мысырға табан тіреді, соңыра әрі қарай қазіргі Мағриб араб елдеріне де байрағын желбіретті. Ливия, Тунис, Алжир, Марокко исламға мойынсұнды. 711 жылы мағрибтық мұсылмандар жаңа дінді жалау етіп Атлант мұхиты мен Жерорта теңізін бөліп жатқан Гибралтар бұғазынан өтіп, Андалусияға қазіргі атауы Испанияға аяқ басты. Олар сондай-ақ Испания мен Франция арасындағы Пиреней тауларына да жетті. Кейінірек Ислам діні солтүстік Африка ғана емес, Орталық Африканың да біраз жерлері мен елдеріне тарады. Араб жасақтары тек Батысқа ғана емес, сондай-ақ осы күнгі Кіші Азия мен Кавказ тауларына да ат басын бұрды. Бірте-бірте жаңа дін Мауренахр деп аталған Орта Азиядағы түркілер өлкесіне де жетті. Бұқара мен Самарқанд, Шаш (Ташкент) пен Отырар, Хорезм өлкесі де исламды қабылдады. Осылайша Ислам діні ІХ-Х ғасырларда суниттік бағытта бірте-бірте түркілер әлемінде де нығая бастады.

Түркілер ислам дінінің пайда болуынан жарты ғасырдан астам уақыт бұрын әлемдік тарихи процестің белсенді субъектісіне айналды. Ашина державасы көршілес жатқан мемлекеттерді өзімен қуатты мемлекет ретінде санасуға мәжбүр етті. Осы уақыттардан бастап түркілер Еуразия даласындағы барлық тарихи оқиғалардың бел ортасында жүріп, өркениеттік дамудың бағыт-бағдарын айқындауға пәрменді ықпал етті.        Түркі тайпаларын исламдандыру бірнеше ғасырларға созылды. Бұл ретте Талас маңында арабтардың 751 жылы қарақытайлармен болған шешуші шайқасы үлкен рөл атқарды. Талас шайқасы туралы атақты француз тарихшысы, шығыстанушы Рене Грэссэ: «Қытайша Кьюпише аталған Ташкенттің түркі билеушісі немесе түдүні қытайларға талай рет бас иді (743, 747, 749 жылдары аралығында). Бірақ сол уақыттағы Кучидің губернаторы немесе империялық комиссары Као Сьенчэ оны Қытайға барар жолдарды қорғаудағы өз миссияңды дұрыс орындамадың деп жазғырады. Као Сьенчэ Ташкентке барып, түдүннің басын алып, байлығын иеленді. Бұл осы батыс бөлігіндегі көтерілістерге түрткі болады. Басы алынған түдүннің ұлы Тарбағатайды және Балқаш көлінің шығыс жағалауынан Ертіске дейінгі Ұрынғыны мекендейтін түркі-қарлұқтардан, сондай-ақ Соғдыдағы араб гарнизонынан қолдау сұрайды. Араб генералы Зиад ибн Салих оңтүстіктен, қарлұқтар солтүстіктен келеді. 751 жылдың шілдесінде Као Сьенчэ Талас өзенінің бойында талқандалады. Бартольдтың айтқанындай, бұл тарихи жеңіс Орталық Азияның тағдырын шешті. Барлық оқиғалардың осыған әкеле жатқанындай болып көрінгенімен, Қытай ықпалында қалудың орнына Орталық Азия мұсылмандыққа бет бұрды».

Түркілердің исламды қабылдауындағы бұқаралық сипат 1043 жылдың күзіне жатқызылады, осы кезде 10 000 шатыр иелері 20000 малды құрбан айт мерекесіне орай құрбандыққа шалып, исламды қабылдайды. Бұл түркілердің жазғы жайлаулары Еділ бойында жайылса, қыстаулары Баласағұнда болатын. Осылайша Каспий маңы жерлері мен Еділ бойын мекен еткен, қыпшақ және т.б. тайпалардан тұратын түркі тайпалары, өзіндік мұсылмандық түркі мәдениетінің орталықтарына айналады.

Исламдандырудың басты кезеңі ретінде елімізді Қарахан әулеті (Х-ХІ ғғ.) мен моғолдар (ХІV-ХV ғғ.) кезеңі аталып өтіледі. Себебі Ислам діні осы уақыттар аралығында мемлекеттік дін болып жарияланған.

Таяу Шығыс маңына ХІ ғ. түркілердің келуі «мұсылмандық өркениетті трансформацияға ұшыратты». Транформацияға ұшыраған үмбетті қыпшақ даласы қандай да бір қарсылықсыз қабылдайды. К.Э. Босворт түрік-селжүктардың ислам әлеміндегі рөлін суреттегенде «шамандық тарихы бар түркі мұрасы сопылық ордендеріне жол тапты. Олар өз кезегінде ханафиттік мазхабтың суниттік бағытын қуатты түрде ұстанды».

Дешті Қыпшақ жеріне ислам мәдениетінің таралуына Қожа Ахмет Йассауидің рөлі өте зор болды. Исламның түркілер арасында таралуына ықпал еткен тағы бір фактор сұлтан Бейбарыс билік құрған Мысыр елімен жан-жақты байланыс орнату болды. 1261 жылдан бастап екі жақ елшілік делегацияларымен алмасты. Бейбарыс елшілері Қырымдағы Солодажуге, ал Берке өкілдері Александрия қаласына келеді. 1263 жылы Берке мен Бейбарыс арасында парсы хандығына қарсы бағытталған келісім жасалды. Ислам өркениеті үшін бұл маңызы зор оқиға болды. Берке мұсылман әлемін қан қақсатқан Хулагуды талқандап, ислам елдерін шапқыншылықтан сақтап қалды. Ал қыпшақ даласынан сенімді одақтас тапқан Бейбарыс крест жорығын тоқтатты. Бұл жерде саяси ұстанымдармен қатар екі ел билеушілерінің арасындағы жеке тұлғалық қарым-қатынас Жошы ұлысына да Исламның таралуына өзіндік үлесін қосты. Бартольд өз зертеулерінде: «Сұлтан Бейбарыс (1260-1277 жж.) Берке ханның күйеу баласы болады, Беркенің мысырлық немересі сұлтан Бейбарыстың мұрагері Са'ид-хан Мұхаммед өзінің атасының құрметіне моңғолдық Берке ханның Насир ад-Дині деген ат алады. Сонымен қатар 1280 ж. Каирде қайтыс болған Беркенің ұлы Бедр ад-Дин Мұхаммед, Құран аяттарын түсіндіріп, араб тілінде өлеңдер мен діни шығармалар жазған».

Көпұлтты қазаққа көпдінділік не керек?

Қазіргі уақытта елімізде 40-тан аса конфессиялардың діни бірлестіктер мен ұйымдар саны 4000-нан асады. Соның ішінде 2337 ислам діни бірлестіктері, орыс православия шіркеуі - 281, рим-католик шіркеуі - 82, протестанттік діни бірлестіктер - 1189, иудейлердің діни бірлестіктері - 27-ні құрайды. Қазіргі Қазақстандағы дәстүрлі емес діни қауымдарға төмендегілер енеді: 5-буддистік қауым, 24-индуистік, 12-криштаиттік, 23-Бахаи, 2-трансцендентальдық медитация қауымы, сонымен қатар, Ұлы АҚ Бауырластықтың 2-қауымы, 6-саентология шіркеуі қауымы т.б. Бұлардың 40-тан астам мерзімді діни басылымдары шығады. Еліміздегі діни оқу-орындар саны - 19, елімізде - 2200-ге жуық мешіт, мұсылман діни бірлестіктер саны - 2337.

Қазіргі таңда Қазақстандағы дәстүрлі емес діни ұйымдардың және тоталитарлы секталардың көбеюі мен оның қатарына жастардың жалпы халықтың көптеп тартылуы көпұлтты мемлекетіміздің ұлтаралық татулық пен тұрақтылығына қауіпті фактор және ұлтаралық радикализм мен шиеленісті тудыратын қосымша күш болып табылады. Бүгінде Қазақстан Бүкіләлемдік діни-рухани форумның орталығы болып табылады. Ал Қазақстанның зайырлы мемлекет болуына орай, ресми идеология дінге барынша бейтарап. Сондықтан Қазақстандағы жетекші діни конфессия статусына ие ислам мен христиан діндеріне мемлекет тарапынан қамқорлық танытылатын, басқа діни ұйымдардың қызметін реттейтін жаңа Заңның қабылдауы өзекті.

«Әйелдеріміз паранжымен тұмшаланбаған»

Ақын-жыраулар шығармашылығында тектілік мәселесі балажанды қазақ үшін текті әйел алумен байланысты қойылады. Белгілі жазушы-ғалым А. Сейдімбектің атап өткеніндей, миф, әфсаналардан бастап ортағасырлық жырауларға дейін әйел тектілігінің маңызы туралы талай ғибрат сөздер айтылған: "Шығыс халықтарының ішінде қазақ сияқты санаулы ғана халықтың әйелдері бетіне паранжы салмай, дидарын ашық ұстап, қымсынбай еркін жүруі де көшпелілер өмірінде әйел баласы ер адаммен бірдей, тең дәрежеде болғандығынан шығар. Әйел-ананы құрметтеуге, қастер тұтуға деген дархан этиканың қалыптасуына не себеп?! Себеп біреу-ақ, ол - көшпелі өмір салтынан туындайтын әлеуметтік қажеттілік демекпіз. Талдаңқырап айтқанда, көшпелі өмір салтында әйел-ана еш уақытта еңбектен қол үзіп ажыраған емес. Яғни отбасы бақыты, ру амандығы, ел тағдырына қатысты қазақ әйелдерінің қоғамдық жауапкершілігі ерлерден еш кем болмаған". Тектілік кісілік құндылық ретінде қазақ халқының күнделікті тіршілігіне етене еніп кеткен. Оның нақтылы көріністеріне жататындары: ата-баба әруағын ардақтау, ата-ана алдындағы перзенттік борышын ақтау, ағаны арқа тұту, "құданы құдайдай сыйлау", күйеу баласын туған ұлындай көру, қыз баланы ерекше құрметтеп, әпке - екінші ана, "келіннің аяғынан, қойшының таяғынан", "келін келді - құт-береке келді", "балалы үй базар", "бала бауыр етің", "бір үйде қанша болсаң, бір-біріңе қонақсың", "жақсы жеңге - анадай абзал", "әкең өлсе де, әкеңді көрген өлмесін", "төрт аяқтыда бота тату, екі аяқтыда бөле тату", "інім де, інім дегенше - күнім де", "ағасы бардың жағасы бар"  және  т.б.

Түркілер исламға дейін бір құдайға сыйынған

«Тәңіршілдікті» дін деп айту өте қиын. Өйткені, дәстүрлі діндер белгілі бір жүйені қалыптастыратын кітабы, сол кітап түсірілген пайғамбары болуды талап етеді. Мысалы, Мұсаға (ғ.с.) Таурат,  Исаға (ғ.с.) Інжіл, Мұхаммед пайғамбарға (с.ғ.с.) Құран түсірілген сияқты. Бұлардың арасында бейтарап уақыт кезеңдері болды. Мысалы, Мұса мен Исаның (ғ.с.) арасында шамамен 1800 уақыт кезеңі болса, Иса мен Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) арасында 610 жыл бейтарап уақыт өтті. Бұған қоса пайғамбар жіберілмеген халықтар да өмір сүрді. Олардың бәрі бір жаратушының бар екенін мойындап, арабтар «Илаһ», еврейлер «Яхуда», парсылар «Худа», түркілер «Тәңір» деп жалбарынып, мінажат жасаған. Қазақ халқы Жаратушыны танып, Оған Тәңірі деп жүзденген. Бір құдайдың бар екенін мойндаған. Демек, тәңіршілдіктің түбінде бір Құдайға табыну жатыр. Бұл кейін ислам дініндегі ең жоғарғы құндылық болып саналатын Алланы тану, Одан басқа тәңір жоқ екенін мойындауменен ұштасып жатыр деп ойлаймын.

Исламға дейін қазақтың рухани мәдениетінде маңызды рөл атқарған діни ұстанымға тәңіршілдік жатады. Оның астарында бір Құдайға сенушілік тән екендігін көрсеткіміз келеді.

Н.С. Бакина пікірінше: «б.з.д. V-ІІІ ғғ. Түркілерде құлшылық ету объектісі ретінде Көк-Тәңірі болғандығын зерттеушілер ойының бір арнада тоғысқандығы мәлім. Дүние жүзілік тарихта ол монотеистік діндердің алғашқысы ретінде белгілі. Тәңіршілдік идеясында бір Құдайға табыну идеясы орын алған» - деуі, исламның  әр түрлі мәдениеттерді бір өркениеттік ағымға біріктіргендігін көрсетеді. Ислам осы дінді қабылдаған халықтардың мәдениетін жойып жібермей, керісінше жаңа сатыға көтерді. Қоғам мен мәдениет үнемі қозғалыста,  дамуда болатын жүйелер. Түркі мәдениеті мен ислам өркениеті туралы айтқанда олардың бір-бірін толықтырып отырғандығын ескеруіміз керек. Қазақ халқының ертеден келе жатқан салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары ислам қағидаларына орайласқан. Түркілердің түсінігінде Тәңір Алланың синониміне айналған. Ислам дінінің басты ерекшеліктерінің бірі, тұрғылықты халықтың наным-сенімдерін өзінің канондарына бейімдеп, негізгі қағидаларын нығайта алуында деп ойлаймыз. Ресми исламға қарағанда көшпенді түркілер арасында сопылық бағыт кеңінен таралды. Сопылық бағыттың таралуына осы жерлерде исламға дейін қалыптасқан «әулиелерді пір тұту» дәстүрі көп ықпал етті. Рухани тазалығы, емшілік қасиеті, тақуашылығы арқылы халық арасында кең танылып, беделге ие болған сопылардың аты тірі кезінде-ақ аңызға айналды. Ал қайтыс болған соң олардың бейіттері қасиетті орындарға айналды. Осындай кейбір ерекшеліктеріне қарамастан көшпенділер арасында исламның таралуына сопылықтың маңызы зор болды. Сопылық арқылы исламның моральдық принциптері бұқара халық санасына сіңірілді. Ал қоғамдық өмірдің ресми деңгейінде Әбу Ханифа мәзһабы қолданыс тапты. Отырықшы түркі халықтары арасында бұл мәзһабтың қолданыс аясы, көшпенділермен салыстырғанда әлдеқайда кең болды. Көшпенділер қоғамдық өмірді реттеуде әдеттік заң нормаларына көбірек жүгінгенімен, ислам шарттарын орындау мен ғибадат мәселелерінде осы мәзһабтың ұстанымдарын басшылыққа алды. Бала туғанда азан шақырып ат қою, неке қию, жерлеу рәсімдері, ораза тұту, намаз оқу тәртіптері осы мәзһаб шарттарына сәйкес атқарылды. Басқа да мұсылман халықтары сияқты көшпенділер де ораза айт, құрбан айт сияқты мейрамдарды атап өтіп отырды.

Бүгінгі әлем мұсылмандарының 90 пайызын сунниттер, ал қалған 10 пайызын шииттер құрайды. Соңғы статистикалық есепке сүйенсек, сол тоқсан пайыз сунниттің 87,2 пайызын «матуридилік» пен «әшғарилік» мектебін ұстанатын «Әһли сүннет уәл-жамағат» жамағаты құрайды екен. Ал қалған 2,8 пайызы исламның ішіндегі «қадиянилік-ахмадилік», «уаһабилік», «хизбут-тахрир» т.б. ағымдарға тармақталады. Әһли сүннет фиқһта Ханафи, Шафи'и, Ханбали, Малики болып бөлінсе, сенім мәселесін Матуриди және Әшғари мектептерінің қағидалары арқылы таниды. Бұл екі мектепті де ұстанатындардың қағидалары мен жолдары - бір. Алдымен нақылға (аят пен хадиске) сүйеніп, одан кейін ақылға да белгілі бір дәрежеде мән береді. Яғни, Құран Кәрім мен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетіне амал етудегі бағыттары, пікірлері бір жерден шығады.

Қазіргі кезде әлемдегі сүннит мұсылмандардың жартысынан көбі (шамамен 53%) Ханафи мазһабын ұстанады. Ал ханафилердің басым көпшілігі Имам Матуридидің бір жүйеге келтірген сенім негіздерін басшылыққа алады. Матуридилік мектептің ғұламалары бір жүйеге келтірген иман негіздері - Орта Азия, Түркия, Балқан түбегі, Қытай, Үндістан, Пәкістан аймағындағы мұсылмандар арасында кеңінен жайылған. Әсіресе, бұл жүйе түркі халықтары арасында көбірек таралған. Әрине, оның ішінде Қазақстан мұсылмандары да бар.

Осы орайда «Әһли сүннет уәл-жамағат» деген сөздің мағынасына тоқтала кеткен жөн. Құран Кәрім мен Хазреті Пайғамбардың (с.ғ.с.) сахих хадистерін ұстанып, жол  бастар етуші, Алланың елшісі Хазреті Мұхаммед (с.а.у.) және оның сахабаларының сенім (ақида) мәселесінде ұстанған жолымен жүрушілерді «Әһли сүннет уәл-жамағат» деп атайды. Әһли сүннет уәл-жамағаттың қазақшасы - «сүннет жұртшылығы және жамағат» дегенді білдіреді. Яғни, сүннетті ұстану - Хазреті Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) жүрген жолын ұстануды білдіреді.

Ал мұның «Әһли сүннет уәл-жамағат» деп аталу себебі хазреті Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) үмметі жайлы айтқан мына хадисінен туындайды:

«Яхудилер 71 топқа, христиандар 72 топқа, үмметім де 73 топқа бөлінеді. Осы 73 топтың ішіндегі біреуі ғана жәннатқа барады, қалған 72-сі тозақтық болады»,- дейді. Сонда қасында тұрған сахабалардың біреуі тұрып: «Я Расулуллаһ! Жәннатқа баратын топ қайсысы?»- деп сұрағанда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Менің және асхабымның (ізбасарларымның) жүрген жолымен жүргендер»,- деп жауап береді (Әбу Дәуіт).

Анас ибн Маликтен жеткен  басқа бір хадисте: «Шын мәнінде, үмбетім адасушылыққа бас қоспайды (бірікпейді), егер қарама-қайшылықтарды көрсеңіздер (душар борлсаңыздар), міндетті түрде үлкен қара топқа (көпшілікке) қосылыңдар!» (Ибн Абу Асым «Әс-суннә») деген өсиеті бүгінгі күнде сунниттердің 87,2 пайызын құрайтын «Матуридилік» пен «Ашғарилік» мектебін ұстанатын «Әһли сүннет уәл-жамағат» жұртшылығын меңзейді. Бүгінгі таңда қазақ қоғамында «Матуридилік» пен «Ашғарилік» мектептерін ұстану дұрыс емес деп, оны адасушылық деп санап, тіпті, оны «Әһли сүннет уәл-жамағат» қатарына жатпайды деп санайтын қате пікірдегі топтар бар. Олардың мұндай пікірлері, көзқарастары жоғардағы хадистегі «міндетті түрде үлкен қара топқа (көпшілікке) қосылыңдар!» деген Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өсиетіне қарсы келеді. Өйткені, қазіргі таңдағы үлкен қара топ - сунниттердің 87,2 пайызын құрайтын Матуридилік пен Ашғарилік (Әшғарилік мектептің құрушысы Әбул Хасан Әли ибн Әби Бишр Исхақ Әл-Әшғари х.260/м.873 жылы Басра қаласында дүниеге келді. Имам Әшғари әйгілі сахаба Әбу Мұса әл-Әшғаридің (өл.44/665) ұрпағынан тарайды) мектебін ұстанатындар. Міне, осы топқа қосылмай, бүйректен сирақ шығарып жүрген бөлінушілер бар. Бүгінде қоғамымыздағы мұсылман қауымы жік-жікке бөлініп, мешіттегі жамағат түгілі бір отбасындағы екі ағайын бірін бірі кәпір, пасық санап, бір-біріне алакөз болулары да осылай бөлінгендердің кесірінен туындап отыр.

Абайдан асып айтпаспыз-ау...

Қазақтың кемеңгері Абай Құнанбаев ақын ғана емес, ол  исламды терең түсінген теолог болған десек, артық айтқан болмас еді.

Абай Құнанбайұлы - адамзаттың алтын қорына қазақ атынан өз үлесін қосқан ғұлама, «қазақтың бас ақыны», «Отанды сүю - иманнан» деп, елін-жерін шын сүйген отаншыл кемеңгер. Ол халқының өніп-өсуін армандап, қайтсем кемшілігін түзеймін деп ел-жұртын адал еңбекке, ғылым-білім үйренуге үндеді.

Бүкіл халқымызды толғандырған Абайдың теңіздей терең таланты күн өткен сайын биіктеп, ақындар үшін - арманға, ойшылдар үшін - маржанға айналды. Оның әрбір сөзі жібекке тізген меруеттей мөлдіреп, көз жауын алса, салмақты да салиқалы ойлары жаныңды тербеп, жігеріңді жанып, қиялыңды қырымға, көңіліңді биікке көтерері сөзсіз. Бұл тұрғыда қазақтың біртуар философы Ғарифолла Есім «Абай дүниетанымындағы Алла мен адам болмысын биік ғылыми парасаттық зердеден өткізуі ұрпақ тәрбиесіндегі орнықты рөлдің бекем қазығы, аталы сөзден үлгі іздеуі деп білеміз. Абай дүниетанымындағы этика мәселелері ретінде адалдықты, парасаттылықты, отансүйгіштікті, имандылықты, адамгершілікті, ғылым мен еңбекке құштарлықты, сенім мен әдеп мәселелерін алға тартуға болады» дейді.

Бір өлеңінде Алланың болмысынан сөз қозғап, шариғат бойынша Алланы танудағы бүкіл ислам әлеміндегі ғалымдардың бір ауыздан қабыл еткен негізгі доктринасының (Матури мен Ашағаридан тұратын «Аһлі сүннет уал-жамағат») сенімі бойынша Алланың мекенсіз болмысын меңзеп былай деген:

«Мекен берген, халық қылған Ол - Лә мәкан,

Түп иесін көксемей бола ма екен?

Және оған қайтпақсың Оны ойламай,

Басқа мақсат ақылға тола ма екен?!».

Абай атамыздың осы сөзіне мәдени антропологиялық талдау жасар болсақ, Абайдың «Ла Макан» мекені жоқ, мекенсіз, - деген сөзді қолдану Имам Матруди ақидасын жақсы меңгергендігін көрсетеді. Қазіргі кезде әлемдегі сүннит мұсылмандардың жартысынан көбі (шамамен 53%) Ханафи мазһабын ұстанады.

Абай өлеңнің екінші жолында Алланы көксеу туралы айтады. Көксеудің мағынасы махаббат, ғашықтық, сүю. Өзіңе мекен берген, халық қылған, яғни, жаратқан Иеңді сүйіп, барша әрекетіңді сол үшін атқармай, «Және оған қайтпақсың оны ойламай», - дейді. Ойлау - Алланы еске алып, зікір ету. Мұнысыз «Өзге мақсат ақылға тола ма екен», - деп, Абай атамыз өзіне дейіңгі өмір сүрген ислам ғалымдарының жолын ұстанғанын бізге байқатады. Ислам ғылымдарының ең бір қиын да, күрделі саласы кәләм, ақидаға жататын мәселені Хәкім Абайдың өлеңге қосып жырлауы, сол кезеңдегі қазақ халқының діни сауаттылығының едәуір жоғары дәрежеде болғанына дәлел етеді. Мұның қазақ халқы ислам дініндегі тұрмыстық қағидаттарды ұстану ғана емес, ақидадағы күрделі мәселелерді дұрыс түсіну талабынан туындағаны анықталады. Абай адам баласының бұл фанидегі орны, тіршілік мәні мен мақсаты туралы пәлсапалық түсініктерін, ойларын «Ғаклияда» жан-жақты дамытты. Өмір, дүние-тіршілік, қоғам мен адам, адам мен билік, адам мен Алла арасындағы қарым-қатынастар, жаратушы заңдары туралы ғұламаның пікірі, тұжырымдары ақиқатқа негізделгендіктен, әр кез қажет тұжырымдар болып қала бермек деген ойдамыз.

Осындай философиялық мәні тереңге бойлаған қариялардың бата мәтіне үңілсек:

«Әуелі Құдай жарылқасын, Пайғамбардың берекетін берсін.

Әбубәкір Сыдықтың салауатын берсін. Әділ Омардың айбатын берсін,

Әзіреті Оспанның ұятын берсін, Әзіреті Әлінің қуатын берсін,

Ибрахим пайғамбардың малын берсін, Әкім Ұлықманның жасын берсін,

Әкім Сүлейменнің тақытын берсін, Ескендір Зұлқарнайынның бақытын берсін, Атымтай жомарттың даңқын берсін, Дәуіт пайғамбардай отыз ұл берсін», - дееген халық дүниетанымының мағыналы сөз өрнегі, тілегінің көрінісі іспетті. Осы батада аты аталған адамдар ислам тарихынан өте маңызды орын алады. Мұхамед пайғамбардың (с.ғ.с.) сахабалары Әбубәкірдің (р.а.) өте шыншыл болғандығынан қауымы оны «Сыддық» яғни, аса шыншыл, Омардың (р.а.) тайсалмай ақиқаттан зәлімдікті ажыратқандығы үшін «айбаты» деп атағанын, Оспаннан (р.а.)  періштелердің өздері ұялатын болғандығын, Әліге (р.а.) Алла ерекше күш-қуат бергені ислам тарихынан мәлім. Ал, Ұлықманның пайғамбар емес, көп жасаған хакім болғанын ислам тарихын көп зертеген адам ғана білетінін атап өту қажет. Демек, қазақ халқы ислам мәдениетінен құнды орын алатын мәліметтерді бата арқылы ауыз екі насихаттап отырғаны байқалады.

Қазақ әдебиетінің, исламданған мәдениеттің көрнекті өкілі - Бұхар жырау шығармашылығына келер болсақ:

«Ей, айтшы, Алланы айт, Аты жақсы Құдайды айт. Төрт шарияр Мұстафа

Мұсқап ашқан ғаламды айт. Тәңірім сөзі бұрқанды айт.

Кәлім Алла Құранды айт, Тәңірім салса аузыңа,  Жан жолдасың иманды айт немесе  «Бірінші тілек тілеңіз, Бір Аллаға жазбасқа...

Бесінші тілек тілеңіз, Бес уақытта бес намаз, Біреуі қаза болмасқа» дей келе,

«Құдайды білмес бинамаз», «Сабаны әкел ордаға, Құран оқыт молдаға», «Таңертең азан шақырған дауысы сұлу молланы айт», «Қарсы болма Аллаға» деген толғауларындағы сөз тіркестері жыраудың имандылығын, кемел ғалымдығын, сонымен қатар, қазақ ақын-жыраулар шығармашылығының шариғатқа деген ерекше құрметін танытады.

Кеңестік дәуірде қазақ халқының ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің халқымыздың дүниетанымындағы сенімге негізделген, мықты рухты жырлаған тамаша жыр шумақтарында қазақ баласын білім-ғылымға шақырған насихаты бұрмаланып, басқаша айтылып келгені де рас.

Бір Құдайға сыйынып, Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық!

Істің болар қайыры, Бастасаңыз Аллалап,

Оқымаған жүреді, Қараңғыны қармалап.

1858-1931 жылдар аралығында өмір сүрген талантты ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы да Алланы тануға шақырады. «Мал жимақ» өлеңінде Алланың алдында таза ниетті адамдардың орны туралы сөз толғайды. Мысалы:

Мақтан үшін мал жима, жан үшін жи,

Қазаққа көз сүзбестің қамы үшін жи.

Арың сатпа, терің сат, адалды ізде,

Ғибадат пен адалдық, ар үшін жи.

Ерінбестең еңбекке, дәулет дайын,

Жаратқан жоқ жатсын деп бір Құдайың, - деген өлеңі арқылы мақтаншақтық сияқты исламға жат қаситеттерден қазақ болмысының аулақ болуын көксеген.

Ағымдардың мақсаты - ислам атына қара күйе жағу

Ислам діні және мұсылмандар басынан бастап әр түрлі зиянды іс-шаралар мен ағымдарға кез болды. Бұлардың бір бөлігі тікелей исламға бағытталса, бір бөлігі мұсылман қауымды көздеді. Сондай-ақ, ислам дініне, мұсылмандарға қарсы шабуылдар жүргізілді және солардың нәтижесінде пайда болған ағымдар кейде жеке адамдарға бағыттталып, өтпелі болса, кейде ұйымдық қоғамдық сипатта болды. Алайда барлығының ортақ мақсаты -  ислам нұрына кедергі жасау,  ислам жарығының адамзатқа түсуіне қарсы болу, Мұсылман қауымының бірлігі мен тұтастығын ойсыратып, дамып жетілуіне кедергі жасау болды.

Исламға және мұсылмандарға қарсы күрес жүргізгендер көптеген әдістер қолданды және әр түрлі мәселелерді қарастырды. Алдымен Құран уахиін жоққа шығарды және Оның Алланың сөзі еместігін, Мұхаммед тарапынан ойдан шығарылғандығын айтты. Сондықтан, ислам  пайғамбарының өтірікші, сиқыршы, көріпкел, ақын болуы мүмкін еместігін айтты. Сондай-ақ, оны ата дініне, пұтқа табынушылыққа, әлеуметтік, экономикалық және басшылық жүйеге қарсы шыққан көтерілісші немесе байбаламшы ретінде көруге және көрсетуге тырысты. Құран Кәрім бізге бір жағынан бұл өтірік сөздер мен жалалар туралы мәселелердің басын ашып берсе, бір жағынан арандатулар мен теріс сөздерге жауап берді. Құранның Алла кітабы, Мұхаммедке де уахи еткендігін, шындықты үйреткендігін айтты .

Мұхамед пайғамбар (с.ғ.с.) кезеңінде және Рашид (әділ) халифалар дәуірінің басында елдегі аймақтар арасы үстемдік, саяси-әкімшілік үстемдік күрестері, Хижаз, Сирия, Ирак, Иемен және сол сияқты аймақтарда байқалған әлеуметтік-экономикалық проблемалардың, исламға қарсы күштердің ұйымдастырған ашық және жасырын іс-әрекеттерінің нәтижесінде мұсылмандық қоғамда харижидтер, шииттер, мутализиттер деп аталатын саяси, мәдени антропологиялық топтар немесе «мазһабтар» пайда болды. Бұл мазһабтар осы күнге дейін өз іс-әрекеттерін жүргізіп келген, бірақ әрдайым бөлінудің, фанатизм мен экстремистік әрекеттердің жемі болып келді. Соңғы жүз жылдықтарда әр түрлі мұсылман елдерде немесе мемлекеттерде пайда болған саяси, әлеуметтік, мәдени және философиялық топтар, ұйымдар мен мектептердің, террористік және анархистік оқиғалардың, радикал және экстремистік кауымдардың қайнар көзі де міне осылар болды. Батыни-шии карматилік, керрамилік, саббахилік, нусауриелік, исмаилилік, бабизм-бахаизм, вахабилік, хизбуттахрир сияқты саяси, діни және философиялық топтар, Щии-Бухйви және Фатими мемлекеттері көрсетілген сипаттағы формацияларға мысал бола алады.

Исламды, Құранды және Сүннетті қорғап, бұларды әрі қарай жалғастыруды негізгі міндеті деп білетін Әһли сүннет уәл-жамағаттың бірлігі мен тұтастығын бұзуды, динамикаларын әлсіретуді көздеген бұл саяси, идеологиялық, мәдени антропологиялық ағымдарға, миссионер орталарға қарсы кешегі күнгідей бүгінгі таңда да қарсы тұрмау мүмкін емес.

Егеменді елдің демократиялық бағытта дамуы республика халқын емін-еркін өз ана тілінде сөйлеп, ата-баба ұстанған дінде Жаратушысына құлшылық етуге, сөйтіп ұлттық, халықтық ерекшеліктеріне бет бұруына мол мүмкіншіліктер берді.

Солардың қатарында жоғалтқанымен қайта қауышқан мұсылмандар ендігі жерде ислам дінін өмір сүру салтына еңгізіп, күнделікті тіршілігін байланыстыруды мақсат етіп, мешіттерге келе бастады. Алғашқы діни білімдерін мешіт ұстаздары мен имамдарынан алғандар құлшылық-ғибадаты мен діни ұстанымдарында ауытқушылыққа жол бермеді. Десе де солардың ішінде кейбіреулері тағатсыздық танытып, бірден терең білуге ұмтылып, өздігінен ізденумен болды. Олар дер кезінде білгір ұстаздарды таппай, қолдарына іліккен діни кітаптарды оқып, білімдерін толықтырды. Сөйтіп жүріп олар мешіт жамағаты құлшылық-ғибадаты, діни ілімдері мен оқыған кітаптары арасында алшақтық барын да байқады. Бірақ ондайлар өздерінің білім деңгейі дәрежесінен діндегі мәселелерді орнымен түсіне алмады. Сонда да өздігінше салмақтап, жауабын табуға тырысты. Дінді азды-көпті білетіндерге жүгінді. Интернеттен іздеп, онда бар мағұлматты мүмкіндігінше сіңірді. Дәл сол кезеңде жөн сілтеп, ақыл қосатын діндарларда жоқтың қасы болды. Мешіттегі имамдардың басым көпшілігі бастауыш діни біліммен жұмыс істеді. Олар негізінен көрші Өзбекстан діни оқу орындарының түлектері еді. 90-жылдар емес, жаңа ғасыр басында да жағдай өзгере қоймады. Ол жөнінде Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының басшылығына енді келген Әбсаттар қажы Дербісәлі былай деген болатын: «Ал енді бүгінгі күннің шындығына келетін болсақ, көптеген аудандар мен ауылдардың әлгі екі жылдық курсты бітірген имамдарға да қолы жетпей отырған жағдайы бар». Сонымен қатар еліміздегі діни ахуалдың дамуына тиісті діни оқулық, кітаптардың тапшылығы да өз әсерін тигізбей қоймады.

Діни төңкеріс пен қантөгістің зардабын қара халық көреді

Тұрғылықты мұсылмандардың дініне бет бұрып, мешіттерге келе бастауы тысқары елдердің де назарынан тыс қалмады. Елімізге Сауд Аравиясы, Үрдің, Біріккен Араб Әмірлігі сияқты араб елдері мен алыс-жақын Пәкістан, Түркия елдерінен ресми, бейресми ұстаздар мен діни уағызшылар келіп, білімге құштарлар қарапайым халықты, оның ішінде жастарды жандарына тартып, үйретуді қолға алды. Олар алғашында қошемет пен құрметке ие болып, жұмыстарын емін-еркін жүргізді. Әрі олардың не оқытып жатқанын тексеру де мүмкін болмады. Осыдан да болса керек олардың арасында кейбірі жергілікті жер ерекшелігі мен ұстанымын ескеруге мән бермеді, тіпті қажет деп ойламады. Енді біреулері өздерінің мақсаттарына сай оқытумен болды. Олардың барлығы Құран мен хадисті тілге тиек етіп сөйлегендіктен діни білім алушылар үшін ұстаз ретінде қабылданды.

Дәл осы жағдай Кеңестер Одағының бұғауынан босаған өзге тәуелсіз елдер тіршілігінде де көрініс тапты. Олардың кейбіруінде исламды халықты біріктірудегі басты күш деп біліп, жекеленудің басты туына айналып, діни төзімділіктен шығуға жол берді. Мұндай жағдай 90-жылдардың басында Тәжікстанда көрініс берсе, кейін Ресей мен Өзбекстанда орын алды. Аяғы қантөгіске ұласып, қаншама жазықсыз адамдарды қайғы-қасыретке ұшыратты. Олардың барлығы, түптеп келгенде, саяси мақсатты көздегені анық. Бірақ зардабын қара халық көрді.

Діни жандану процесі Қазақстанда да қарқынды сипат алып, көкейкесті мәселелердің біріне айналды. Мына бір ағамыздың аузынан айтылған сөздер соған куә: «... әр түрлі секталар келіп жатыр. Келеді енді, келме деуге бізде шама жоқ. Менің айтайын дегенім ол емес. Енді исламның атын жамылған, исламды өзіне шіркеу етіп, зонтик ретінде пайдаланып қазақ топырағында бұрын-сонды болмаған қайсыбір ағымдар келіп жатыр».

Өзге діндерді айтпаған күннің өзінде, ислам дінінің негізінде түрлі ағымдар көбейді. Олардың пайда болуына, алдымен республиканың оңтүстік аймақтарында мұсылман елдері көмегімен ашылған оқу орындары: Шымкент қаласында Қазақ-Кувейт университеті мен Алматы қаласында «Таиба» колледжі үлкен әсер етті. Сондай-ақ шет мұсылман елдерінен келген түрлі пиғылдары миссионерлер мен Сауд Арабиясы, Ливан, Сирия, Мысыр және Пәкстан елшіліктерінің өз елдеріндегі діни оқу орындарына тікелей түрде шәкірт жіберулері де зор әсер етті.

Осылардың негізінде республика мұсылмандары өздерінің дәстүрлі діни ұстанымы - Ханафи мәзһабынан басқа сәләфилер, уаһһабшылар, хизбшілер, ахмадия, таблиғшылар және кейін құраншылар деп бөлінгенін білмей де қалды. Оларға қоса «исматуллашылар», «Алла-аят», «Ата жолы», «Аққулар», «Сұңқарлар» тобы қосылып, дін жолын өздерінше дәріптеп, құлшылықтарын өтеушілер де пайда болды. Дәстүрлі діни жолдан тайғандар өз ұстамдарын дәріптеп қана қоймай, жергілікті ханафи мәзһабындағыларды жазғырып, олардың діни сенімі мен ұстанымына құлшылық-ғибатанына күмән келтіріп кінәләуға жол берді.

Олар Алла тағаланың мұсылман үмметіне: «Ей, иман келтіргендер! Аллаға, пайғамбарға және өз араларындағы басшыларыңа бой ұсыныңдар. Егер өзара бір нәрсеге келісе алмасаңдар, оның жайын Алладан, пайғамбардан сұраңдар. Аллаға, қиямет күніне сенетіндерің рас болса, бұл сендер үшін қайырлы әрі тиімді» [11, «Ниса» сүресі, 59-аят], деген ескертуін қаперлеріне де алмады.

Шариғаттың негізгі мәселелері Құран мен хадисте қамтылған десе, ондай ағымдарды жақтаушылар хазірет Мұхаммед пайғамбардың (с.а.у.) ислам қауымына: «Мен сендерге екі нәрсені қалдырып барамын. Егер оларды бекем ұстап, амал етсеңдер, ешқашан адаспайсыңдар. Олар -  Алланың кітабы (Құран Кәрім) және Алла Елшісінің Сүннеті» деген өсиетін ұстанбады.

Қазақ қашанғы уаһабшылардың бүлігін көтереді?

Ағымдар ішінде әсіресе «Уаһһабшылар», «Хизб-ут-тахрир», «әт-Такфир уәл-һижра», «Ахмадия» сияқтылардың ілімдері діни-саяси экстремизм мен фанатизмді жандандырып, еліміздің тұрақтылығы мен бірлігіне, қауіпсіздігіне тікелей қауіп төндірді.

Діни кері ағымдардың зияндылығы мен әрекеттері жайына ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл» деген кітабында ерекше тоқталды: «Діни қауымның белгілі бір бөлігі діни төзімсіздік идеясын ту ететін шетелдегі ислам орталықтары миссионерлерінің ықпалына ілігеді. Мұндай ахуал біздің елдің оңтүстік өңірінде айрықша байқалып отыр. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарының аймақтарында астыртын ұйым құрған шетелдік «Таблиғи Жамағат» радикалды қозғалысының үгіт-насихат әрекеттері анықталған. Сондай-ақ «Хизб-ут-тахрир» ұйымы да белсенділік танытып отыр».

ҚДМБ-ның аппарат басшысы Балтабай Мекеженовтың айтуынша, уаһһабшылар діни ғұламаларды дәріптеуге, олардың және ата-баба әруақтарының басына барып, дұға бағыштауды, бал ашуды, тұмар тағуды және т.б. күнә деп айыптайды. Олар үшін «діни сенімге жаңалық еңгізгендер» - кәпірлер. Сопылық та олар үшін кәпірлер қатарына кіреді. Уаһһабшылар бір құдайшылықтан сәл ауытқыған мұсылманды такфирге, яғни кәпірге шығарылады.

Уаһһаби ілімі көптеген ғалымдардың ойынша, өзінен төрт ғасыр бұрын тараған Ахмад ибн Таймия (1263-1328ж.) ілімінің жалғасы. Ол Таймияның кім де кім шариғатты білмей тек «Алла біреу, Мұхаммед оның Елшісі» деп айтумен шектелсе, ол мұсылман бола алмайды деген пікірін қуаттайды. Сондай-ақ, Таймия дүниеден өткендерге зиярат салуға, пайғамбарлар мен әулиелер басына барып дұға бағыштауға қарсы шығып, өзін сәләфтардың жолын жалғастырушылар қатарына жатқызған. Оның ілімін жалғастырушылар сәләфилер деп аталды.

Жалпы «сәләф» сөзінің мағанасы «алдыңғы өткендер», «бұрынғылар» дегенді білдіреді. Ал «сәләфи» ұғымы мұсылман ғұламалар пікірінше, пағамбарымыз Мұхаммедті (с.а.у.) көзі көргендер (сахабалар), көзі көргендерді көргендер (табиғиндер) әрі табиғиндерді көргендерге (табаа табиғиндер) қолданылды».

Сәләфилер мұсылмандарды Алланың бірлігіне шақыру, ислам дініне кейін енген хұрафат-бидаат амалдарынан тазалап, дінімізді Пайғамбарымыз (с.а.у.) заманынындағы қалыпқа келтіру, араб әлемін біріктіруге саяды. Біздің елімізде ол ілімнің дамуы «уаһһабилік» деген атпен белгілі болды. Оны ұстанушылар соншалықты діни ілімдері болмаса да, өздері киім кию үлгісі мен құлшылық ғибадаттағы өзгешеліктермен, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрімізді толық мойындамауымен ерекшеленеді.

Уаһһабилік біздің имам Ағзам мәзһабы талап-тілектері мен ұстанымын ғана емес, өзге мәзһабтарды да мойындамайды. Сондықтан да оны қолданғандар тек мұсылмандар арасында ғана емес, жалпы қоғам арасында іріткі салу, дау-жанжал шығаруға бейім. Ал бұл енді даму бағытымызды анықтап алған біздің еліміз, діни сеніміміз үшін зиянды екені анық.

Сәләфилер идеясынан бастау алатын «әт-Такфир уәл-һижра» ілімі бойынша өздерінің пікірін алмай, жамағатына қосылмағандар - кәпір. Олардың ойынша, кім де кім имамдардың немесе сахабалардың сөзін дәлел ретінде қолданса, қияс, маслахат әл-мурсала, истихсан және басқа дәлелдер, құжаттармен мәселе шешілсе, ол - мүшрік әрі кәпір. Осылайша мұсылмандар арасында ынтымақ пен бірлікті бұзып, іріткі салушы ағымды зиянды деп білген жөн.

«Ахмадия» немесе «Қадияни» ағымына келетін болсақ, ол мұсылмандар арасында жік салушы немесе исламға қарсы мұсылман тобы болып саналмайды. Олар Құран Кәрімді өз қасиетіне тән сыйлап құрметтемейді. Өз көсемдері Мырза Ғұлам Ахмадқа түскен кітап бар, соны өздеріне құран деп есептейді.

Ахмадилік ислам әлемінде үлкен қарсылыққа ұшырады. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы да бүкіл мұсылман елдер қауымымен бірге отыра, осы қауымның кәпір екендігіне байланысты пәтуә берді.

Діни экстремизм идеясын ашық дәрітеуші ұйымының бірі - «Хизб-ут-тахрир». Олардың басты талабы - халифат құру. Бүкіл идеясын осы мақсатқа жұмылдырылған. Сондықтан олар мемлекеттік шекараны мойындамайды. Олардың ойынша, барлық мұсылмандар бір халифа құру керек. Осы мақсатқа жету үшін дінді перде етіп алған «Хизб-ут-тахрирді» саяси ұйымдар қатарына жатқызған дұрыс.

Мысырлық зерттеуші Мұхаммед Әбу Зехраның айтуына қарағанда, уаһабшылар ибн Таймияның іліміне ешқандай да жаңалық енгізбеген. Бірақ, олар ибн Таймияның ұстанымын одан ары  қатал  дамытып, өз пікірлерін тәжірибеде іске асыру үшін кейбір жаңа көзқарас пен тәсілдер пайдаланды.

Қасиетті Мекке каласының муфтиі Ас-Саид Ахмад бин Зайни Дахлан (р.а.) өзінін «Әл-футухатул исламийа» кітабының «Фитнатул уаһһабийа» («Уаһһабилер бүлігі») атты тарауында олардың түсініктері мен идеяларының жалғандығын және олардың мұсылмандарға көрсеткен зорлық-зомбылықтарын әшкерелеп жазды. Бүл кітап 1968 жылы Каирде, 1975 жылы Стамбулда жарық көрді.

Уаһабшыларды қалай танимыз?

Уаһабшылардың жаңалықтарына тоқталар болсақ:

а) Уаһабшылар  Құран мен сүннеттің белгілеген және ибн Таймияның ұстанған сенім түсінігімен шектеліп қалмай, өздерінің үрдістерін барша мұсылмандарға міндет ретінде жүктеді. Олар темекі тартуды харам деп, оны тартқан өзге мұсылмандарға жақтырмай қарайтын. Олар, осы тұрғыда күнә жасаушыны кәпір деп білетін харажиттерге ұқсайтын еді.

ә) Уаһабшылар  әуелгіде кофе және осыған ұқсас сусындарды ішуді  де харам деп білді. Бірақ, кейін бұл мәселелерде біраз жұмсарды.

б)  Олар  өз пікірлерін тек бейбіт түрде насихаттаған жоқ, қажет кезінде күш жұмсауға дейін барды. Өздерін қолдамағандарды дұшпан санап, бейне бидағат (дінге жаңалық қосушылар) жасаушылармен күрескендей болатын. Олар өздерінің бұл әрекетін Құран мен сүннеттің «әмр бил мағруф, нахи анил-мүнкар» (жақсылыққа шақырып, жамандықтан тию) бұйрығын жүзеге асыру деп түсіндірді. Әсілі, олардың пікірін қылыштың жүзімен жүзеге асырған Мұхаммед ибн Сауд болатын. Ол Мұхаммед ибн Абдулуахабтың жездесі еді. Мұхаммед ибн Сауд өзінің қатал әрекетін «сүннетті тірілтіп, бидағатты өлтіру» деп ұқтырды. Кейбір, зерттеушілердің пікірінше Мұхаммед ибн Сауд Осман билігіне қарсы тұру үшін уаһабшы пікірінің жақтаушысы болған. Осман билігі уаһабшылар қозғалысын басу үшін бірнеше рет әскери жорықтар ұйымдастырды. Нәтижесінде Мехмет Али пашаның жазалаушы әскері оларға күйрете соққы берді. Османдықтардан жеңіліске ұшыраған уаһабшылар  өз пікірлерін өзгелерге күштеп таңуға мүмкіндіктері азайды.  Бұдан соң олардың пікірін тек Рияд төңірегіндегі жұртшылық ғана қолдады.

г)  Олар қала мен қыстақтардағы кесенелерге мұсылмандардың зиярат етуін Аллаға серік қосушылық деп қабылдап, олардың барлығын қиратады. Бұл әрекеттерінің шариғатқа қайшы еместігіне Пайғамбарымыздың (с.а.у.): «Иаһудилердің өз пайғамбарларының қабірлерінің жанына мешіт тұрғызуын қош көрмеген»,- деген сүннетін дәлел ретінде алға тартты.

д) Уаһабшылар жәй кесенелерді ғана емес, Нәжит аймағындағы бүкіл сахабалардың кесенелерін де қиратты. Бұдан кейін мазарлардың орнында тек бұл жер қабірстан деген белгі ғана қалды.

ф)  Олар Аллаға серік қосушылықты жоққа шығара отырып, ұсақ-түйек нәрселерге дейін қатты мән берді. Айталық, суретке түсуге  қарсы шығатын.

е)  Уаһабшылар өкілдерінің бидағат жасаушылыққа қарсы тұрғандығы соншалық, Пайғамбарымыздың (с.а.у.) қабірінің үстіне жаңадан жабу жабуды да бидағат деп білді. Осы себептен Пайғамбарымыздың (с.а.у.) қабірінің үстіне жабылған жабудың әбден тозығы жеткен болатын. Кейін, корөл Абдулазиз әл-Сауд бұған қарсы шығып Пайғамбарымыздың (с.а.у.) қабіріне жаңадан жабу жапты. Өздеріне «салафия» деген ат берген олар ибн Таймияның пікірлерін берік ұстанып, бидағат ұғымының аясын тым кеңейте түсті. Ғибадатқа еш қатысы жоқ кейбір іс-әрекеттерді де бидағатқа жатқызды. Жоғарыда айтып өткен Пайғамбарымыздың (с.а.у.) қабірінің үстіне жабу жабудың ғибадатқа ешқандай да қатысы жоқ. Ол тек Алла Елшісінің (с.а.у.) қабірінің көзге сұрықсыз көрінбесі үшін жасалған. Егер, мұндай эстетиканың барлығын бидағат дейтін болсақ, мұсылмандардың басқалардан көп артта қалатынын сөзсіз. Олар  өз пікірлерін  ғана ақиқат санап, өзгелердікін  теріске шығарды. Кесенеге зиярат етуді Аллаға серік қосушылық деп түсінеді. Яғни, уаһабшылар адамдардың жеке тұлғаға деген құрмет көрсетуі мен Аллаға табынушылықтың ара-жігін ажыратып жатпайды.

Профессор Сабри Хизметлидің айтуына қарағанда, Мұхаммед  ибн Сауд пен Мұхаммед ибн Абдулуахаб Дериде «Китабут-Тәухид» деген кітаптарын халыққа таратып, мұсылмандарды Аллаға серік қоспауға шақырды. Бұл екеуі уаһабшылар сенімін қолдамағандарға қылыш жұмсауға пәтуә береді.

Олар әулиелердің (Алланың достарын) шапағат ететіндігін қабылдамайды. Аллапен адамдардың арасындағы байланыс құралы «тәуассул» түсінігін теріске шығарып, Аллаға жақындау үшін елшілерді көпір етуді «тауһид сеніміне қайшы» деп, бұл сенімді Аллаға серік қосушылық деп ұқты.

Хижаз өлкесінің төрт мазһаб ғалымы, олардың арасында Ибн Абдул-Уаһһабтың туған інісі Сүлеймен, әкесі және Ибн Абдул-Уаһһабтың ұстаздары бар, оның кітаптарын зерттеп, ислам дінін бұзуға бағытталған жалған пікірлеріне қарсы жауап жазады. Сүлеймен бин Абдул-Уаһһаб өзінің ағасына жауап ретінде «Сауа'иқул-илаһийа фи радди 'алал уаһһабийа» атты кітап  жазады. Бүл кітап 1975 жылы Стамбулда басылып шыққан.

Бірақ әһли-сүннет ғалымдарының жазған жауаптары оларды теріс жолдан қайтара алмады. Керісінше, олар мүсылмандарға қарсы дүшпандықтарын күшейте түсті.

Ол «жиһад» пен бұл «жиһадты» шатастырмайық...

«Жиһад» сөзінің ұғымы өте ауқымды, әрі бұл сөзді араб тілінен қазақшаға аударғанда белгілі бір мақсатқа қол жеткізуге тырысу, сол жолда күресу, бар қажыр-қайратымен, ынта-жігерімен ең қымбат саналатын уақытын, дәулетін, тіпті жанын да сол мақсатқа жетуге арнау жайында деп айтылып та жазылып та жүр. Негізінде мұндай түсінік «Жиһад» сөзіне тілдік тұрғыдан қарағанда қалыптасқан. Ал енді бұл сөзді Ислам дінімен байланыстырып діни сенім-наным тұрғысынан қарайтын болсақ, онда «Жиһад» дегеніміз адамзат баласының Жаратушы Хақ Тағаланы дұрыс танып-білуіне, Оның бұйырғандары мен тыйымдарын орындауда, дінді еркін түрде толық ұстануға мүмкіншілік тудыруға кедергі болатын тосқауылдарды барынша, әрі мүмкіндігінше жою. Осы кедергілерді жою жолында әрбір мұсылман ақыл-санамен, денемен, мал-мүлкімен өз үлесін қосуға міндеттелу дегенді білдіреді .

«Жиһад» сөзі мұсылмандардың қасиетті кітабы Құран Кәрімде отыз бес рет әр сүреде әр түрлі мағынада айтылады. Осы аяттардың төртеуі ғана көпшілікке үрей салатын қолға қару-жарақ алып дін дұшпандарына қарсы тікелей соғысу мағынасында келген. Ал қалған аяттарда басқа мағыналарда қолданылған. Ғұламалар жиһадты жалпы екі жолмен қарастырады. Біріншісі - майдандағы жиһад. Ол шайқаспен, қолмен, тілмен, жүрекпен іске асады. Екіншісі - бейбітшілікте адам өз нәпсісі және шайтанымен күресу.

Бірақ жеке тұлға немесе жеке тұлғалардан құралған топ «жиһад» деп жариялай алмайды. Оны тек қана мемлекет және оның басшысы жариялайды.

Сондай-ақ, сауатсыздық, әлсіздік, әлеуметтік жағдайдың төмендігі, ерік-ойға, санаға жасалған шектеулер сияқты жаратушы мен адамның арасындағы бөгеттерді жою үшін жасалатын барлық іс-шараға да «жиһад» делінеді.

Мұсылман адам нәпсісінің, шайтанның алдауына, жетегінде жүрмейді. Нәпсісінің азғындаған уақытында Аллатағалаға құлшылығын ұмытпай, ғибадатқа жақын болады. Нәпсісінің азғыруына қарсы төтеп беру үшін Алла Тағаланы көп зікір етіп, Құран Кәрімнің мән мағынасын түсінетіндей көп оқып, әрдайым Алла тағалаға дұға етеді. Нәпсі мен шайтанның азғыруынан мүлде құтыла алады деп айта алмаймыз, дегенмен, бұл шариғи үкімдер адам бойына сіңіп тура жолдан адаспайды деген үміттеміз. Ізгі амалдар нәпсі мен шайтанның адамға деген ықпалын жоғалтуға көмекші құрал бола алады. Құран Кәрім аяттарында: «Ал олар қашан арсыздық істесе не өздеріне зұлымдық жасаса, Алланы естеріне алып, күнәларының жарылқануын тілейді. Күнәларды Алладан басқа кім жарылқайды. Сондай-ақ олар істеген істеріне біле тұра қасарыспайды», «Тақуаларға шайтан тарапынан бір сыбыс тисе, олар Алланы еске алады да қырағылық істейді». «Әлде кім Рахманды еске алудан көз жұмса, оған шайтанды ерікті қыламыз да сонда ол, оның жолдасы болады» деп бағалаған. Нәпсінің азғыруынан Алла тағаланы еске алып, Одан кешірім тілеп, қорған іздеп паналайды. Пайғамбарымыз (с.а.у.)  бен сахабалардың бекем ұстанған әдістері осылай болған. Бұл әдіс жолдар өз кезегінде олардың Алла тағала ризалығына жетуіне себепші болған.

Ал егер мұсылмандар өздерін өздері түзетпеген жағдайда, дүниенің түпкір-түпкіріндегі мұсылмандардың хал-ахуалы күн өткен сайын нашарлап, қазіргідей аянышты жағдайға түсе бермек. Міне сондықтан әрбір мұсылман ең алдымен сыртқы емес, ішкі өз бойындағы кемшіліктерімен күреспесе, істеген іс-әрекеттің барлығы дерлік нәтижесіз бола бермек.

«Даудың басы «дүбәрә дін»

Бүгінгі таңда дініміздің жаулары исламға және мұсылмандарға өз кесірлерін тигізіп, мұсылмандарды  исламнан алыстататып, көңілдерін суыту әрекеттерін уақыт өткізбестен жүзеге асыруда өз күштерін салып бағуда. Мұның бәрі мұсылмандарды бір-біріне айдап салу, діни топтарға бөліп іштей іріткі салып, елдегі ішкі татулықты бұзу, жас ұрпақты өздеріне тарту, араларында ұрыс-тартыс шығару жолдармен іске асатыны айтпаса да белгілі.

Қазіргі жаһандану заманында мұсылмандардың сенім-нанымына, ұстанған дініне, пайғамбарына тіл тигізу, балағаттаулар мен жала жабу батыстық БАҚ бетінде жиілей түскені жасырын емес. Біздің айтпақ ойымыз қай елде болмасын мұсылмандар дипломатиялық жолмен сенім-нанымын, дінін, Пайғамбарын қорғауға міндетті.

Адамның жан-дүниесі Алла тағалаға құлшылық ету ниетінен алыс тұрса, онда ақылдың жалғыз өзі логикалық принциптерді мойындағаны жеткіліксіз болады. Сондықтан ең алдымен  ислам діні жайлы үгіт-насихатты мұсылмандардың өз арасында жүргізу қажет. Өздерінің өмірін дұрыс жолға түсіріп, исламның шынайылығын терең түсініп, оның тәлім-тәрбиесін бойларына сіңдірген адам ғана басқа кісілерге нағыз  исламды таныстырып, олардың дінге бет бұруына әсерін тигізері  сөзсіз. Өзін  ислам дінінің насихаттаушысы ретінде санаған әрбір мұсылман жүрегін мейірім мен рахымдылыққа толтырып, жүрегіндегі тәкаппарлық пен өзімшілдік қасиеттерден арылуы керек. Елдің ынтымағы мен бірлігіне, халықтар достығына, өзара түсіністігі мен татулығына сызат түсірмеуі қажет. Бұл өте маңызды, һәм басты мәселе. Егер де мұны орындау қиындық тудырса, онда Алла тағалаға жақындау жолын, тағат-құлшылықты дұрыс үйрететін  ислам дініне қайта-қайта көз жүгіртіп, оны дұрыс үйрену қажет.

Казіргі Қазақстанда ислам дінінің дамығып орнығып дамуы біркелкі емес. Әуелде асыл дінімізбен қауышуға асыққан мұсылман жамағаты ендігі жерде діни сенім негізінде дау-дамайға беріліп, бір-біріне құлшылық ғибадатын жоққа шығаруға жол беруге дейін баруда. Бұл өз кезегінде дінге енді бетін бұрған жастарды, құлшылығын бастаған азаматтарды екі ұдай, дүдәмал халде қалдыруда.

Осы ретте еліміздегі халықтардың бірлігі мен ынтымағын, достығы мен татулығын сақтап, қолымыз жеткен тәуелсіздікті баянды етіп, іргесін қымтау мақсатында мемлекет біршама оң қадамдар жасады. Алдымен түрлі діндер мен діни ұйымдардың қызметін назарға алып белсенділіктерін заңмен реттеді. Ең бастысы, Қазақстан өзін мекендеген этностардың тілі мен діни сеніміне, мәдениетіне құрмет көрсетуді еліміздің тұрақтылығының алғышарты деп біліп, конфессия аралық төзімділік пен түсіністікті дамытуға баса көңіл бөлді. Айқын айғақ ретінде Елбасымыздың өзі бас болып, жүйелі түрде өткізіліп келе жатқан әлемдік діндер басшыларының съезін атауға әбден болады.

1. Ислам діні ақырғы дін, барлық діндердің керек асылдарын бойына жинаған дін, адам баласының даму жолындағы рухани, ғылыми, мәдени жетілген кезіне арналған дін. Пайғамбарымыз Мұхаммед расул (с.а.у) Алла өзінің бір хадисінде: «кімде-кім ғылымды сүйсе және ғылымды сүйсе, жаннатта ол менің көршім болады»,-деген.
2. Ислам ғылымының үш тірегі бар. Олар: құран аяттарын үйрену, пайғамбардың хадистерін білу, қийяс жолы, яғни өлшеу, салыстыру. Ол үшеуі біріне-бірі қайшы келмей, сәйкес болса ғана - шындық.
3. Ислам дінінде ешқандай кемшілік жоқ. Бар мәселе біздің оны дұрыс түсінбеуімізде. Ислам әлемінің өз кемеліне келмей, көштен кенже қалып, тоқырауы дінге байланысты емес, оның себебі - азған ақыл, зейінсіз жүрек, түйсіксіз түсініктің салдарынан дін мен түйінді мәселелері көп қазіргі өміріміздің өзара үйлесімін терең түсіне алмауда.
4. Ислам дініндегі қазіргі өрбіп отырған секталар мәселесінің тарихына жалпы мәдени анропологиялық сипатына жүгіну арқылы, келешек ұрпақты ол індеттен құтқарудың жолын іздедік. Себебі, нақты ғылыми тұжырымдалған фактілерді білген жастар имандылық жолын табуда адаспайды деген ойдамыз.
5. Қазіргі таңда, жаһандық процестердің етек алған тұсында, адам тағы ұмыт қалып барады. Осыған орай ислам философиясына оның әмбебаптық құндылықтық жүйесіне деген сұраныс пен ұмтылыс белең алып отыр. Исламның таңқаларлық өміршеңдігі мен мыңжылдықтағы рухани әлемге ықпалының өсе түсуінің себебі ислам полицентризм мен демократиялылыққа негізделген қазіргі дәуірдің негізгі принциптеріне сай келеді.
6. Ислам, Шығыс пен Батыстың, дін мен ғылымның тиімді диалогына, әріптестігіне, бірлесе жұмыс істеуіне ашық, басқа діни сенімдер мен мәдениет феномендерімен рухани қарым-қатынас әрі мәдени-тарихи өзара ықпалдастық жасауға бейім. Исламға төзімсіздік пен фанатизм пиғылдары жат. Сол үшін де ол жер шарының түкпір-түкпіріндегі халықтарға жетіп, уақыттың қиыншылығына қарамастан, әлі күнге дейін өзінің теологиялық тұжырымдамаларының бірегейлігі мен өзіндік болмысын сақтап, өз тұғырларын өзгерткен жоқ. Таза  исламды бетперде етіп, түбінде жеке мүддені көксейтіндер жетегінде кетуден елімізді аман-сақтауда діни сауаттылықты дамытудың маңызы зор.
7. Ислам шын мәнінде адамның мүддесін қорғайды. Сондықтан адамзат мүддесін көздейтін мәдениетті қабылдамауы мүмкін емес. Біз осындай сындарлы көзқарас ұстану арқылы мәдениетіміздің дұрыс бағытта дамуына ықпал ете аламыз. Ендеше, өз ғасырымыздың тыныс-тіршілігінен де, оның озық мәдениетінен де оқшауланбай, мұның бәрі заңды құбылыс екенін түйсініп, қоғам мүддесіне сай тұстарын қабылдап, дұрыс іс-әрекет жасағанымыз абзал.

adyrna.kz cайты